TRANH KHẮC GỖ MỚI - PHƯƠNG TIỆN MỞ RỘNG THỰC HÀNH NGHỆ THUẬT ĐƯƠNG ĐẠI

TRANH KHẮC GỖ MỚI - PHƯƠNG

TIỆN MỞ RỘNG THỰC HÀNH

NGHỆ THUẬT ĐƯƠNG ĐẠI

1. Tranh khắc gỗ trong thực hành nghệ

thuật đương đại

Nghệ thuật tranh khắc gỗ là nghệ thuật

lâu đời nhất trong các thể loại tranh in.

Trải qua những thăng trầm trong lịch sử,

ngày nay tranh khắc gỗ đã thay đổi rất

nhiều về kỹ thuật, hình thức và chức

năng nghệ thuật. Những thay đổi căn bản

về chất liệu, phương tiện, kỹ thuật chế

bản và in ấn đã đem lại cho thể loại tranh

khắc lâu đời nhất này một sức sống hoàn

toàn mới và mang tính thời đại. Su Yingchun-Mặt nạ II-khắc

gỗ, 140x90cm,2008 Thực hành nghệ thuật đương đại đã

không còn xa lạ với nghệ sỹ và công

chúng. Trên thế giới, việc thực hành nghệ thuật đương đại bằng tranh in

đã thịnh hành trong mấy thập kỷ gần đây và ở Việt Nam cũng đã xuất

hiện một vài trường hợp hiếm hoi.

Mặc dù “già tuổi” nhất trong các thể loại tranh in, nhưng xét về chất

liệu và phương tiện chế bản, in ấn thì nghệ thuật khắc gỗ lại có nhiều

tiềm năng nhất trong việc đáp ứng các đặc trưng cơ bản của nghệ thuật

đương đại. Các đặc trưng đó là:

a/ Thách thức truyền thống và thẩm mỹ đã định hình;

b/ Chấp nhận sự đa nguyên trong quan niệm nghệ thuật;

c/ Đề cao vai trò của sự liên kết giữa vật thể với môi trường xung

quanh và giữa các vật thể với nhau;

d/ Sử dụng chất liệu, phương tiện từ cuộc sống thường nhật;

e/ ứng dụng công nghệ đương đại.

Nếu như trước đây, khi nói đến tranh khắc gỗ, chúng ta đều hình dung

tới loại hình nghệ thuật được in trên giấy có kích thước khiêm tốn, có

ngôn ngữ tạo hình đường nét và mảng phẳng đơn giản, mang nhiều tính

trang trí và thường được trưng bày trong khung kính… Những hình

dung đó đã và đang bị thách thức bởi các điều kiện và khả năng sáng

tạo mới, rất đương đại, trong sáng tác tranh khắc gỗ hôm nay. Bằng các

chất liệu và kỹ thuật chế ván in mới, tranh khắc gỗ ngày nay có thể

truyển tải được tất cả những gì mà hội họa có thể thực hiện. Từ bút

pháp tả thực thâm diễn đến bút pháp biểu hiện, ấn tượng…, từ phong

cách hiện thực đến trừu tượng…, từ những ý tưởng giản dị đến các ý

tưởng điên khùng nhất của nghệ thuật chúng ta đều có thể thấy trên các

bản in tranh khắc gỗ nhiều màu cỡ lớn qua “dao pháp” của họa sỹ tranh

in. Bên cạnh sự phong phú về bút pháp và sự thay đổi sâu sắc về thẩm

mỹ, tranh khắc gỗ không chỉ được chiêm ngưỡng như một tác phẩm

tĩnh trong khung kính. Nó đã thực sự “lột xác” trong các sắp đặt trong

nhà hay ngoài trời. Tranh khắc gỗ đã đi từ mặt phẳng hai chiều lên

thành vật thể ba chiều. Khi kết hợp với môi trường xung quanh và với

các yếu tố khác, hình ảnh in từ ván gỗ đã có một đời sống khác, đa

dạng và đa nghĩa, có thể kể câu chuyện rộng hơn, sinh động hơn. Thoát

ra khỏi khung kính hay cặp đựng của nhà sưu tập, tranh khắc gỗ trở nên

gần gũi và đủ khả năng tương tác với công chúng như bất kỳ thành

phần nào của một tác phẩm sắp đặt hay trình diễn.

2. Sự mở rộng về phương tiện, chất liệu, kỹ thuật chế bản và in ấn - tiền

đề cho thực hành nghệ thuật khắc gỗ đương đại

Kỹ thuật chế bản và in tranh khắc gỗ thuộc phương pháp in nổi (relief

print). Xét về bản chất, kỹ thuật chế bản gỗ là quá trình tác động làm

thay đổi bề mặt phẳng nhẵn vốn có của ván (tấm) gỗ. Quá trình làm

thay đổi đó được thực hiện bởi họa sỹ hay thợ khắc bằng các phương

tiện, dụng cụ có thể khoét sâu hay bào mòn một phần mặt gỗ. Trước

đây, để làm một ván in gỗ người ta dùng các loại đục và dao khắc gỗ để

xúc đi những phần không cần in. Ngày nay, với việc mở rộng quan

niệm về nghệ thuật khắc gỗ và sự hỗ trợ của công nghệ mới, ván in gỗ

có thể được chế bằng nhiều cách thức, phương tiện và dụng cụ khác

nhau.

