Bµi 28
HéI CHøNG SUY NH−îC M¹N TÝNH (CFS)
MôC TIªU
1. Nªu ®−îc nh÷ng yÕu tè dÞch tÔ häc cña héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh.
2. LiÖt kª ®−îc nh÷ng triÖu chøng quan träng cña héi chøng suy nh−îc
m¹n tÝnh.
3. ChÈn ®o¸n ®−îc 3 thÓ l©m sµng héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh theo
YHCT.
4. Tr×nh bµy ®−îc nguyªn t¾c ®iÒu trÞ héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh
(dïng thuèc vµ kh«ng dïng thuèc cña y häc cæ truyÒn).
5. Tr×nh bµy ®−îc ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh
(dïng thuèc vµ kh«ng dïng thuèc cña y häc cæ truyÒn).
6. Gi¶i thÝch ®−îc c¬ së lý luËn cña viÖc ®iÒu trÞ héi chøng suy nh−îc
m¹n b»ng YHCT.
1. §¹I C−¬NG
1.1. §Þnh nghÜa
Héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh (chronic fatigue syndrome) lµ tªn gäi hiÖn
nay cña bÖnh lý g©y suy nh−îc kÕt hîp víi nhiÒu rèi lo¹n vËt lý, thÓ chÊt vµ
t©m thÇn kinh.
Héi chøng nµy tr−íc ®©y 30 n¨m ®−îc gäi víi nhiÒu tªn kh¸c nhau nh−
suy nh−îc thÇn kinh, t×nh tr¹ng u uÊt, chronic mononucleosis, héi chøng suy
nh−îc sau nhiÔm virus….
1.2. DÞch tÔ häc
− BÖnh th−êng gÆp ë løa tuæi 25 - 45, dï bÖnh còng cã thÓ gÆp ë trÎ em vµ ë
tuæi trung niªn.
− N÷ m¾c bÖnh nhiÒu h¬n nam gÊp 2 lÇn.
− BÖnh xuÊt hiÖn r¶i r¸c. Tû lÖ m¾c bÖnh thËt sù khã x¸c ®Þnh v× tïy thuéc
hoµn toµn vµo ®Þnh nghÜa bÖnh: suy nh−îc m¹n lµ triÖu chøng kh«ng ®Æc
482
hiÖu, xuÊt hiÖn ë 20% bÖnh nh©n ®Õn kh¸m bÖnh tæng qu¸t; nh−ng héi
chøng suy nh−îc m¹n tÝnh th× Ýt phæ biÕn h¬n.
− Theo CDC (Trung t©m KiÓm so¸t vµ phßng bÖnh - Mü) th× héi chøng suy
nh−îc m¹n tÝnh xuÊt hiÖn trªn 2 - 7 ng−êi/100.000 ng−êi.
2. NGUYªN NH©N Vµ C¬ CHÕ BÖNH SINH
2.1. Theo y häc hiÖn ®¹i
Sù xuÊt hiÖn cña nhiÒu tªn gäi kh¸c nhau cña héi chøng bÖnh lý nµy ®·
ph¶n ¶nh nhiÒu gi¶ thuyÕt cßn tranh luËn vÒ nguyªn nh©n g©y bÖnh.
Th−êng nh÷ng gi¶ thuyÕt vÒ nguyªn nh©n ®−îc ®Ò cËp xoay quanh:
− NhiÔm trïng: ®Ò cËp ®Õn nh÷ng lo¹i siªu vi (lymphotropic herpes virus,
retrovirus vµ enterovirus)
− Nh÷ng rèi lo¹n miÔn dÞch: ng−êi ta quan s¸t thÊy trong nh÷ng tr−êng
hîp nµy cã sù gia t¨ng trong m¸u nh÷ng kh¸ng thÓ kh¸ng nh©n, suy
gi¶m c¸c immunoglobulines, nh÷ng thay ®æi vÒ ho¹t ®éng cña lympho
bµo….
− Nh÷ng rèi lo¹n néi tiÕt: nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu gÇn ®©y cho thÊy
trªn nh÷ng héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh cã sù suy gi¶m phãng thÝch
c¸c corticotropin - releasing factors cña n·o thïy dÉn ®Õn nång ®é trung
b×nh cortison trong m¸u cña bÖnh nh©n thÊp h¬n ng−êi b×nh th−êng.
Còng theo gi¶ thuyÕt trªn th× sù bÊt th−êng vÒ thÇn kinh néi tiÕt cã thÓ
cã liªn quan ®Õn t×nh tr¹ng thiÕu søc lùc vµ tÝnh khÝ, t©m tÝnh cña bÖnh
nh©n.
− T×nh tr¹ng trÇm uÊt ®−îc ghi nhËn ë 2/3 tr−êng hîp. T×nh tr¹ng trÇm
c¶m nµy th−êng thÊy ë c¸c bÖnh m¹n tÝnh. Tuy nhiªn, trong tr−êng hîp
héi chøng nµy th× t×nh tr¹ng trÇm c¶m l¹i xuÊt hiÖn rÊt nhiÒu, v−ît h¬n
nhiÒu tû lÖ th−êng gÆp trªn c¸c bÖnh m¹n tÝnh kh¸c. V× thÕ, cã ng−êi cho
r»ng bÖnh nµy cã nguån gèc t©m lý lµ c¬ b¶n; nh÷ng rèi lo¹n thÇn kinh
néi tiÕt vµ miÔn nhiÔm lµ thø ph¸t.
