Tổng quan Hội chứng suy nhược mãn tính

Chia sẻ: A A | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:15

Thêm vào BST

Báo xấu

55
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu tham khảo dành cho giáo viên, sinh viên chuyên ngành y khoa - Giáo trình, bài giảng về các bệnh thường gặp, triệu chứng và cách điều trị giúp hệ thống kiến thức và củng cố kỹ năng nhân biết và chữa bệnh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tổng quan Hội chứng suy nhược mãn tính

Bµi 28 HéI CHøNG SUY NH−îC M¹N TÝNH (CFS) MôC TIªU 1. Nªu ®−îc nh÷ng yÕu tè dÞch tÔ häc cña héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh. 2. LiÖt kª ®−îc nh÷ng triÖu chøng quan träng cña héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh. 3. ChÈn ®o¸n ®−îc 3 thÓ l©m sµng héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh theo YHCT. 4. Tr×nh bµy ®−îc nguyªn t¾c ®iÒu trÞ héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh (dïng thuèc vµ kh«ng dïng thuèc cña y häc cæ truyÒn). 5. Tr×nh bµy ®−îc ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh (dïng thuèc vµ kh«ng dïng thuèc cña y häc cæ truyÒn). 6. Gi¶i thÝch ®−îc c¬ së lý luËn cña viÖc ®iÒu trÞ héi chøng suy nh−îc m¹n b»ng YHCT. 1. §¹I C−¬NG 1.1. §Þnh nghÜa Héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh (chronic fatigue syndrome) lµ tªn gäi hiÖn nay cña bÖnh lý g©y suy nh−îc kÕt hîp víi nhiÒu rèi lo¹n vËt lý, thÓ chÊt vµ t©m thÇn kinh. Héi chøng nµy tr−íc ®©y 30 n¨m ®−îc gäi víi nhiÒu tªn kh¸c nhau nh− suy nh−îc thÇn kinh, t×nh tr¹ng u uÊt, chronic mononucleosis, héi chøng suy nh−îc sau nhiÔm virus…. 1.2. DÞch tÔ häc − BÖnh th−êng gÆp ë løa tuæi 25 - 45, dï bÖnh còng cã thÓ gÆp ë trÎ em vµ ë tuæi trung niªn. − N÷ m¾c bÖnh nhiÒu h¬n nam gÊp 2 lÇn. − BÖnh xuÊt hiÖn r¶i r¸c. Tû lÖ m¾c bÖnh thËt sù khã x¸c ®Þnh v× tïy thuéc hoµn toµn vµo ®Þnh nghÜa bÖnh: suy nh−îc m¹n lµ triÖu chøng kh«ng ®Æc 482
hiÖu, xuÊt hiÖn ë 20% bÖnh nh©n ®Õn kh¸m bÖnh tæng qu¸t; nh−ng héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh th× Ýt phæ biÕn h¬n. − Theo CDC (Trung t©m KiÓm so¸t vµ phßng bÖnh - Mü) th× héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh xuÊt hiÖn trªn 2 - 7 ng−êi/100.000 ng−êi. 2. NGUYªN NH©N Vµ C¬ CHÕ BÖNH SINH 2.1. Theo y häc hiÖn ®¹i Sù xuÊt hiÖn cña nhiÒu tªn gäi kh¸c nhau cña héi chøng bÖnh lý nµy ®· ph¶n ¶nh nhiÒu gi¶ thuyÕt cßn tranh luËn vÒ nguyªn nh©n g©y bÖnh. Th−êng nh÷ng gi¶ thuyÕt vÒ nguyªn nh©n ®−îc ®Ò cËp xoay quanh: − NhiÔm trïng: ®Ò cËp ®Õn nh÷ng lo¹i siªu vi (lymphotropic herpes virus, retrovirus vµ enterovirus) − Nh÷ng rèi lo¹n miÔn dÞch: ng−êi ta quan s¸t thÊy trong nh÷ng tr−êng hîp nµy cã sù gia t¨ng trong m¸u nh÷ng kh¸ng thÓ kh¸ng nh©n, suy gi¶m c¸c immunoglobulines, nh÷ng thay ®æi vÒ ho¹t ®éng cña lympho b µo… . − Nh÷ng rèi lo¹n néi tiÕt: nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu gÇn ®©y cho thÊy trªn nh÷ng héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh cã sù suy gi¶m phãng thÝch c¸c corticotropin - releasing factors cña n·o thïy dÉn ®Õn nång ®é trung b×nh