
Bµi 9
THñ THUËT Bæ T¶ TRONG CH©M
MôC TIªU
1. Nªu ®−îc chØ ®Þnh cña phÐp bæ vµ phÐp t¶.
2. Tr×nh bµy ®−îc ph−¬ng ph¸p ch©m bæ, t¶ theo h¬i thë; theo chiÒu mòi kim;
theo thø tù ch©m; theo kÝch thÝch tõng bËc; theo bÞt vµ kh«ng bÞt lç ch©m.
3. Tr×nh bµy ®−îc ph−¬ng ph¸p Thiªu s¬n háa, ThÊu thiªn l−¬ng.
4. Nªu ®−îc c¸c ph−¬ng ph¸p bæ t¶ hiÖn nay ®ang dïng.
Trong qu¸ tr×nh ®iÒu trÞ bÖnh nh©n, ng−êi thÇy thuèc ch©m cøu, ph¶i
quan t©m ®Õn thñ thuËt bæ t¶. Tïy theo tr−êng hîp chän lùa cña thÇy thuèc
mµ thñ thuËt nµy sÏ ®−îc tiÕn hµnh ®ång thêi hoÆc sau khi ®· ®¹t ®−îc c¶m
gi¸c “®¾c khÝ”.
I. CHØ §ÞNH CñA PHÐP Bæ
− Nh÷ng bÖnh mµ Y häc cæ truyÒn chÈn ®o¸n lµ h−, th−êng lµ nh÷ng bÖnh
m¾c ®· l©u.
− C¬ thÓ suy nh−îc, søc ®Ò kh¸ng gi¶m
II. CHØ §ÞNH CñA PHÐP T¶
− Nh÷ng bÖnh mµ Y häc cæ truyÒn chÈn ®o¸n lµ thùc, th−êng lµ nh÷ng bÖnh
míi m¾c.
− C¬ thÓ bÖnh nh©n cßn kháe, ph¶n øng víi bÖnh cßn m¹nh.
III. NH÷NG LO¹I THñ THUËT Bæ Vµ T¶ KINH §IÓN
Cã c¸ch bæ t¶ dïng ®¬n thuÇn mét thñ thuËt, cã c¸ch bæ t¶ dïng phèi hîp
2 ®Õn 3 thñ thuËt. Ng−êi x−a ®· ®Ò cËp ®Õn nh÷ng thñ thuËt sau ®©y:
1. Bæ t¶ theo h¬i thë
− Bæ: khi ng−êi bÖnh thë ra th× ch©m kim vµo, g©y ®−îc c¶m gi¸c “ ®¾c khÝ”,
chê lóc ng−êi bÖnh hÝt vµo th× rót kim ra. Nh− thÕ, khÝ ®−îc ®Çy ®ñ ë trong
nªn cã t¸c dông bæ h−.
194

− T¶: khi ng−êi bÖnh hÝt vµo th× ch©m kim vµo, g©y ®−îc c¶m gi¸c “ ®¾c khÝ”,
chê lóc ng−êi bÖnh thë ra th× rót kim ra.
2. Bæ t¶ theo chiÒu mòi kim, thø tù ch©m
− Bæ: sau khi ®¹t c¶m gi¸c “®¾c khÝ”, h−íng mòi kim ®i theo chiÒu vËn hµnh
cña kinh m¹ch ®Ó dÉn khÝ, do ®ã cã t¸c dông bæ, (vÝ dô: ch©m c¸c kinh ©m
ë tay th× h−íng mòi kim vÒ phÝa ngãn tay, ch©m c¸c kinh d−¬ng ë tay th×
mòi kim h−íng vÒ phÝa ®Çu); nÕu ch©m nhiÒu huyÖt trªn mét kinh th×
ch©m c¸c huyÖt theo thø tù thuËn víi chiÒu vËn hµnh cña kinh khÝ, (vÝ dô:
ch©m c¸c kinh ©m ë tay th× ch©m c¸c huyÖt ë ngùc, c¸nh tay tr−íc; huyÖt ë
bµn tay, ngãn tay sau).
