T duy ph ng Đông nhìn d i ánh sáng h c thuy tư ươ ướ ọ ế
Einstein
Nguyễn Huệ Chi
Tạp chí Tia sáng (nhập từ Talawas)
04:44' PM -
Th hai,ứ
07/11/2005
Đ t phá khoa h c c a th k XX đ c đánh d u b ng vi c khám phá ra thuy t t ngộ ọ ủ ế ỷ ượ ấ ằ ệ ế ươ
đ i c a nhà v t lý h c Albert Einstein ngay vào nh ng năm đ u th k đã làm ch nố ủ ậ ọ ữ ầ ế ỷ ấ
đ ng d lu n th gi i, nh ng ý nghĩa l n lao c a nó, theo tôi nghĩ, l i chính là s tácộ ư ậ ế ớ ư ớ ủ ạ ự
đ ng dây chuy n và có tính ch t lâu dài trong su t c m t th k , làm lung lay m tộ ề ấ ố ả ộ ế ỷ ộ
ph ng pháp t t ng đã h n sâu thành n p, chi m đ a v đ c tôn trong nghiên c u, cóươ ư ưở ằ ế ế ị ị ộ ứ
lúc gây b t c trì tr cho nhi u ngành khoa h c, không ch khoa h c t nhiên mà cế ắ ệ ề ọ ỉ ọ ự ả
khoa h c xã h i và nhân văn - ph ng pháp ọ ộ ươ duy lý c đi n ổ ể c a ph ng Tây. ủ ươ
1.
Tr c h t, xin k m t vài k ni m c a chính ng i vi t bài này v s c m nh nướ ế ể ộ ỷ ệ ủ ườ ế ề ự ả ậ
Einstein. Là th h g n cu i c a l p h c sinh kháng chi n ch ng Pháp trên m nh đ tế ệ ầ ố ủ ớ ọ ế ố ả ấ
khu IV tuy g i là vùng t do nh ng th c ch t r t ít có quan h thông th ng v i thọ ự ư ự ấ ấ ệ ươ ớ ế
gi i bên ngoài, đi u b t h nh là tên tu i Einstein ngay khi ông còn s ng đã không đ nớ ề ấ ạ ổ ố ế
đ c v i chúng tôi. Mãi cho đ n năm ông lìa b cõi tr n đ c c nhân lo i th ngượ ớ ế ỏ ầ ượ ả ạ ươ
ti c mà nh ng h c sinh c p III Tr ng ph thông Phan Đình Phùng, m t ngôiế ữ ọ ấ ở ườ ổ ộ
tr ng n i ti ng và cũng là ngôi tr ng duy nh t có c p h c cao nh t Hà Tĩnh thuườ ổ ế ườ ấ ấ ọ ấ ở ở
y v n không bi t ông là ai, b i m t l đ n gi n, ch ng trình v t lý ph thông b yấ ẫ ế ở ộ ẽ ơ ả ươ ậ ổ ấ
gi không h có m t câu nào nh c đ n Einstein. Và các th y giáo c a chúng tôi - c aờ ề ộ ắ ế ầ ủ ủ
đáng t i không th trách h - trong khi không ti c l i đ cao nh ng thiên tài khoa h cộ ể ọ ế ờ ề ữ ọ
Nga và Liên Xô nh Lomonossov, Mendeleev, Lobachevski, Pavlov, Mitchourine-ư
Lyssenko... đã không h nói m t câu nào v các nhà khoa h c Âu M (tr Darwin) n uề ộ ề ọ ỹ ừ ế
không là kích bác th m t nh đ i v i thuy t di truy n, và ch c h cũng nh chúng tôiậ ệ ư ố ớ ế ề ắ ọ ư
ch ng h bi t Einstein là ng i nào. Không có gì đáng ng c nhiên b i vì tôi nh đây làẳ ề ế ườ ạ ở ớ
năm m đ u c a cái trào l u ng i ca Liên Xô và Trung Qu c sau hòa bình l p l i, đánhở ầ ủ ư ợ ố ậ ạ