cortison trong m¸u cña bÖnh nh©n thÊp h¬n ng−êi b×nh th−êng. Còng theo gi¶ thuyÕt trªn th× sù bÊt th−êng vÒ thÇn kinh néi tiÕt cã thÓ cã liªn quan ®Õn t×nh tr¹ng thiÕu søc lùc vµ tÝnh khÝ, t©m tÝnh cña bÖnh nh©n. − T×nh tr¹ng trÇm uÊt ®−îc ghi nhËn ë 2/3 tr−êng hîp. T×nh tr¹ng trÇm c¶m nµy th−êng thÊy ë c¸c bÖnh m¹n tÝnh. Tuy nhiªn, trong tr−êng hîp héi chøng nµy th× t×nh tr¹ng trÇm c¶m l¹i xuÊt hiÖn rÊt nhiÒu, v−ît h¬n nhiÒu tû lÖ th−êng gÆp trªn c¸c bÖnh m¹n tÝnh kh¸c. V× thÕ, cã ng−êi cho r»ng bÖnh nµy cã nguån gèc t©m lý lµ c¬ b¶n; nh÷ng rèi lo¹n thÇn kinh néi tiÕt vµ miÔn nhiÔm lµ thø ph¸t. 2.2. Theo y häc cæ truyÒn Héi chøng suy nh−îc m¹n biÓu hiÖn l©m sµng rÊt phong phó. Nh÷ng triÖu chøng th−êng gÆp trong héi chøng nµy nh− mÖt mái, khã tËp trung t− t−ëng, ®au ®Çu, ®au nhøc c¬ - khíp, dÔ c¸u g¾t, nãng trong ng−êi, khã ngñ, sót c©n….. Nh÷ng biÓu hiÖn nãi trªn ®−îc thÊy trong t©m c¨n suy nh−îc cña YHCT. Nh− vËy, cã thÓ tãm t¾t c¸c triÖu chøng c¬ n¨ng th−êng gÆp trong héi chøng suy nh−îc m¹n gåm: − MÖt mái: YHCT xÕp vµo chøng h− gåm khÝ h−, huyÕt h−, ©m h−, d−¬ng h−. 483
− Hoa m¾t, chãng mÆt: YHCT xÕp vµo chøng huyÔn vËng hay cßn gäi lµ huyÔn vùng. − §au ®Çu: YHCT xÕp vµo chøng ®Çu thèng, ®Çu träng, ®Çu tr−íng dùa vµo nh÷ng biÓu hiÖn kh¸c nhau cña nã. − Nh÷ng rèi lo¹n t©m thÇn nh− hay quªn, ho¹t ®éng trÝ ãc gi¶m sót: YHCT xÕp vµo chøng kiÖn vong. − Nãng trong ng−êi, c¬n nãng phõng mÆt: YHCT xÕp vµo chøng ph¸t nhiÖt. − §¸nh trèng ngùc, håi hép: YHCT xÕp vµo chøng t©m quý, chÝnh xung. − Khã ngñ: YHCT xÕp vµo chøng thÊt miªn. − §au ngùc: cßn gäi lµ t©m thèng, hoÆc kÌm khã thë th× ®−îc gäi lµ t©m tý, t©m tr−íng. Qua viÖc ph©n tÝch c¬ chÕ bÖnh sinh toµn bé c¸c chøng tr¹ng th−êng gÆp cña YHCT trong héi chøng suy nh−îc m¹n, cã thÓ biÖn luËn vÒ c¬ chÕ bÖnh sinh theo YHCT nh− sau: + Do thÊt t×nh (néi nh©n): nh− giËn, lo sî g©y tæn th−¬ng 3 t¹ng tú, can, thËn. + Do m¾c bÖnh l©u ngµy (néi th−¬ng) lµm c¬ thÓ suy yÕu; thËn ©m, thËn d−¬ng suy: thËn ©m suy h− háa bèc lªn, thËn d−¬ng suy ch©n d−¬ng nhiÔu lo¹n ë trªn. + Do c¬ ®Þa yÕu: tiªn thiªn bÊt tóc (kh«ng ®Çy ®ñ). BÖNH L©U NGµy TIªN THIªN BÊT TóC THÊT T×NH GiËn, lo sî, stress THÓ CHÊT YÕU Can ©m h− T ú h− ThËn d−¬ng h− T hË n ©m h− Kh«ng d−ìng Ch©n d−¬ng H− háa bèc lªn ®−îc t©m nhiÔu lo¹n ë trªn (ë t©m) HuyÔn vùng, ®Çu thèng, ph¸t nhiÖt, t©m quý, chÝnh xung, kiÖn vong, thÊt miªn H×nh 28.1. S¬ ®å bÖnh lý héi chøng suy nh−îc m¹n theo YHCT 484
3. BÖNH C¶NH L©M SµNG 3.1. Theo y häc hiÖn ®¹i BÖnh c¶nh ®iÓn h×nh cña tr−êng hîp suy nh−îc m¹n xuÊt hiÖn ®ét ngét trªn ng−êi tr−íc ®ã hoµn toµn b×nh th−êng. Cã nh÷ng tr−êng hîp bÖnh nh©n ghi nhËn cã t×nh tr¹ng nh− c¶m hoÆc cã sang chÊn tinh thÇn ngay tr−íc ®ã (®−îc bÖnh nh©n xem nh− lµ yÕu tè khëi ph¸t). Cã nh÷ng triÖu chøng nh− ®au ®Çu, ®au häng, ®au nhøc c¸c h¹ch ngo¹i vi, ®au nhøc c¬ khíp, t×nh tr¹ng sèt th−êng x¶y ra lµm nghÜ ®Õn tr−êng hîp cã nhiÔm trïng. Sau ®ã vµi tuÇn, nh÷ng dÊu chøng kh¸c cña héi chøng b¾t ®Çu xuÊt hiÖn nh− rèi lo¹n giÊc ngñ, khã tËp trung t− t−ëng vµ trÇm uÊt. Theo SE. Straus, n¨m 1988, tÇn suÊt xuÊt hiÖn nh÷ng triÖu chøng cña héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh ®−îc tr×nh bµy trong b¶ng sau: TriÖu chøng bÖnh T û lÖ % MÖt mái 100 Khã tËp trung t− t−ëng 90 §au ®Çu 90 §au häng 85 §au h¹ch ngo¹i vi 80 §au nhøc c¬ 80 §au nhøc khíp 75 Nãng trong ng−êi 75 Khã ngñ 75 VÊn ®Ò t©m lý 65 DÞ øng 55 §au bông 40 Sót c©n 20 Næi ban 10 M¹ch nhanh 10 Lªn c©n 5 §au ngùc 5 §æ må héi trém 5 485