− T¶: sau khi ®¹t c¶m gi¸c “®¾c khÝ”, h−íng mòi kim ®i ng−îc chiÒu vËn
hµnh cña kinh m¹ch ®Ó ®ãn khÝ, chuyÓn khÝ, do ®ã cã t¸c dông cña t¶ (vÝ
dô: ch©m c¸c kinh ©m ë ch©n th× h−íng mòi kim vÒ phÝa ngãn ch©n, ch©m
c¸c kinh d−¬ng ë ch©n th× h−íng mòi kim vÒ phÝa ®Çu). NÕu ch©m nhiÒu
huyÖt trªn mét kinh th× ch©m c¸c huyÖt theo thø tù nghÞch víi chiÒu vËn
hµnh cña kinh khÝ (vÝ dô: ch©m c¸c kinh ©m ë ch©n th× ch©m c¸c huyÖt ë
ngùc, bông tr−íc, c¸c huyÖt ë bµn ch©n, ngãn ch©n sau; ch©m c¸c kinh
d−¬ng ë ch©n th× ch©m c¸c huyÖt ë ngãn ch©n, bµn ch©n tr−íc, c¸c huyÖt ë
®Çu, mÆt sau).
3. Bæ t¶ theo kÝch thÝch tõng bËc
− Bæ: ch©m nhanh vµo d−íi da (bé thiªn), g©y “®¾c khÝ”, vª kim theo mét
chiÒu 9 lÇn (sè d−¬ng) råi ch©m nhanh vµo líp c¬ n«ng (bé nh©n) g©y “®¾c
khÝ”, vª kim theo mét chiÒu 9 lÇn; l¹i ch©m nhanh vµo líp c¬ s©u (bé ®Þa)
g©y “®¾c khÝ”, vª kim theo mét chiÒu 9 lÇn; sau ®ã tõ tõ rót kim ®Õn d−íi
da, dõng l¹i mét l¸t, tõ tõ rót kim ra h¼n. NÕu bÖnh t×nh cÇn thiÕt, cã thÓ
ch©m l¹i nh− trªn lÇn thø hai.
− T¶: lµm ng−îc l¹i víi c¸ch bæ. Tr−íc tiªn, tõ tõ ch©m th¼ng vµo líp c¬ s©u
(bé ®Þa), g©y “®¾c khÝ”, vª kim theo mét chiÒu 6 lÇn (sè ©m); rót kim nhanh
lªn líp c¬ n«ng (bé nh©n), g©y “®¾c khÝ”, vª kim theo mét chiÒu 6 lÇn råi l¹i
rót kim nhanh lªn d−íi da (bé thiªn), g©y “®¾c khÝ”, vª kim theo mét chiÒu
6 lÇn; sau ®ã dõng l¹i mét l¸t råi rót kim nhanh ra ngoµi. NÕu bÖnh t×nh
cÇn thiÕt, cã thÓ ch©m l¹i nh− trªn lÇn thø hai.
4. Bæ t¶ theo bÞt vµ kh«ng bÞt lç ch©m
− Bæ: rót kim ra nhanh (Néi kinh) hoÆc rót kim ra tõ tõ (§¹i thµnh), day Ên
®Ó bÞt ngay lç ch©m kh«ng cho khÝ tho¸t ra ngoµi.
− T¶: rót kim ra tõ tõ (Néi kinh) hoÆc rót kim ra nhanh (§¹i thµnh), kh«ng
day bÞt lç kim ®Ó cho khÝ t¶n ra ngoµi.