d u b ng cu c tri n lãm r m r l u đ ng t xã này qua xã khác v thành t u khoa h cấ ằ ộ ể ầ ộ ư ộ ừ ề ự ọ
c a hai n c đàn anh trong phe xã h i ch nghĩa, trong đó tôi còn nh nh in ng i taủ ướ ộ ủ ớ ư ườ
đã gi i thi u Liên Xô ch ra nh ng th n d c làm cho con ng i tr mãi, còn Trungớ ệ ế ữ ầ ượ ườ ẻ
Qu c thì tiêm màu vào cây bông đ n m c các th v i do nh ng lo i bông y làm ra cóố ế ứ ứ ả ữ ạ ấ
màu s c t i nguyên cho đ n khi v i rách v n không phai. Xu h ng t ng ca m tắ ươ ế ả ẫ ướ ụ ộ
chi u mà sau này nhà th Vi t Ph ng đã khái quát “ề ơ ệ ươ Ta nh t quy tấ ế đ ng h Liên Xôồ ồ
t t h n đ ng h Th y Sĩ/Hình nh đ y là ni m tin, ý chí và t hào/M ng t ng r ngố ơ ồ ồ ụ ư ấ ề ự ườ ượ ằ
trăng Trung Qu c tròn h n trăng n c M …ố ơ ướ ỹ ” (“Cu c đ i yêu nh v c a ta i”) b tộ ờ ư ợ ủ ơ ắ
đ u n y sinh t đ y và ngày càng đ c khu ch đ i, thì cũng d hi u vì sao cái tênầ ả ừ ấ ượ ế ạ ễ ể
Einstein không đ n tai ng i đi h c nh ng năm 50-55 d u b c cu i c p h c phế ườ ọ ữ ầ ở ậ ố ấ ọ ổ
thông. Nh ng t 1956, lên đ n đ i h c, th t là may m n, tôi b t đ u nghe tên Einsteinư ừ ế ạ ọ ậ ắ ắ ầ
qua m t v Giáo s tri t h c, th y Cao Xuân Huy, khi ông thuy t trình trong m t bu iộ ị ư ế ọ ầ ế ộ ổ
gi ng v logique h c: “Logique hình th c ch đáp ng lý tính c a chúng ta nh m tả ề ọ ứ ỉ ứ ủ ư ộ
khoa h c hi n ngôn bàn v chân ng y c a nh ng ph m trù mà lý tính ki m ch ngọ ể ề ụ ủ ữ ạ ể ứ
đ c. Nh ng có m t nhà v t lý ng i Đ c là Einstein t lâu đã tìm ra m t h c thuy tượ ư ộ ậ ườ ứ ừ ộ ọ ế
h t s c thâm vi n g i là thuy t t ng đ i ế ứ ễ ọ ế ươ ố h pẹ và r ngộ mà đ hi u đ c chúng, dù chể ể ượ ỉ
là m t tí chút nào đ y, đòi h i chúng ta ph i đ o l n m i logique thông th ng”. Tôiộ ấ ỏ ả ả ộ ọ ườ
ng c nhiên và thích thú vô cùng. Cái m nh đ “A không ph i là phi A” bây gi ph iạ ệ ề ả ờ ả
l n ng c l i m i hi u đ c Einstein sao? Con ng i y là ai mà ghê g m đ n th ?ộ ượ ạ ớ ể ượ ườ ấ ớ ế ế
Nhi u năm sau tôi m i bi t th y Cao Xuân Huy đã tìm hi u Einstein t khá lâu khi đàoề ớ ế ầ ể ừ
sâu vào tri t h c ph ng Đông, nh ng b y gi thì tôi ch a th y m i liên quan nàoế ọ ươ ư ấ ờ ư ấ ố
gi a Einstein v i n n tri t h c đó, h n n a, dù c g ng bao nhiêu tôi cũng ch hi uữ ớ ề ế ọ ơ ữ ố ắ ỉ ể
Einstein m t cách l m g n nh là huy n tho i. ộ ờ ờ ầ ư ề ạ
Mãi đ n năm 1959 ra tr ng, đ c phân công v Nhà xu t b n Lao đ ng, h ng thúế ườ ượ ề ấ ả ộ ứ