Th«ng th−êng, c¸c triÖu chøng rÊt biÕn thiªn. Ng−êi bÖnh th−êng ghi nhËn t×nh tr¹ng ho¹t ®éng thÓ lùc qu¸ søc hoÆc stress lµm trÇm träng thªm nh÷ng triÖu chøng s½n cã. Do tÝnh phong phó cña nh÷ng triÖu chøng trong héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh mµ: − Ng−êi bÖnh th−êng ®i kh¸m rÊt nhiÒu n¬i, nhiÒu thÇy thuèc (tæng qu¸t lÉn chuyªn khoa: dÞ øng, thÊp khíp, t©m lý, chuyªn khoa bÖnh truyÒn nhiÔm….) vµ kÕt qu¶ th−êng kh«ng ®−îc nh− mong muèn. − §Ó chÈn ®o¸n héi chøng mÖt mái m¹n (suy nh−îc m¹n), cÇn ph¶i thùc hiÖn viÖc kh¸m l©m sµng vµ thùc hiÖn nh÷ng thö nghiÖm cËn l©m sµng th−êng quy ®Ó lo¹i trõ nh÷ng nguyªn nh©n g©y bÖnh cã thÓ cña nh÷ng triÖu chøng xuÊt hiÖn. − CÇn chó ý: cho ®Õn nay, kh«ng cã mét ph−¬ng tiÖn chÈn ®o¸n nµo cã thÓ chÈn ®o¸n ®−îc bÖnh lý nµy còng nh− ®o l−êng ®−îc møc ®é trÇm träng cña nã. Do ®ã, kh«ng nªn thùc hiÖn nh÷ng thö nghiÖm ®¾t tiÒn trõ tr−êng hîp nghiªn cøu ®ang ®−îc tiÕn hµnh. 3.2. Theo y häc cæ truyÒn YHCT ®· ph©n thµnh 4 thÓ l©m sµng kh¸c nhau. C¸c triÖu chøng còng gåm nhøc ®Çu, khã tËp trung t− t−ëng, mÊt ngñ, ®au nhøc m×nh mÈy… Tuy nhiªn, tÝnh chÊt cña nh÷ng triÖu chøng sÏ quyÕt ®Þnh thÓ l©m sµng YHCT 3.2.1. ThÓ ©m h− háa v−îng ë thÓ nµy, c¸c triÖu chøng thÓ hiÖn qu¸ tr×nh h−ng phÊn t¨ng, øc chÕ b×nh th−êng. §au ®Çu trong thÓ nµy cã tÝnh chÊt tõng c¬n, ®au d÷ déi, ®au c¨ng nh− m¹ch ®Ëp hoÆc c¨ng, th−êng ®au ë ®Ønh hoÆc bªn ®Çu. Ng−êi c¸u g¾t, bøt røt, nãng trong ng−êi, mÆt ®á, ®¹i tiÖn th−êng t¸o, rªu l−ìi kh«; m¹ch huyÒn, tÕ, s¸c. BÖnh nh©n khã vµo giÊc ngñ, hay l¨n trë trªn gi−êng, khã n»m yªn. Ng−êi bÖnh dï vÉn cßn lµm viÖc ®−îc tèt nh−ng kh¶ n¨ng tËp trung ®· b¾t ®Çu sót gi¶m. 3.2.2. ThÓ can thËn ©m h− (t−¬ng ®−¬ng víi qu¸ tr×nh h−ng phÊn b×nh th−êng, øc chÕ gi¶m) §au ®Çu th−êng ©m Ø, khã x¸c ®Þnh tÝnh chÊt vµ vÞ trÝ, th−êng ®au c¶ ®Çu. Ng−êi mÖt mái, mÊt ngñ, sót c©n. BÖnh nh©n th−êng c¶m thÊy mÖt nhiÒu h¬n vÒ chiÒu, dÔ c¸u g¾t, bøt røt, ho¶ng hèt. 486
Kh¶ n¨ng tËp trung t− t−ëng gi¶m sót nhiÒu, th−êng cã kÌm di tinh. Rªu l−ìi kh«. M¹ch tÕ. 3.2.3. ThÓ t©m tú l−ìng h− (t−¬ng ®−¬ng víi qu¸ tr×nh øc chÕ thÇn kinh gi¶m, kÌm theo suy nh−îc nhiÒu, ¨n kÐm) §au ®Çu th−êng ©m Ø, khã x¸c ®Þnh tÝnh chÊt vµ vÞ trÝ, th−êng ®au c¶ ®Çu. Ng−êi mÖt mái, sót c©n. Ngñ Ýt, dÔ ho¶ng sî, håi hép, trèng ngùc. Kh¶ n¨ng tËp trung t− t−ëng gi¶m sót nhiÒu, hai m¾t th©m quÇng. Rªu l−ìi tr¾ng, m¹ch nhu tÕ ho·n. 3.2.4. ThÓ thËn d−¬ng h− (t−¬ng ®−¬ng víi sù suy gi¶m c¶ 2 qu¸ tr×nh, dÊu chøng suy nh−îc trë nªn trÇm träng). Ngoµi c¸c triÖu chøng nªu trªn, bÖnh nh©n cßn cã thªm triÖu chøng sî l¹nh, liÖt d−¬ng, ho¹t tinh, m¹ch trÇm