195

B¶ng 10.1. B¶ng tãm t¾t c¸c c¸ch bæ t¶
Ph−¬ng ph¸p Bæ T¶
H¬i thë Thë ra, ch©m kim vµo
HÝt vµo, rót kim ra
HÝt vµo, ch©m kim vµo
Thë ra, rót kim ra
ChiÒu mòi kim H−íng mòi kim ®i
thuËn chiÒu kinh m¹ch
H−íng mòi kim ®i
ng−îc chiÒu kinh m¹ch
Thø tù ch©m Ch©m c¸c huyÖt theo thø tù thuËn
chiÒu kinh m¹ch
Ch©m c¸c huyÖt theo thø tù
ng−îc chiÒu kinh m¹ch
KÝch thÝch tõng bËc Ch©m vµo nhanh 3 bËc
Rót kim chËm 1 lÇn
Ch©m vµo chËm 1 lÇn
Rót kim nhanh 3 bËc
BÞt hay kh«ng bÞt lç kim Rót kim chËm hay nhanh, day Ên
bÞt lç kim
Rót kim nhanh hay chËm, kh«ng
day bÞt lç kim
5. Ph−¬ng ph¸p bæ t¶ hçn hîp
a. Thiªu s¬n háa, ThÊu thiªn l−¬ng
− Bæ: dïng thñ thuËt Thiªu s¬n háa cã thÓ g©y ®−îc c¶m nãng Êm ë chç
ch©m hoÆc cã khi c¶ toµn th©n. Thñ thuËt nµy phèi hîp ba thñ thuËt trªn
cïng lµm
B¶o ng−êi bÖnh hÝt vµo b»ng mòi 1 lÇn, thë ra b»ng miÖng 5 lÇn. Khi
ng−êi bÖnh ®ang thë ra ch©m mau vµo d−íi da, g©y “®¾c khÝ”, vª kim theo mét
chiÒu 3 hoÆc 9 lÇn (sè d−¬ng); ch©m tiÕp vµo líp c¬ n«ng, g©y “®¾c khÝ”, vª kim
theo mét chiÒu 3 hoÆc 9 lÇn; l¹i ch©m tiÕp vµp líp c¬ s©u, g©y “®¾c khÝ”, vª kim
theo mét chiÒu 3 hoÆc 9 lÇn. Sau khi tiÕn hµnh vµ kÝch thÝch 3 bËc, tõ tõ kÐo
kim lªn d−íi da, dõng l¹i mét l¸t, ®îi ng−êi bÖnh hÝt vµo th× rót h¼n kim vµ day
bÞt ngay lç kim (Ch©m cøu ®¹i thµnh).
− T¶: dïng thñ thuËt ThÊu thiªn l−¬ng, cã thÓ g©y ®−îc c¶m gi¸c m¸t ë chç
ch©m hoÆc cã khi c¶ toµn th©n. §©y còng lµ thñ thuËt phèi hîp ba thñ
thuËt ®¬n gi¶n trªn.
+ B¶o ng−êi bÖnh thë vµo b»ng miÖng 1 lÇn, thë ra b»ng mòi 5 lÇn. Khi
ng−êi bÖnh ®ang thë vµo, ch©m tõ tõ vµo líp c¬ s©u, g©y “®¾c khÝ”, vª
kim theo mét chiÒu 6 lÇn; rót nhanh lªn líp c¬ n«ng, ch©m xuèng tõ tõ
råi rót kim nhanh 3 lÇn; sau ®ã rót kim nhanh lªn d−íi da, dõng l¹i
mét l¸t, ®îi khi ng−êi bÖnh thë ra th× rót kim nhanh ra ngoµi vµ kh«ng
day bÞt lç kim (Ch©m cøu ®¹i thµnh).
IV. NH÷NG LO¹I THñ THUËT Bæ Vµ T¶ TH−êNG DïNG HIÖN NAY
Trªn c¬ së kinh nghiÖm cña ng−êi x−a, hiÖn nay c¸c thñ thuËt bæ t¶
th−êng dïng gåm:
− Bæ t¶ theo h¬i thë bÖnh nh©n.
− Bæ t¶ theo c−êng ®é kÝch thÝch kim.
196

− Bæ t¶ theo thêi gian l−u kim.
− Bæ t¶ theo kü thuËt lóc rót kim.
B¶ng 10.2. Thñ thuËt bæ t¶ th−êng dïng
Ph−¬ng ph¸p Bæ T¶
Theo h¬i thë Thë ra, ch©m kim vµo
HÝt vµo, rót kim ra
HÝt vµo, ch©m kim vµo
Thë ra, rót kim ra
C−êng ®é Ch©m ”®¾c khÝ”, ®Ó nguyªn kh«ng
vª kim
Ch©m ”®¾c khÝ”, vª kim nhiÒu lÇn
Thêi gian L−u kim l©u L−u kim ng¾n
Rót kim Rót kim nhanh Rót kim tõ tõ
BÞt lç ch©m Rót kim bÞt ngay lç ch©m Rót kim kh«ng bÞt lç ch©m
ThÇy thuèc ch©m cøu hiÖn nay cã khi phèi hîp c¶ 5 yªu cÇu trªn, nh−ng
rÊt th−êng chØ phèi hîp 2 yªu cÇu c−êng ®é vµ thêi gian.