2.2. Theo y häc cæ truyÒn
Héi chøng suy nh−îc m¹n biÓu hiÖn l©m sµng rÊt phong phó. Nh÷ng triÖu
chøng th−êng gÆp trong héi chøng nµy nh− mÖt mái, khã tËp trung t− t−ëng,
®au ®Çu, ®au nhøc c¬ - khíp, dÔ c¸u g¾t, nãng trong ng−êi, khã ngñ, sót c©n…..
Nh÷ng biÓu hiÖn nãi trªn ®−îc thÊy trong t©m c¨n suy nh−îc cña YHCT.
Nh− vËy, cã thÓ tãm t¾t c¸c triÖu chøng c¬ n¨ng th−êng gÆp trong héi
chøng suy nh−îc m¹n gåm:
− MÖt mái: YHCT xÕp vµo chøng h− gåm khÝ h−, huyÕt h−, ©m h−, d−¬ng
h−.
483
484
− Hoa m¾t, chãng mÆt: YHCT xÕp vµo chøng huyÔn vËng hay cßn gäi lµ
huyÔn vùng.
− §au ®Çu: YHCT xÕp vµo chøng ®Çu thèng, ®Çu träng, ®Çu tr−íng dùa vµo
nh÷ng biÓu hiÖn kh¸c nhau cña nã.
− Nh÷ng rèi lo¹n t©m thÇn nh− hay quªn, ho¹t ®éng trÝ ãc gi¶m sót: YHCT
xÕp vµo chøng kiÖn vong.
− Nãng trong ng−êi, c¬n nãng phõng mÆt: YHCT xÕp vµo chøng ph¸t nhiÖt.
− §¸nh trèng ngùc, håi hép: YHCT xÕp vµo chøng t©m quý, chÝnh xung.
− Khã ngñ: YHCT xÕp vµo chøng thÊt miªn.
− §au ngùc: cßn gäi lµ t©m thèng, hoÆc kÌm khã thë th× ®−îc gäi lµ t©m tý,
t©m tr−íng.
Qua viÖc ph©n tÝch c¬ chÕ bÖnh sinh toµn bé c¸c chøng tr¹ng th−êng gÆp
cña YHCT trong héi chøng suy nh−îc m¹n, cã thÓ biÖn luËn vÒ c¬ chÕ bÖnh
sinh theo YHCT nh− sau:
+ Do thÊt t×nh (néi nh©n): nh− giËn, lo sî g©y tæn th−¬ng 3 t¹ng tú, can,
thËn.
+ Do m¾c bÖnh l©u ngµy (néi th−¬ng) lµm c¬ thÓ suy yÕu; thËn ©m, thËn
d−¬ng suy: thËn ©m suy h− háa bèc lªn, thËn d−¬ng suy ch©n d−¬ng
nhiÔu lo¹n ë trªn.
+ Do c¬ ®Þa yÕu: tiªn thiªn bÊt tóc (kh«ng ®Çy ®ñ).
H×nh 28.1. S¬ ®å bÖnh lý héi chøng suy nh−îc m¹n theo YHCT
TIªN THIªN BÊT TóC THÊT T×NH BÖNH L©U NGµy
GiËn, lo sî, stress THÓ CHÊT YÕU
Th
Ë
n d−¬n
g
h− Th
Ë
n ©m h− Can ©m h− Tú h−
Kh«n
g
d−ìn
g
®−îc t©m
H− háa bèc lªn
(ë t©m)
Ch©n d−¬ng
nhiÔu lo¹n ë trªn
HuyÔn vùng, ®Çu thèng, ph¸t nhiÖt, t©m
quý, chÝnh xung, kiÖn vong, thÊt miªn
3. BÖNH C¶NH L©M SµNG
3.1. Theo y häc hiÖn ®¹i
BÖnh c¶nh ®iÓn h×nh cña tr−êng hîp suy nh−îc m¹n xuÊt hiÖn ®ét ngét
trªn ng−êi tr−íc ®ã hoµn toµn b×nh th−êng. Cã nh÷ng tr−êng hîp bÖnh nh©n
ghi nhËn cã t×nh tr¹ng nh− c¶m hoÆc cã sang chÊn tinh thÇn ngay tr−íc ®ã
(®−îc bÖnh nh©n xem nh− lµ yÕu tè khëi ph¸t).
Cã nh÷ng triÖu chøng nh− ®au ®Çu, ®au häng, ®au nhøc c¸c h¹ch ngo¹i
vi, ®au nhøc c¬ khíp, t×nh tr¹ng sèt th−êng x¶y ra lµm nghÜ ®Õn tr−êng hîp cã
nhiÔm trïng.