nh−îc. PhÇn lín bÖnh nh©n vÉn cßn cã kh¶ n¨ng c©n b»ng vµ thÝch øng ®−îc víi nh÷ng yªu cÇu c«ng viÖc, gia ®×nh vµ x· héi. Tuy nhiªn, còng cã kh«ng Ýt nh÷ng tr−êng hîp mµ ng−êi bÖnh cã c¶m gi¸c kh«ng cßn kh¶ n¨ng lµm viÖc. Cuèi cïng, t×nh tr¹ng tù c« lËp, t×nh tr¹ng thÊt b¹i trong c«ng viÖc th−êng lµ dÊu Ên cuèi cña bÖnh lý m¹n tÝnh nµy (dÊu chøng nµy rÊt th−êng thÊy trong thÓ l©m sµng thËn d−¬ng h−). Ng−êi bÖnh th−êng næi giËn víi thÇy thuèc v× ®· kh«ng gióp ®−îc nhiÒu cho t×nh tr¹ng khèn khã cña hä. 4. §IÒU TRÞ Tr¸ch nhiÖm c¬ b¶n cña ng−êi thÇy thuèc khi ph¶i ®èi mÆt víi héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh lµ ph¶i t×m ra nguyªn nh©n b»ng c¸ch khai th¸c bÖnh sö thËt kü l−ìng, kh¸m l©m sµng toµn diÖn, sö dông kh«n ngoan nh÷ng xÐt nghiÖm cËn l©m sµng; vµ trong suèt qu¸ tr×nh kh¶o s¸t Êy ph¶i lu«n lu«n thùc hiÖn viÖc chÈn ®o¸n ph©n biÖt. Sau khi ®· lo¹i bá ®−îc nh÷ng bÖnh lý kh¸c, th× nh÷ng nguyªn t¾c trÞ liÖu sau ®©y ph¶i ®−îc xem xÐt trong viÖc ch¨m sãc l©u dµi héi chøng suy nh−îc m¹n tÝnh. 4.1. Nguyªn t¾c ®iÒu trÞ 4.1.1. Gi¶i thÝch cÆn kÏ t×nh tr¹ng bÖnh tËt cho bÖnh nh©n BÖnh nh©n ph¶i ®−îc gi¶i thÝch ®Çy ®ñ vÒ bÖnh vµ c¬ chÕ bÖnh, vÒ ¶nh h−ëng cña nã trªn nh÷ng mÆt thÓ chÊt, ®êi sèng t©m lý vµ x· héi. BÖnh nh©n th−êng c¶m thÊy dÔ chÞu khi nh÷ng khã chÞu cña hä ®−îc quan t©m mét c¸ch nghiªm tóc. 487
4.1.2. T¸i kh¸m ®Þnh kú ViÖc t¸i kh¸m ®Þnh kú rÊt h÷u Ých trong viÖc t×m ra nh÷ng bÖnh tËt cßn Èn dÊu (ch−a ph¸t hiÖn ®−îc trong nh÷ng lÇn kh¸m tr−íc ®ã). 4.1.3. §iÒu trÞ triÖu chøng ViÖc lµm gi¶m mét triÖu chøng trong bÖnh lý nµy (dï nhá) còng t¹o nªn mét kh¸c biÖt rÊt lín ®èi víi ng−êi bÖnh. 4.1.4. H−íng dÉn ng−êi bÖnh thay ®æi c¸ch sèng, sinh ho¹t − Tr¸nh nh÷ng b÷a ¨n tèi nÆng nÒ, tr¸nh dïng nh÷ng chÊt kÝch thÝch vÒ ®ªm. − Kh«ng nªn nghØ ng¬i hoµn toµn: nªn thùc hiÖn ngay nh÷ng bµi tËp d−ìng sinh ®· ®−îc chøng minh cã hiÖu qu¶ ®èi víi nh÷ng tr−êng hîp suy nh−îc, mÊt ngñ nh− th− gi·n, c¸c ®éng t¸c tËp luyÖn ë t− thÕ n»m. §· cã nhiÒu tr−êng hîp cô thÓ vÒ viÖc c¶i thiÖn t×nh tr¹ng bÖnh nh©n (nh− t×nh tr¹ng søc khoÎ thÓ x¸c vµ tinh thÇn, nh÷ng triÖu chøng ®au nhøc toµn th©n, tÝnh t×nh c¸u g¾t, mÊt ngñ, tiÓu ®ªm) sau nh÷ng khãa häc d−ìng sinh (xem bµi th− gi·n, th¸i ®é t©m thÇn trong cuéc sèng, d−ìng sinh). − Nªn cã chÕ ®é lµm viÖc thËt sù cô thÓ, thùc tÕ cho tõng tr−êng hîp cô thÓ, nh−ng nãi chung lµm viÖc nhÑ vµ t¨ng dÇn c−êng ®é cÇn ®−îc khuyÕn khÝch. 4.1.5. Nªn tr¸nh nh÷ng trÞ liÖu kh«ng hiÖu qu¶ Nh÷ng nghiªn cøu cã so s¸nh víi l« chøng ®· chøng tá acyclovir, tinh chÊt gan tiªm b¾p, acid folic, sinh tè B12 ®Òu kh«ng cã gi¸ trÞ. Ngoµi ra, còng cã nh÷ng c«ng tr×nh cho thÊy viÖc ®iÒu trÞ b»ng immunoglobulin liÒu cao tiªm tÜnh m¹ch còng kh«ng cã gi¸ trÞ trÞ liÖu nµo. 4.2. §iÒu trÞ b»ng y häc cæ truyÒn 4.2.1. ThÓ ©m h− háa v−îng D o t Ý nh c hÊ t ®a d¹ ng c ñ a b Ö nh m µ v i Ö c ® i Ò u t r Þ cò n g rÊ t ph o n g ph ó. Th«ng th−êng, trong thÓ nµy dÊu chøng d−¬ng xung (ho¶ bèc) lµ quan träng. DÊu chøng nµy th−êng xuÊt hiÖn ë hÖ thèng can vµ t©m. − PhÐp trÞ: s¬ can, lý khÝ, gi¶i uÊt, an thÇn; t− ©m, gi¸ng háa, tiÒm d−¬ng, an thÇn. − Nh÷ng bµi thuèc vµ c«ng thøc huyÖt sö dông. + Bµi thuèc §¬n chi tiªu dao gia gi¶m (gåm: sµi hå 12g, chi tö 12g, b¹c hµ 8g, sinh kh−¬ng 6g, b¹ch th−îc 10g, ®−¬ng quy (röa r−îu) 10g, phôc linh 12g, ®¬n b× 12g, b¹ch truËt (sao ®Êt) 8g). Gia gi¶m thiªn ma 12g, c©u ®»ng 12g, th¹ch quyÕt minh 12g, cóc hoa 12g. 488