Khi sử dụng các công cụ, vật liệu sản xuất ra để phục vụ những công

việc dân dụng thường nhật, máy móc khoan cắt hiện đại hay công nghệ

tách màu điện tử vào việc chế bản ván in gỗ thì rõ ràng là thực hành

tranh khắc gỗ đã bao hàm dặc trưng thứ tư và thứ năm của nghệ thuật

đương đại: sử dụng chất liệu thường nhật, ứng dụng công nghệ mới.

Ngoài một số loại gỗ vẫn được dùng từ trước tới nay để khắc ván in,

ngày nay họa sỹ tranh in đã sử dụng các loại gỗ nhân tạo như gỗ dán,

ván ép từ hỗn hợp bột gỗ. Sử dụng gỗ nhân tạo là điều kiện tiên quyết

trong việc thể hiện một tranh khắc gỗ khuôn khổ lớn. Bên cạnh dao

khắc gỗ chuyên dụng, để chế một ván in tranh khắc gỗ, người ta còn

dùng các dụng cụ để cạo rỉ sắt, máy khoan với nhiều loại mũi khoan

khác nhau, máy cắt CNC công nghệ cao… thậm chí cả các loại dao kéo

dùng trong chế biến thực phẩm. Những phương cách tạo ván in mới nói

trên trong thực hành nghệ thuật khắc gỗ ngày nay, một mặt là biện pháp

giải tỏa nhu cầu tạo hình mới, đa dạng và phức tạp về tính chất biểu

hiện; mặt khác – tạo ra thẩm mỹ mới cũng như sự thay đổi lớn trong

quan niệm và cách đánh giá tranh khắc gỗ.

Về kỹ thuật in ấn, tuy không phong phú như kỹ thuật chế ván in, nhưng

cũng đã đạt được bước tiến quan trọng. Ngoài kỹ thuật in tay và in rập

truyền thống dung cho ván in khuôn khổ không lớn, ngày nay họa sỹ

tranh in đã có thể in tranh kích thước “khổng lồ” nhờ máy in trục lăn và

các thiết bị đặt giấy in khổ lớn.

Thực chất, những mở rộng về chất liệu, công nghệ, phương tiện chế

ván in và in ấn đã là tiền đề dẫn đến sự phong phú, đa dạng về hình

thức, phong cách tạo hình trong nghệ thuật tranh khắc gỗ mới. Những

mở rộng ấy hướng tới mục tiêu đáp ứng tính đa nguyên trong quan

niệm nghệ thuật, đáp ứng nhu cầu biểu lộ nội dung, ý tưởng đa chiều,

đa nghĩa và không ít phức tạp trong thực hành nghệ thuật đương đại.

3. Khắc phá bản gỗ - kỹ thuật ưu việt trong thực hành nghệ thuật khắc

gỗ ngày nay

Kỹ thuật khắc phá bản gỗ là cách chế ván in tranh khắc gỗ nhiều màu

chỉ trên một tấm gỗ. Khắc phá bản gỗ được dịch ý từ thuật ngữ tiếng

Anh sử dụng phổ biến trong chuyên ngành tranh in “reduction

woodcut” (một trong các nghĩa đen của “reduction” là phá dần, làm

mòn dần). Kỹ thuật này được phát triển bởi họa sỹ Cheng Xu ở Học

Viện Mỹ thuật Vân Nam, Trung Quốc từ năm 1982. Nhưng nguồn gốc

của kỹ thuật này lại nằm ở những tác phẩm khắc cao su giai đoạn 1950

– đầu 1960 của danh họa Picasso.

Kỹ thuật khắc phá bản gỗ thực hiện theo nguyên lý xúc bỏ phần gỗ đã

in màu lần trước để tạo phần tử in cho bản màu tiếp sau trên cùng một

ván gỗ. Cụ thể hơn, sau khi in màu thứ nhất, vẫn trên ván gỗ đó ta phá

đi những phần cần thiết để khi in màu thứ hai thì màu đó không bị che

mất bởi màu sau. Bằng quá trình khắc phá dần như vậy, họa sỹ tranh in

có thể thực hiện một tác phẩm khắc gỗ nhiều màu (trên 15 màu) mà

không quá khó khăn và ít tốn kém vật chất, thời gian. Với sự hỗ trợ của

máy khắc công nghệ cao CNC thì việc thực hiện quá trình khắc ván gỗ

khổ lớn và in nhiều màu thật thú vị. Thông qua ứng dụng công nghệ

mới trong chế bản và in ấn theo nguyên lý kỹ thuật khắc phá, nhiều họa

sỹ đã sáng tác những tác phẩm tranh khắc gỗ có hiệu quả thị giác đến

mức tương đương ảnh chụp và có thể thể hiện được những nội dung và

hình thức không đơn giản của nghệ thuật đương đại.

Nhờ kỹ thuật khắc phá, bằng những phương tiện công nghiệp hiện đại

hay những dụng cụ sử dụng thường nhật, tranh khắc gỗ ngày nay đã tạo

được cho mình những hiệu quả thị giác mới, đã làm thay đổi căn bản

trong quan niệm và cách đánh giá của giới chuyên môn, công chúng về

thể loại đồ họa tranh in lâu đời nhất này. Những yếu tố mới của tranh

khắc gỗ ngày nay nằm ở đường nét, bút pháp tự do, bay bổng, ở sự

thâm diễn hình họa, ở sự phong nhiêu về sắc màu…, ở sự đa dạng vô

biên của phương thức thể hiện ý tưởng nghệ thuật. Đến lượt mình,

những yếu tố ấy vừa trở thành điều kiện, vừa trở thành phương tiện để

tạo ra “vùng đất” rộng cho các thực hành nghệ thuật đương đại.

NGUYỄN NGHĨA PHƯƠNG