c a tôi đ i v i khoa h c t nhiên v n ch a nguôi. M t hôm đi công tác lên Vi t Trì vàủ ố ớ ọ ự ẫ ư ộ ệ
là l n đ u tiên trong đ i đ c đi xe ô tô, tôi r t vui thích, m c d u đó là m t chi c xeầ ầ ờ ượ ấ ặ ầ ộ ế
commanca v i hai hàng gh g mà chúng tôi ph i ng i thành hai dãy quay m t vàoớ ế ỗ ả ồ ặ
nhau. Xe ch y m t ch c, tôi đang l đãng nhìn vào các b n phía tr c m t mình, b ngạ ộ ố ơ ạ ướ ặ ỗ
đ ý th y m t chú ru i đ u trên ve áo m t ng i hàng gh bên y c t cánh bay sangể ấ ộ ồ ậ ộ ườ ở ế ấ ấ
đ u vào vai áo tôi. Ch c sau chú ta l i th nh th i bay ngang bay d c, đ u vào vaiậ ố ạ ả ơ ọ ậ
nh ng ng i khác. Tôi h t s c kinh d . B i vì tôi bi t xe ô tô đang ch y v i m t t cữ ườ ế ứ ị ở ế ạ ớ ộ ố
đ r t nhanh, năm sáu ch c kilômét m t gi là ít. V y thì t i sao khi chú ru i c t cánhộ ấ ụ ộ ờ ậ ạ ồ ấ
bay kh i vai ng i b n c a tôi nó không b chi c xe đ y t t l i phía sau ngay l p t cỏ ườ ạ ủ ị ế ẩ ụ ạ ậ ứ
mà thung dung nh đang bay trong m t n i yên tĩnh, ch ng h n trong m t ngôi nhà?ư ộ ơ ẳ ạ ộ
L c vô hình nào đã gi nó yên n v trí trong kho ng không c a ô tô? C gi th nhự ữ ổ ị ả ủ ứ ả ử ư
chúng ta có cách gì nhích ng i lên kh i gh l l ng gi a không trung thì th nào? T tườ ỏ ế ơ ử ữ ế ấ
nhiên ta s b v n t c ô tô đ y t t ra phía sau là cái ch c. Mà ô tô nào có kín gì đâu. Đóẽ ị ậ ố ẩ ụ ắ
là chi c xe không c a, đ ng đuôi đ tr ng, có m t t m g ch n l ng l ng, ng i lênế ử ằ ể ố ộ ấ ỗ ắ ư ử ườ
k xu ng đ u theo l i y, b u không khí trong ô tô không ph i gi đ c c đ nh nhẻ ố ề ố ấ ầ ả ữ ượ ố ị ư
trong m t chi c bình v n nút mà luôn luôn thay đ i, hài hòa v i không khí bên ngoài.ộ ế ặ ổ ớ
Th thì vì l gì? Tò mò, tôi làm thêm m t thí nghi m cho riêng mình: tôi xé m t m nhế ẽ ộ ệ ộ ả
gi y trong cu n s tay mang theo vo viên l i và c m nó gi cao lên r i th xu ng. Kỳấ ố ổ ạ ầ ơ ồ ả ố
d thay, viên gi y r i th ng xu ng sàn ô tô mà không r i xéo ra phía sau nh tôi t ng,ị ấ ơ ẳ ố ơ ư ưở
dù r ng khi viên gi y ch m sàn, ô tô đã ch y đ c ít nh t cũng m t mét. Nói rõ h n,ằ ấ ạ ạ ượ ấ ộ ơ
trong khi ô tô đang ch y, đi m r i c a viên gi y xu ng sàn xe v n nh trong m t cănạ ể ơ ủ ấ ố ẫ ư ộ
phòng không có gió, nh ng n u ta so sánh v i m t đ t đi m b t đ u th viên gi yư ế ớ ặ ấ ở ể ắ ầ ả ấ
thì th c t viên gi y đã r i ch ch v phía tr c, và m t ng i đ ng ngoài ô tô th t tự ế ấ ơ ế ề ướ ộ ườ ứ ế ấ