VÞ thuèc T¸c dông V a i t rß Sµi hå B×nh can h¹ sèt Q u©n Chi tö §¾ng, hµn: thanh nhiÖt t¶ háa, lîi tiÓu, cÇm m¸u ThÇn B ¹c hµ Cay, m¸t: gi¶m ®au, ph¸t t¸n phong nhiÖt ThÇn Sinh kh−¬ng Cay, h¬i «n: gi¶i biÓu, t¸n hµn ThÇn B¹ch th−îc §¾ng, ch¸t, chua: nhuËn gan, d−ìng huyÕt, liÔm ©m, ThÇn lîi tiÓu §−¬ng quy (röa r−îu) D−ìng can huyÕt ThÇn Phôc linh Ngät, nh¹t, b×nh: lîi thñy, thÈm thÊp, bæ tú, ®Þnh t©m T¸ §¬n b× Cay, ®¾ng, h¬i hµn: thanh huyÕt nhiÖt, t¸n ø huyÕt; T¸ ch÷a nhiÖt nhËp doanh phËn B¹ch truËt (sao ®Êt) Ngät, ®¾ng, Êm: kiÖn tú, t¸o thÊp, hãa ®êm, lîi thñy T¸ Thiªn ma Ngät, cay, h¬i ®¾ng, b×nh: thang thanh, gi¸ng träc, t¸n Qu©n phong, gi¶i ®éc C©u ®»ng Ngät, hµn: thanh nhiÖt, b×nh can, trÊn kinh Q u©n Th¹ch quyÕt minh TrÞ sèt cao, ¨n kh«ng tiªu: thanh nhiÖt T hÇ n C óc hoa Ngät, m¸t: t¸n phong nhiÖt, gi¶i ®éc, gi¸ng háa T¸ + Bµi Kû cóc ®Þa hoµng thang (gåm: b¹ch cóc hoa 120g, phôc linh 120g, thôc ®Þa 320g, c©u kû tö 120g, hoµi s¬n 160g, tr¹ch t¶ 120g, ®¬n b× 120g, s¬n thï 160g). T¸n bét, lµm hoµn, ngµy dïng 8 - 16g. VÞ thuèc T¸c dông V a i t rß T hôc ®Þ a Ngät, h¬i «n: nu«i thËn d−ìng ©m, bæ thËn, bæ huyÕt Q u©n Hoµi s¬n Ngät, b×nh: bæ tú vÞ, bæ phÕ thËn, sinh t©n chØ kh¸t Q u©n S¬n thï Chua, s¸p, h¬i «n: «n bæ can thËn, s¸p tinh, chØ h·n T hÇ n §¬n b× Cay, ®¾ng, h¬i hµn: thanh huyÕt nhiÖt, t¸n ø huyÕt; ch÷a T¸ nhiÖt nhËp doanh phËn Phôc linh Ngät, nh¹t, b×nh: lîi thñy, thÈm thÊp, bæ tú ®Þnh t©m T¸ Tr¹ch t¶ Ngät, nh¹t, m¸t: thanh t¶ thÊp nhiÖt ë bµng quang T¸ Kû tö Ngät, b×nh: bæ can thËn, nhuËn phÕ t¸o, m¹nh g©n cèt T hÇ n Cóc hoa tr¾ng Ngät, ®¾ng, h¬i hµn: t¸n phong thÊp, thanh ®Çu môc, gi¸ng T¸ háa, gi¶i ®éc + Bµi thuèc gåm c©u ®»ng 12g, h¹ kh« th¶o 12g, chi tö 12g, t¸o nh©n (sao ®en) 8g, long nh·n 16g, l¸ v«ng 20g, muång tr©u 12g. + Ch©m cøu: ch©m t¶ l−u kim 15 phót c¸c huyÖt th¸i d−¬ng, b¸ch héi, ®Çu duy, phong tr×, th¸i xung, quang minh. 489
4.2.2. ThÓ can thËn ©m h− − PhÐp trÞ (tïy thuéc vµo triÖu chøng chñ yÕu): + Bæ thËn ©m, bæ can huyÕt, an thÇn. + Bæ thËn ©m, bæ can huyÕt, cè tinh. − Nh÷ng bµi thuèc vµ c«ng thøc huyÖt sö dông: + Bµi thuèc Lôc vÞ ®Þa hoµng hoµn gia quy th−îc (gåm: thôc ®Þa 32g, hoµi s¬n 16g, s¬n thï 8g, ®¬n b× 12g, phôc linh 12g, tr¹ch t¶ 6g, ®−¬ng quy 12g, b¹ch th−îc 8g). Bµi nµy th−êng ®−îc sö dông khi t¨ng huyÕt ¸p cã kÌm triÖu chøng ®au ngùc, ®au vïng tim. Ph©n tÝch bµi thuèc: VÞ thuèc T¸c dông V a i t rß T hôc ®Þ a Ngät, h¬i «n: nu«i thËn d−ìng ©m, bæ thËn bæ huyÕt Q u©n Hoµi s¬n Ngät, b×nh: bæ tú vÞ, bæ phÕ thËn, sinh t©n chØ kh¸t Q u©n S¬n thï Chua, s¸p, h¬i «n: «n bæ can thËn, s¸p tinh chØ h·n T hÇ n §¬n b× T¸ Cay, ®¾ng, h¬i hµn: thanh nhuyÕt nhiÖt, t¸n ø huyÕt, ch÷a