V. NH÷NG THñ THUËT Vµ CHØ §ÞNH TH−êNG DïNG
Tªn gäi ph−¬ng ph¸p Thao t¸c chÝnh Chøng thÝch hîp
PhÐp bæ
TiÕn kim chËm, vª kim nhÑ
nhµng, khi rót kim ®Õn s¸t
ngoµi da nghØ mét chót råi
rót kim nhanh
H− chøng
PhÐp ®iÒu hßa TiÕn lui kim võa ph¶i Kh«ng h− kh«ng thùc
Ph−¬ng ph¸p
bæ, t¶; b×nh
bæ, b×nh t¶
dùa theo tèc
®é tiÕn lïi vµ
vª kim PhÐp t¶ TiÕn kim nhanh, vª kim
nhanh vµ rót kim chËm r·i
Thùc chøng
KÝch thÝch nhÑ Vª kim chËm vµ nhÑ nhµng TrÎ con, bÖnh nh©n sî kim
hay xØu
KÝch thÝch võa C−êng ®é
kÝch thÝch võa
C¸c lo¹i bÖnh
Ph−¬ng ph¸p
dùa theo
c−êng ®é kÝch
thÝch KÝch thÝch
m¹nh
Vª kim nhanh vµ m¹nh BÖnh nh©n ph¶n øng chËm
(nh− h«n mª), viªm khíp,
viªm c¬, bÖnh t©m thÇn
Ch©m n«ng Ch©m ®Õn d−íi da BÖnh ngoµi da, bÖnh trÎ con,
nhiÖt chøng t¹i biÓu
Ch©m võa Ch©m vµo thÞt C¸c lo¹i bÖnh hµn chøng
Ph−¬ng ph¸p
dùa theo ®é
n«ng s©u cña
kim ch©m Ch©m s©u Ch©m xuyªn qua thÞt Viªm c¬, viªm khíp, phong
thÊp m¹n tÝnh bÖnh t©m thÇn
Ch©m nhanh Ch©m vµo nhanh, rót ra nhanh H«n mª, nhiÖt chøng (ë biÓu)
Ch©m ho·n Ch©m vµo mét lóc th× ®æi thñ
ph¸p
C¸c bÖnh m¹n chøng nhiÖt
chøng (ë lý)
Ph−¬ng ph¸p
dùa theo thêi
gian ch©m
L−u kim l©u L−u kim thêi gian dµi Hµn chøng (viªm c¬, viªm
khíp, phong thÊp m¹n tÝnh),
®au nhøc, kinh liÖt, co rót
197

Tù l−îng gi¸
C©u hái 5 chän 1 - Chän c©u SAI
1. Kü thuËt nµo sau ®©y thuéc phÐp bæ
A. BÖnh nh©n thë ra, ch©m kim vµo
B. Mòi kim ch©m thuËn theo chiÒu ®−êng kinh
C. Kim ch©m theo thø tù thuËn chiÒu ®−êng kinh
D. Ch©m vµo nhanh 3 bËc
E. Kh«ng bÞt lç kim sau khi rót kim
2. Kü thuËt nµo sau ®©y thuéc phÐp bæ
A. BÖnh nh©n thë ra, ch©m kim vµo
B. Mòi kim ch©m ng−îc chiÒu ®−êng kinh
C. Kim ch©m theo thø tù thuËn chiÒu ®−êng kinh
D. Ch©m vµo nhanh 3 bËc
E. BÞt lç kim sau khi rót kim
3. Kü thuËt nµo sau ®©y thuéc phÐp bæ
A. BÖnh nh©n hÝt vµo, rót kim ra
B. Mòi kim ch©m thuËn theo chiÒu ®−êng kinh
C. Kim ch©m theo thø tù thuËn chiÒu ®−êng kinh
D. Ch©m vµo chËm mét lÇn
E. BÞt lç kim sau khi rót kim
4. Kü thuËt nµo sau ®©y thuéc phÐp bæ
A. BÖnh nh©n hÝt vµo, rót kim ra
B. Mòi kim ch©m thuËn theo chiÒu ®−êng kinh
C. Kim ch©m theo thø tù thuËn chiÒu ®−êng kinh
D. Rót kim nhanh 3 bËc
E. BÞt lç kim sau khi rót kim
5. Kü thuËt nµo sau ®©y thuéc phÐp bæ
A. BÖnh nh©n hÝt vµo, ch©m kim vµo
B. Mòi kim ch©m thuËn theo chiÒu ®−êng kinh
C. Kim ch©m theo thø tù thuËn chiÒu ®−êng kinh
D. Ch©m vµo nhanh 3 bËc
E. BÞt lç kim sau khi rót kim
198