ph i nhìn th y viên gi y r i ch ch, trái ng c v i ng i ng i trong xe nhìn th y viênả ấ ấ ơ ế ượ ớ ườ ồ ấ
gi y r i th ng xu ng sàn. V y ph i chăng cái không gian trong chi c ô tô lúc v n hànhấ ơ ẳ ố ậ ả ế ậ
đã không đ ng nh t m t cách t ng đ i v i không gian bên ngoài, trong khi lý tính c aồ ấ ộ ươ ố ớ ủ
chúng ta thì c nghĩ nó hoàn toàn đ ng nh t? ứ ồ ấ
Sau chuy n công tác tr v , g p đêm Qu c khánh, chúng tôi r nhau ra H G m xemế ở ề ặ ố ủ ồ ươ
pháo hoa. Ng i chen nhau vòng trong vòng ngoài đông n m n p. Tôi và b n tôi điườ ườ ượ ạ
lòng vòng c tìm ch len vào phía trong đ đ c xem cho rõ, ch ng ng l c nhau. Anhố ỗ ể ượ ẳ ờ ạ
b n ch y tít lên mãi đ ng Lê Thái T còn tôi thì l i d t v góc Tràng Ti n và Đinhạ ạ ườ ổ ạ ạ ề ề
Tiên Hoàng. Khi pháo hoa bay lên tôi c có c m t ng b đ i b n ch ch, đ n n i “hoaứ ả ưở ộ ộ ắ ệ ế ỗ
cà hoa c i” xanh đ n tung h t c phía trên đ u mình ch không đúng vào v trí gi aả ỏ ở ế ả ầ ứ ị ữ
h . Tr v tôi đem đi u đó nói v i b n thì anh b n ra s c cãi, nói r ng chính là pháoồ ở ề ề ớ ạ ạ ứ ằ
hoa bay v phía ch đ ng c a anh. Chúng tôi c tranh lu n mãi mà ch ng ai ch u ai. ề ỗ ứ ủ ứ ậ ẳ ị
V sau đ c đ n cu n ề ọ ế ố Thuy t t ng đ i là gìế ươ ố , m t cu n sách r t m ng gi i thích sộ ố ấ ỏ ả ơ
l c thuy t t ng đ i c a Einstein nh ng cũng h t s c khó hi u, tôi m i l m c mượ ế ươ ố ủ ư ế ứ ể ớ ờ ờ ả
nh n r ng nh ng vi c “l ” mình không lý gi i đ c ch c có liên quan xa g n đ nậ ằ ữ ệ ạ ả ượ ắ ầ ế
phát ki n “đ ng tr i” c a nhà v t lý ng i Đ c h n 50 năm tr c. Có th không ph iế ộ ờ ủ ậ ườ ứ ơ ướ ể ả
lúc nào l c h p d n cũng có m t tác đ ng nh nhau lên m i v t đang chuy n đ ng v iự ấ ẫ ộ ộ ư ọ ậ ể ộ ớ
nh ng v n t c khác nhau. Đ i v i con ng i ng i trên ô tô thì v n t c năm sáu m iữ ậ ố ố ớ ườ ồ ậ ố ươ
kilômét ch ng nh h ng gì, nh ng v i m t v t nh nh con ru i thì v n t c y ítẳ ả ưở ư ớ ộ ậ ỏ ư ồ ậ ố ấ
nhi u đã t o nên m t tr ng h p d n m i mà con ru i s tùy thu c vào đó, bên c nhề ạ ộ ườ ấ ẫ ớ ồ ẽ ộ ạ
s c g ng c a đôi cánh nó đ th ng l c h p d n c a trái đ t. Nghĩa là khi ô tô ch yự ố ắ ủ ể ắ ự ấ ẫ ủ ấ ạ
qu th c đã t o ra trong lòng chi c xe m t không gian v n đ ng t ng đ i so v iả ự ạ ế ộ ậ ộ ươ ố ớ
không gian yên tĩnh t ng đ i ngoài m t đ t, trong ph m vi y các con v t bé tí nhươ ố ặ ấ ạ ấ ậ ư
ru i có th ho t đ ng bình th ng, không b v n t c ô tô làm cho mình t t l i. Cũngồ ể ạ ộ ườ ị ậ ố ụ ạ