nhiÖt nhËp doanh phËn Phôc linh Ngät, nh¹t, b×nh: lîi thñy, thÈm thÊp, bæ tú ®Þnh t©m T¸ Tr¹ch t¶ Ngät, nh¹t, m¸t: thanh t¶ thÊp nhiÖt ë bµng quang T¸ §−¬ng quy ThÇn Cay, ngät, «n: bæ huyÕt, ho¹t huyÕt, nhuËn t¸o, ho¹t tr−êng, ®iÒu huyÕt, th«ng kinh B¹ch th−îc §¾ng, chua, h¬i hµn: d−ìng huyÕt, liÔm ©m, lîi tiÓu, nhuËn gan T hÇ n + Bµi thuèc Bæ can thËn (gåm: hµ thñ « 10g, thôc ®Þa 15g, hoµi s¬n 15g, ®−¬ng quy 12g, tr¹ch t¶ 12g, sµi hå 10g, th¶o quyÕt minh 10g) (xem BÖnh häc YHCT Π, trang 224). Ph©n tÝch bµi thuèc: VÞ thuèc T¸c dông V a i t rß Hµ thñ « Bæ huyÕt, thªm tinh Qu©n T hôc ®Þ a Ngät, h¬i «n: nu«i thËn d−ìng ©m, bæ thËn, bæ huyÕt Q u©n Hoµi s¬n Ngät, b×nh: bæ tú vÞ, bæ phÕ thËn, sinh t©n chØ kh¸t Q u©n §−¬ng quy D−ìng can huyÕt ThÇn Tr¹ch t¶ Ngät, nh¹t, m¸t: thanh t¶ thÊp nhiÖt ë bµng quang T¸ Sµi hå B×nh can, h¹ sèt T¸ Th¶o quyÕt minh Thanh can nhuËn t¸o, an thÇn T¸ 490
+ Bµi thuèc Kim táa cè tinh hoµn (gåm: khiÕm thùc 80g, liªn tö 80g, mÉu lÖ 40g, liªn tu 80g, long cèt 40g, sa uyªn tËt lª 80g) (xem BÖnh häc YHCT Π, trang 203). VÞ thuèc T¸c dông V a i t rß KhiÕm thùc Ngät, ch¸t, b×nh: bæ tú, Ých thËn, chØ t¶, s¸p tinh Qu©n Sa uyªn Kinh nghiÖm M Éu lÖ MÆn, ch¸t, h¬i hµn: t− ©m, tiÒm d−¬ng, hãa ®êm, cè s¸p ThÇn Liªn nhôc Ngät, b×nh: bæ tú d−ìng t©m, s¸p tr−êng, cè tinh T hÇ n TËt lª §¾ng, «n: b×nh can t¸n phong, th¾ng thÊp, hµnh huyÕt T¸ Long cèt Ngät, s¸p, b×nh: trÊn kinh an thÇn, s¸p tinh vµ lµm hÕt må h«i T¸ L iª n t u Kinh nghiÖp trÞ b¨ng huyÕt, thæ huyÕt, di méng tinh T¸ + Bµi thuèc gåm thôc ®Þa 20g, kim anh 12g, khiÕm thùc 12g, t¸o nh©n (sao ®en) 8g, long nh·n 16g, l¸ v«ng 20g, m¹ch m«n 12g, yÕm rïa (sao) 12g, mÉu lÖ (nung) 8g, mai ba ba (sao giÊm) 12g. Ch©m cøu: ch©m bæ l−u kim 30 phót c¸c huyÖt th¸i d−¬ng, b¸ch héi, ®Çu duy, phong tr× (a thÞ huyÖt), th¸i xung, quang minh, can du, thËn du, tam ©m giao, th¸i khª, phi d−¬ng, phôc l−u gia thªm thÇn m«n, néi quan, b¸ch héi. C«ng thøc 1: thËn du, phôc l−u, tam ©m giao, can du, th¸i xung; gia thªm thÇn m«n, b¸ch héi, a thÞ huyÖt T ªn hu yÖt C ¬ s ë l ý lu Ë n T¸c dông ®iÒu trÞ T hË n du Du huyÖt cña thËn ë l−ng Ých thñy, tr¸ng háa kÌm ch÷a chøng ®au l−ng Phôc l−u Kim kinh huyÖt cña kinh thËn: bæ mÉu, bæ Bæ thËn ©m: ch÷a chøng ®¹o thËn thñy h ·n Tam ©m giao Giao héi huyÖt cña 3 kinh ©m ë ch©n T− ©m Can du Du huyÖt cña can ë l−ng Bæ can huyÕt Th¸i xung Du thæ huyÖt cña kinh can: t¶ tö, t¶ can háa Thanh can háa, ch÷a chøng ®Çu cho¸ng m¾t hoa ThÇn m«n Du thæ huyÖt cña kinh t©m: t¶ tö, t¶ t©m háa Thanh t©m háa, t¶ t©m nhiÖt, thanh thÇn chÝ, tiÕt nhiÖt B¸ch héi Héi cña ®èc m¹ch vµ 6 d−¬ng kinh A thÞ huyÖt C«ng thøc 2: thËn du, phôc l−u, tam ©m giao, can du, th¸i xung, néi quan, thÇn m«n 491