Sau ®ã vµi tuÇn, nh÷ng dÊu chøng kh¸c cña héi chøng b¾t ®Çu xuÊt hiÖn
nh− rèi lo¹n giÊc ngñ, khã tËp trung t− t−ëng vµ trÇm uÊt. Theo SE. Straus,
n¨m 1988, tÇn suÊt xuÊt hiÖn nh÷ng triÖu chøng cña héi chøng suy nh−îc
m¹n tÝnh ®−îc tr×nh bµy trong b¶ng sau:
TriÖu chøng bÖnh Tû lÖ %
MÖt mái 100
Khã tËp trung t− t−ëng 90
§au ®Çu 90
§au häng 85
§au h¹ch ngo¹i vi 80
§au nhøc c¬ 80
§au nhøc khíp 75
Nãng trong ng−êi 75
Khã ngñ 75
VÊn ®Ò t©m lý 65
DÞ øng 55
§au bông 40
Sót c©n 20
Næi ban 10
M¹ch nhanh 10
Lªn c©n 5
§au ngùc 5
§æ må héi trém 5
485
Th«ng th−êng, c¸c triÖu chøng rÊt biÕn thiªn. Ng−êi bÖnh th−êng ghi
nhËn t×nh tr¹ng ho¹t ®éng thÓ lùc qu¸ søc hoÆc stress lµm trÇm träng thªm
nh÷ng triÖu chøng s½n cã.
Do tÝnh phong phó cña nh÷ng triÖu chøng trong héi chøng suy nh−îc
m¹n tÝnh mµ:
− Ng−êi bÖnh th−êng ®i kh¸m rÊt nhiÒu n¬i, nhiÒu thÇy thuèc (tæng qu¸t
lÉn chuyªn khoa: dÞ øng, thÊp khíp, t©m lý, chuyªn khoa bÖnh truyÒn
nhiÔm….) vµ kÕt qu¶ th−êng kh«ng ®−îc nh− mong muèn.
− §Ó chÈn ®o¸n héi chøng mÖt mái m¹n (suy nh−îc m¹n), cÇn ph¶i thùc
hiÖn viÖc kh¸m l©m sµng vµ thùc hiÖn nh÷ng thö nghiÖm cËn l©m sµng
th−êng quy ®Ó lo¹i trõ nh÷ng nguyªn nh©n g©y bÖnh cã thÓ cña nh÷ng
triÖu chøng xuÊt hiÖn.
− CÇn chó ý: cho ®Õn nay, kh«ng cã mét ph−¬ng tiÖn chÈn ®o¸n nµo cã thÓ
chÈn ®o¸n ®−îc bÖnh lý nµy còng nh− ®o l−êng ®−îc møc ®é trÇm träng
cña nã. Do ®ã, kh«ng nªn thùc hiÖn nh÷ng thö nghiÖm ®¾t tiÒn trõ
tr−êng hîp nghiªn cøu ®ang ®−îc tiÕn hµnh.
3.2. Theo y häc cæ truyÒn
YHCT ®· ph©n thµnh 4 thÓ l©m sµng kh¸c nhau. C¸c triÖu chøng còng
gåm nhøc ®Çu, khã tËp trung t− t−ëng, mÊt ngñ, ®au nhøc m×nh mÈy… Tuy
nhiªn, tÝnh chÊt cña nh÷ng triÖu chøng sÏ quyÕt ®Þnh thÓ l©m sµng YHCT
3.2.1. ThÓ ©m h− háa v−îng
ë thÓ nµy, c¸c triÖu chøng thÓ hiÖn qu¸ tr×nh h−ng phÊn t¨ng, øc chÕ
b×nh th−êng.
§au ®Çu trong thÓ nµy cã tÝnh chÊt tõng c¬n, ®au d÷ déi, ®au c¨ng nh−
m¹ch ®Ëp hoÆc c¨ng, th−êng ®au ë ®Ønh hoÆc bªn ®Çu.
Ng−êi c¸u g¾t, bøt røt, nãng trong ng−êi, mÆt ®á, ®¹i tiÖn th−êng t¸o,
rªu l−ìi kh«; m¹ch huyÒn, tÕ, s¸c.
BÖnh nh©n khã vµo giÊc ngñ, hay l¨n trë trªn gi−êng, khã n»m yªn.
Ng−êi bÖnh dï vÉn cßn lµm viÖc ®−îc tèt nh−ng kh¶ n¨ng tËp trung ®·
b¾t ®Çu sót gi¶m.
3.2.2. ThÓ can thËn ©m h− (t−¬ng ®−¬ng víi qu¸ tr×nh h−ng phÊn b×nh th−êng,
øc chÕ gi¶m)
§au ®Çu th−êng ©m Ø, khã x¸c ®Þnh tÝnh chÊt vµ vÞ trÝ, th−êng ®au c
®Çu.
Ng−êi mÖt mái, mÊt ngñ, sót c©n. BÖnh nh©n th−êng c¶m thÊy mÖt nhiÒu
h¬n vÒ chiÒu, dÔ c¸u g¾t, bøt røt, ho¶ng hèt.
486