v y, c m giác v h ng b n c a pháo hoa gi a tôi và anh b n đ ng s nghe ra vô lý,ậ ả ề ướ ắ ủ ữ ạ ồ ự
kỳ th c c hai đ u đúng c , do chúng tôi đ ng hai v trí khác nhau đ quan sátự ả ề ả ứ ở ị ể
chuy n đ ng c a các chùm ánh sáng nên hình nh đ p vào th giác m i ng i cũng cóể ộ ủ ả ậ ị ỗ ườ
m t đ l ch khác nhau t ng đ i. Th t ra nghĩ ng i th thôi ch v m t khoa h c, tôiộ ộ ệ ươ ố ậ ợ ế ứ ề ặ ọ
bi t nh ng ki n gi i c a mình ch ng đâu vào đâu, vì t c đ c a m t chi c ô tô và m tế ữ ế ả ủ ẳ ố ộ ủ ộ ế ộ
chùm pháo hoa đâu có ph i t c đ ánh sáng mà mong áp d ng đ c h c thuy t t ngả ố ộ ụ ượ ọ ế ươ
đ i Einstein. H n n a, vi c chú ru i bay th nh th i trong kho ng không c a ô tôố ơ ữ ệ ồ ả ơ ả ủ
không b t t l i phía sau n u là do tác d ng c a l c quán tính thì càng không có quanị ụ ạ ế ụ ủ ự
h gì đ n thuy t t ng đ i. Ch ng qua tu i tr lãng m n đã đ a tôi đ n nh ng liênệ ế ế ươ ố ẳ ổ ẻ ạ ư ế ữ
t ng “b c đ ng”, d u sao đ i v i m t ng i làm khoa h c xã h i, s ng nh n đôiưở ố ồ ầ ố ớ ộ ườ ọ ộ ự ộ ậ
khi cũng là d p phá v n p mòn, h n th d n đ n b t phá và “đ i ng ”. Tôi hi u raị ỡ ế ơ ế ẫ ế ứ ạ ộ ể
trong đ i s ng t nhiên còn vô vàn chuy n bí n mà các đ nh lu t có giá tr ph quátờ ố ự ệ ẩ ị ậ ị ổ
không ph i lúc nào cũng d gi i đáp. Ngay tr c nghi m nhãn ti n cũng đã cho th y sả ễ ả ắ ệ ề ấ ờ
s hai “không gian t ng đ i”, “hai đi m nhìn t ng đ i” mà bình th ng nào đã m yờ ươ ố ể ươ ố ườ ấ
ai chú ý. T đ y mà nhìn r ng sang nhi u lĩnh v c khác c a đ i s ng, sau nhi u nămừ ấ ộ ề ự ủ ờ ố ề
tr i nghi m, tôi ngày càng th m thía, không ph i nh ng h c thuy t v chính tr , kinhả ệ ấ ả ữ ọ ế ề ị
t , tri t h c bao năm mình t ng đ c nghe gi ng gi i, t ng nh khuôn vàng th cế ế ọ ừ ượ ả ả ưở ư ướ
ng c, đ u là chìa khóa m thông h t m i r c r i khó hi u trên đ i. Và nh ng l i Giáoọ ề ở ế ọ ắ ố ể ờ ữ ờ
s Cao Xuân Huy nói lúc tôi m i b c chân vào đ i h c hóa ra l i chính là hòn đá t ngư ớ ướ ạ ọ ạ ả
quan tr ng c a m t ph ng pháp t duy hi n đ i: s ch i b logique thông th ng đọ ủ ộ ươ ư ệ ạ ự ố ỏ ườ ể
ti p c n v i nh ng chân lý t ng ch ng siêu nghi m đang t n t i hi n nhiên trên thế ậ ớ ữ ưở ừ ệ ồ ạ ể ế
gi i này. Tôi có ng đâu v a ra tr ng ti p xúc v i th c t , mình đã b cu n vào m tớ ờ ừ ườ ế ớ ự ế ị ố ộ
v n đ r i đây s tr thành trung tâm c a m i suy nghĩ, nó có ý nghĩa r i sáng cho cấ ề ồ ẽ ở ủ ọ ọ ả