T ªn hu yÖt C ¬ s ë l ý lu Ë n T¸c dông ®iÒu trÞ T hË n du Du huyÖt cña thËn ë l−ng Ých thñy tr¸ng háa kÌm ch÷a chøng ®au l−ng Phôc l−u Kim kinh huyÖt cña kinh thËn: bæ mÉu, Bæ thËn ©m: ch÷a chøng ®¹o h·n bæ thËn thñy Tam ©m giao Giao héi huyÖt cña 3 kinh ©m ë ch©n T− ©m Can du Du huyÖt cña can ë l−ng Bæ can huyÕt Th¸i xung Du thæ huyÖt cña kinh can: t¶ tö, t¶ can Thanh can háa: ch÷a chøng ®Çu h áa cho¸ng m¾t hoa Néi quan Giao héi huyÖt cña t©m bµo vµ m¹ch Ch÷a chøng håi hép, ®au ngùc g©y ©m duy ®Æc hiÖu vïng ngùc khã thë, ng¨n ngùc ThÇn m«n Du thæ huyÖt cña kinh t©m: t¶ tö, t¶ Thanh t©m háa t©m háa T¶ t©m nhiÖt: ch÷a chøng t©m phiÒn 4.2.3. ThÓ t©m tú h− − PhÐp trÞ: kiÖn tú an thÇn (bæ t©m tú). − Nh÷ng bµi thuèc vµ c«ng thøc huyÖt sö dông: Bµi thuèc Quy tú thang (gåm: b¹ch phôc linh 8g, hoµng kú 10g, nh©n s©m 10g, b¹ch truËt 10g, long nh·n 10g, toan t¸o nh©n 4g, cam th¶o 2g, méc h−¬ng 2g, viÔn chÝ 4g, ®−¬ng quy 4g). VÞ thuèc T¸c dông V a i t rß Toan t¸o nh©n Ngät, chua, b×nh: d−ìng t©m an thÇn, sinh t©n dÞch Q u©n Long nh·n Bæ huyÕt, kiÖn tú Qu©n Nh©n s©m Ngät, h¬i ®¾ng: bæ t©m khÝ, ®¹i bæ nguyªn khÝ, Ých huyÕt ThÇn sinh t©n Hoµng kú Ngät, Êm: bæ t©m khÝ, th¨ng d−¬ng khÝ cña tú ThÇn B¹ch truËt Ngät, ®¾ng, h¬i Êm: KiÖn tú, t¸o thÊp, cÇm må h«i ThÇn §−¬ng quy Ngät, cay, Êm: bæ huyÕt, hµnh huyÕt T¸ ViÔn chÝ §¾ng, Êm: bæ t©m thËn, an thÇn T¸ Méc h−¬ng Hµnh khÝ chØ thèng, kiÖn tú T¸ Cam th¶o Ngät, Êm: bæ tú thæ, bæ trung khÝ Sø B¹ch phôc linh + Bµi Phôc m¹ch thang (gåm: a giao 8 - 12g, m¹ch m«n 8 - 12g, ma nh©n 8 - 16g, chÝch th¶o 12 - 20g, nh©n s©m 8 - 12g, sinh ®Þa 16 - 20g, ®¹i t¸o 10 qu¶, quÕ chi 8 - 12g, sinh kh−¬ng 3 - 5 l¸t) (xem BÖnh häc YHCT Π, trang 352). 492
VÞ thuèc T¸c dông V a i t rß Cam th¶o Ngät, Êm: bæ tú thæ, bæ trung khÝ Q u©n Nh©n s©m Ngät, h¬i ®¾ng: bæ t©m khÝ, ®¹i bæ nguyªn khÝ, Ých huyÕt, sinh t©n T hÇ n §¹i t¸o Ngät, b×nh: bæ tú vÞ, ®iÒu hßa tÝnh n¨ng cña thuèc ThÇn Q uÕ ch i ¤n kinh, th«ng d−¬ng T¸ Sinh kh−¬ng Gi¶i biÓu, ph¸t h·n T¸ Sinh ®Þa D−ìng ©m, d−ìng huyÕt T¸ A giao T− ©m, bæ huyÕt T¸ M¹ch m«n NhuËn phÕ, sinh t©n dÞch T¸ Ma nh©n Ngät, b×nh: nhuËn tr−êng, lîi niÖu, chèng n«n T¸ Ch©m cøu: ch©m bæ l−u kim 30 phót c¸c huyÖt a thÞ, t©m du, tú du, vÞ du, tóc tam lý, c¸ch du, tam ©m giao, thÇn m«n, néi quan, th¸i b¹ch, phong long. 4.2.4. ThÓ thËn d−¬ng h− − PhÐp trÞ: «n thËn d−¬ng, bæ thËn ©m, an thÇn, cè tinh. − Nh÷ng bµi thuèc vµ c«ng thøc huyÖt sö dông: Bµi thuèc ThËn khÝ hoµn (gåm: b¹ch phôc linh 120g, thôc ®Þa 320g, s¬n thï 160g, ®¬n b× 120g, quÕ chi 40g, tr¹ch t¶ 120g, phô tö 40g, s¬n d−îc 160g. T¸n bét, ngµy uèng 8-12g) VÞ thuèc T¸c dông V a i t rß Phô tö §¹i nhiÖt, cã ®éc, cay, ngät: håi d−¬ng cøu nghÞch, bæ háa trî Qu©n d−¬ng, trôc phong hµn thÊp tµ Q uÕ Cay, ngät, ®¹i nhiÖt h¬i ®éc: bæ mÖnh m«n t−íng háa Q u©n T hôc ®Þ a Ngät, h¬i «n: nu«i thËn d−ìng ©m, bæ thËn, bæ huyÕt Q u©n Hoµi s¬n Ngät b×nh: bæ tú vÞ, bæ phÕ thËn, sinh t©n, chØ kh¸t Qu©n S¬n thï Chua, s¸p, h¬i «n: «n bæ can thËn, s¸p tinh, chØ h·n T hÇ n §¬n b× Cay, ®¾ng, h¬i hµn: thanh huyÕt nhiÖt, t¸n ø huyÕt, ch÷a nhiÖt T¸ nhËp doanh phËn Phôc linh Ngät, nh¹t, b×nh: lîi thñy, th·m thÊp, bæ tú ®Þnh t©m T¸ Tr¹ch t¶ Ngät, nh¹t, m¸t: thanh t¶ thÊp nhiÖt ë bµng quang T¸ + Bµi H÷u quy Èm (gåm: cam th¶o 4g, ®ç träng 12g, hoµi s¬n 16g, kû tö 8g, nh©n s©m 8g, nhôc quÕ 4g, phô tö 2g, thï du 8g, thôc ®Þa 32g). 493