m t th i đ i m i: th i đ i “gi i lý tính” (dérationnel) c a nh n th c khoa h c v i h cộ ờ ạ ớ ờ ạ ả ủ ậ ứ ọ ớ ọ
thuy t t ng đ i c a Einstein. T ph ng trình tr ng đ n h ng s vũ tr , đ n v nế ươ ố ủ ừ ươ ườ ế ằ ố ụ ế ụ ổ
Big Bang, đ n vũ tr giãn n r i vũ tr n đ nh, r i l i đ n vũ tr giãn n gia t c... sế ụ ở ồ ụ ổ ị ồ ạ ế ụ ở ố ự
hi u bi t v vũ tr trong m t th k đã ti n nh ng b c th n kỳ làm cho nhi u ng iể ế ề ụ ộ ế ỷ ế ữ ướ ầ ề ườ
lo l ng thót tim. Và khi b t tay tìm v tri t h c ph ng Đông thì tôi càng b i ph nắ ắ ề ế ọ ươ ộ ầ
s ng s t. Trong khi ph ng Tây còn loay hoay r t lâu v i tinh th n duy lý c a th iử ố ươ ấ ớ ầ ủ ờ
Khai sáng, k t t t ng c gi i c a Descartes th k XVII đ n ch nghĩa duy lý-phêể ừ ư ưở ơ ớ ủ ế ỷ ế ủ
phán (le rationalisme critique) c a Karl Poper nh ng năm 70 th k XX, thì ph ngủ ữ ế ỷ ở ươ
Đông, nhi u b óc kh ng l th i c đ i, đã b ng tr c giác ch không ph i th cề ộ ổ ồ ờ ổ ạ ằ ự ứ ả ự
nghi m mà d ng nh ti p c n đ c Einstein, hay đúng h n là đã bác b lý tính m tệ ườ ư ế ậ ượ ơ ỏ ộ
cách sâu s c, thâm tr m, trên ph ng di n cái nhìn siêu vi t v vũ tr . ắ ầ ươ ệ ệ ề ụ
2.
Nói cho đúng, tri t h c đích th c khai sinh ph ng Tây t th i c đ i Hy L p, khiế ọ ự ở ươ ừ ờ ổ ạ ạ
ng i ta b t đ u bi t khu bi t ch th v i khách th đ t đ y tìm m i cách xác l pườ ắ ầ ế ệ ủ ể ớ ể ể ừ ấ ọ ậ
m i quan h gi a hai đ i l ng, và nh đó mà n y sinh nh ng khái ni m công c làmố ệ ữ ạ ượ ờ ẩ ữ ệ ụ
c s cho t duy, cũng là m t b c ngo t b n l cho các khoa siêu hình h c ra đ i. Cơ ở ư ộ ướ ặ ả ề ọ ờ ổ
đ i ph ng Đông thì khác. Trong quá trình lâu dài c a nh n th c, hình nh ch a baoạ ươ ủ ậ ứ ư ư
gi ch th và khách th tách lìa h n nhau, “ngã” và “đ i ngã” t c b n th vũ tr v nờ ủ ể ể ẳ ạ ứ ả ể ụ ẫ
mai ph c trong nhau, phân ra r i h p l i ngay đ y, ho c kh i đ u là phân ra song điụ ồ ợ ạ ấ ặ ở ầ
đ n t n cùng thì l i h p l i, là m t d ng t n t i l ng th c ng thông. T duyế ậ ạ ợ ạ ộ ạ ồ ạ ưỡ ể ộ ư
ph ng Đông cũng ch a đ t đ n ch xu t hi n đ c nh ng khái ni m then ch t cũngươ ư ạ ế ỗ ấ ệ ượ ữ ệ ố
nh nh ng nguyên lý nh n th c then ch t - tr Danh gia h c phái - có kh năng c pư ữ ậ ứ ố ừ ọ ả ấ
cho ch th m t ý th c r ch ròi v khách th . Suy xét duy lý đ n đ u đ n đũa là đi uủ ế ộ ứ ạ ề ể ế ầ ế ề
hoàn toàn v ng m t trong tr c tác c a các b c hi n tri t Trung Hoa. M t m t, ng iắ ặ ướ ủ ậ ề ế ộ ặ ườ