VÞ thuèc T¸c dông V a i t rß Phô tö Qu©n §¹i nhiÖt, cã ®éc, cay, ngät: håi d−¬ng cøu nghÞch, bæ háa trî d−¬ng, trôc phong hµn thÊp tµ Q uÕ Cay, ngät, ®¹i nhiÖt h¬i ®éc: bæ mÖnh m«n t−íng háa Q u©n T hôc ®Þ a Ngät, h¬i «n: nu«i thËn d−ìng ©m, bæ thËn, bæ huyÕt Q u©n Hoµi s¬n Ngät b×nh: bæ tú vÞ, bæ phÕ thËn, sinh t©n chØ kh¸t Qu©n S¬n thï Chua, s¸p, h¬i «n: «n bæ can thËn, s¸p tinh chØ h·n T hÇ n Kû tö Ngät, b×nh: bæ can thËn, nhuËn phÕ t¸o, m¹nh g©n cèt T hÇ n §ç träng Ngät, «n, h¬i cay: bæ can thËn, m¹nh g©n cèt ThÇn Cam th¶o Sø Ngät, b×nh: bæ tú vÞ, nhuËn phÕ thanh nhiÖt gi¶i ®éc, ®iÒu hßa vÞ thuèc Nh©n s©m §¹i bæ nguyªn khÝ, sinh t©n dÞch T¸ T hï du T¸ Cã thÓ sö dông bµi thuèc gåm: thôc ®Þa 20g, kim anh tö 12g, khiÕm thùc 12g, t¸o nh©n (sao ®en) 8g, long nh·n 16g, l¸ v«ng 20g, ®ç träng 16g, mÉu lÖ (nung) 8g, ba kÝch 12g. Ch©m cøu - cøu bæ hoÆc «n ch©m: th¸i d−¬ng, b¸ch héi, ®Çu duy, phong tr×, th¸i xung, quang minh, can du, thËn du, tam ©m giao, th¸i khª, phi d−¬ng, mÖnh m«n, trung cùc, quan nguyªn, khÝ h¶i. 4.3. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p tËp luyÖn d−ìng sinh Th− gi·n. Thë s©u, thë 4 thêi cã kª m«ng vµ gi¬ ch©n. H−íng dÉn th¸i ®é t©m thÇn trong cuéc sèng: c¸ch sinh ho¹t nµy kh«ng nh÷ng cã gi¸ trÞ trong ®iÒu trÞ bÖnh nh©n mµ cßn cã ý nghÜa víi nh÷ng ng−êi kháe m¹nh (dù phßng cÊp 0) Tù l−îng gi¸ C©u hái 5 chän 1: chän c©u ®óng 1. Héi chøng suy nh−îc m¹n th−êng gÆp nhÊt ë løa tuæi A . < 70 B . 6 0 - 70 C . 4 5 - 60 D . 2 5 - 45 E. 25 494
2. DÞch tÔ häc cña héi chøng suy nh−îc m¹n A. N÷ m¾c bÖnh nhiÒu h¬n nam gÊp 3 lÇn B. N÷ m¾c bÖnh nhiÒu h¬n nam gÊp 2 lÇn C. N÷ m¾c bÖnh nhiÒu h¬n nam gÊp 1, 5 lÇn D. Nam m¾c bÖnh nhiÒu h¬n n÷ gÊp 3 lÇn E. Nam m¾c bÖnh nhiÒu h¬n n÷ gÊp 2 lÇn 3. Nh÷ng triÖu chøng th−êng gÆp nhÊt cña héi chøng suy nh−îc m¹n A. MÖt mái, ®au ®Çu, mÊt ngñ B. MÖt mái, ®æ må h«i trém, sót c©n C. MÖt mái, khã tËp trung t− t−êng, ®au ®Çu D. MÖt mái, khã ngñ, sót c©n E. MÖt mái, dÔ c¸u g¾t, trÇm c¶m 4. TriÖu chøng nµo kh«ng cã trong thÓ can háa v−îng A. §au ®Çu d÷ déi B. C¸u g¾t, bøt røt C. §au nhøc m×nh mÈy D. Sî l¹nh E. Khã vµo giÊc ngñ 5. TriÖu chøng nµo kh«ng cã trong thÓ thËn ©m h− A. §au ®Çu d÷ déi B. C¶m gi¸c nãng trong ng−êi C. §æ må h«i trém D . S ót c© n E. LiÖt d−¬ng 6. TriÖu chøng nµo kh«ng cã trong thÓ thËn d−¬ng h− A. §au ®Çu B. C¸u g¾t, bøt røt C. Kh«ng muèn ho¹t ®éng D. Khã tËp trung t− t−ëng E. MÊt ngñ 7. Nguyªn t¾c ®iÒu trÞ nµo kh«ng cÇn thiÕt cho héi chøng suy nh−îc m¹n A. T¸i kh¸m ®Þnh kú B. §iÒu trÞ triÖu chøng 495
C. Sö dông nhiÒu chÊt bæ d−ìng, sinh tè B12 D. H−íng dÉn thay ®æi c¸ch sèng, sinh ho¹t E. Gi¶i thÝch t×nh h×nh bÖnh tËt cho bÖnh nh©n 8. Muång tr©u trong bµi thuèc trÞ thÓ ©m h− háa v−îng, cã t¸c dông A. Chèng t¸o bãn B. Bæ d−ìng C. An thÇn D. Ch÷a ®au ®Çu E. H¹ nhiÖt 9. H¹ kh« th¶o trong bµi thuèc trÞ thÓ ©m h− háa v−îng, cã t¸c dông A. Chèng t¸o bãn B. Bæ d−ìng C. An thÇn D. Ch÷a ®au ®Çu E. H¹ nhiÖt 10. L¸ v«ng trong bµi thuèc trÞ thÓ can thËn ©m h−, cã t¸c dông A. Chèng t¸o bãn B. Bæ d−ìng C. An thÇn D. Ch÷a ®au ®Çu E. H¹ nhiÖt 496