ta quan ni m cái chân lý mà mình ti m c n không ph i nh t thi t phía này hay phíaệ ệ ậ ả ấ ế ở
kia nh hai m t tr ng và đen đ i l p, cũng không ph i luôn luôn c ng nh c gi aư ặ ắ ố ậ ả ứ ắ ở ữ
(ch “trung dung” không có nghĩa là đ ng gi a nh m t s c ỳ), mà chân lý g m vàoữ ứ ữ ư ộ ứ ồ
trong nó c hai phía m t cách năng đ ng, có lúc ph i nghiêng v phía này ít nhi u vàả ộ ộ ả ề ề
có lúc ph i nghiêng v phía kia ít nhi u (l ng hành). Và con đ ng đi đ n chân lý làả ề ề ưỡ ườ ế
m t chu trình thay đ i liên miên, nhích v bên này r i nhích tr l i bên kia (quy n), cóộ ổ ề ồ ở ạ ề
thay đ i th thì m i đ t đ c s hi n minh. M t khác, vi c th c ng chân lý khôngổ ế ớ ạ ượ ự ể ặ ệ ứ ộ
ph i là m t thao tác kh công th c ch ng. N u dùng th c ch ng có khi su t c đ iả ộ ổ ự ứ ế ự ứ ố ả ờ
anh cũng ch ng nh n di n đ c cái gì c , b i th c ch ng ch đ a anh đ n nh ng gìẳ ậ ệ ượ ả ở ự ứ ỉ ư ế ữ
gi n đ n, d th y, mà chân lý thì ít khi l di n nên giác quan h u th c khó ch m đ cả ơ ễ ấ ộ ệ ữ ứ ạ ượ
vào. Chân lý mà nh t là chân lý t i th ng v n không ph i là “h u”, nó là cái “vô”ấ ố ượ ố ả ữ
(Đ i âm hy thanh,ạ Đ i t ng vô hìnhạ ượ 大 大 大 大 大大 大 大 大 - Lão Tử ch ng 41). Nó khôngươ
ph i ra nh ng đ ng, n p, hình, kh i... đ cho giác quan chúng ta d dàng bám l y.ơ ữ ườ ế ố ể ễ ấ
Th nên thay vì giác quan, con ng i ph i dùng đ n m t th siêu giác quan là l ngế ườ ả ế ộ ứ ươ
năng đ m c kh i chân lý. Mà l ng năng ch th t s sáng lên khi giác quan cùn l t đi.ể ặ ả ươ ỉ ậ ự ụ
Cho nên, ph i làm ng c l i v i quy trình thông t c c a s suy nghi m, ph i b t cáiả ượ ạ ớ ụ ủ ự ệ ả ắ
tâm c a mình (là c quan ch huy, đi u khi n m i giác quan) tr nên t i tăm, ngu đ nủ ơ ỉ ề ể ọ ở ố ộ
(Ngã ngu nhân chi tâm dã tai, đ n đ n h !ộộề T c nhân chiêu chiêu, ngã đ c hôn hôn. T cụ ộ ụ
nhân sát sát, ngã đ c mu n mu nộ ộ ộ 大 大 大 大 大 大 大 大大 大 大大大 大 大 大 大大 大 大 大 大大 大 大 大 大大 大 大 大 - Lão Tử,
ch ng XX). Dĩ nhiên ph ng cách làm cho tâm ngu đ n l i cũng không ph i là c ý,ươ ươ ộ ạ ả ố
nhân vi mà là h n nhiên nh không làm; ph i “vô ý” trong khi không đ trí t i m t v tồ ư ả ể ớ ộ ậ
gì. L i ph i làm cho tâm không d ng l i b t kỳ m t đ ng hình nào c - cái tr ng tháiạ ả ừ ạ ở ấ ộ ộ ả ạ
g i là “thành” y là m t d ng th c đã đ c đ nh v c a t t ng, v i nó tâm s đóngọ ấ ộ ạ ứ ượ ị ị ủ ư ưở ớ ẽ
c ng, không còn nh y bén n a, không chuy n sang đ c m t d ng th c khác n a, h nứ ạ ữ ể ượ ộ ạ ứ ữ ẳ
nhiên không th thích nghi v i m i s chuy n đ i mà hoàn toàn b t l c ho c thiên v . ể ớ ọ ự ể ổ ấ ự ặ ị
Nh v y, so v i tri t h c Hy L p thì tri t h c ph ng Đông mà c th là tri t h cư ậ ớ ế ọ ạ ế ọ ươ ụ ể ế ọ
Trung Hoa t ng ch ng không th g i là tri t h c đúng nghĩa, nhìn b ngoài nó khôngưở ừ ể ọ ế ọ ề
có đ i t ng và cũng không có s m ch l c trong di n t đ trình bày đ i t ng.ố ượ ự ạ ạ ễ ừ ể ố ượ
Nh ng k cũng th t khó hi u, chính khi đ c đ t vào m t hoàn c nh tâm th c khi nư ể ậ ể ượ ặ ộ ả ứ ế
t duy tr nên mông lung, không còn s c bén, tri t h c ph ng Đông l i đ t đ n cáiư ở ắ ế ọ ươ ạ ạ ế
mà tri t h c Hy L p c h không th đ t đ n, đó là s t ng t ng siêu thăng v vũế ọ ạ ơ ồ ể ạ ế ự ưở ượ ề
tr n ch a trong nó r t nhi u h t nhân h p lý, ngày càng đ c v t lý h c ch ngụ ẩ ứ ấ ề ạ ợ ượ ậ ọ ứ
minh. T trong đi u ki n c a m t tâm th vô vi, t ch l ng và tr ng r ng, không bừ ề ệ ủ ộ ế ị ặ ố ỗ ị
v ng vào tr ng thái đã “thành” c a tâm, nhà hi n tri t l i có nhi u c h i ti p thuướ ạ ủ ề ế ạ ề ơ ộ ế
đ c m t ngu n sáng kỳ di u, giúp cho s c m nh c a tr c giác trong mình b ng d y,ượ ộ ồ ệ ứ ạ ủ ự ừ ậ
và b ng “ng ” ra cái không th nhìn th y b ng tri giác thông th ng. Tri t h c Hyỗ ộ ể ấ ằ ườ ế ọ
L p t ng nói nhi u v b n th , cái th ng t n. Nh ng v n b gò bó trong nh ng kháiạ ừ ề ề ả ể ườ ồ ư ố ị ữ
ni m c th , tri t gia Hy L p ít ai v t ra kh i s t ng t ng cái th ng t n trongệ ụ ể ế ạ ượ ỏ ự ưở ượ ườ ồ
khuôn hình c a nh ng cái c th , nh n c, l a, không khí, nguyên t (Anassagore,ủ ữ ụ ể ư ướ ử ử
Anaximandre, Démocrite...), cùng l m g i b n th là ý ni m nh Platon thì tuy khôngắ ọ ả ể ệ ư
ph i là v t ch t cũng v n là m t ph m trù không xa l v i t duy... Tóm l i cái b nả ậ ấ ẫ ộ ạ ạ ớ ư ạ ả
th vũ tr mà tri t h c Hy L p nói đ n, dù r ng l n đ n đâu cũng ch n m trong ph mể ụ ế ọ ạ ế ộ ớ ế ỉ ằ ạ
vi th gi i t nhiên mà tai m t con ng i có th c m th y, ho c th gi i ý th c màế ớ ự ắ ườ ể ả ấ ặ ế ớ ứ
con ng i có th lu n ra. Trong khi đó, tri t h c ph ng Đông không b cái c th chiườ ể ậ ế ọ ươ ị ụ ể
ph i, cũng không b cái tr u t ng c a suy t ng đ y đ n thu n túy siêu hình, đã v iố ị ừ ượ ủ ưở ẩ ế ầ ớ
đ c t i m t chi u kích v a m h v a thăm th m. Hãy nghe Lão T nói: “ượ ớ ộ ề ừ ơ ồ ừ ẳ ử H u v tữ ậ
h n thành, tiên thiên đ a sinh. T ch h liêu h , đ c l p b t c i. Chu hành nhi b t đãi.ỗ ị ị ề ề ộ ậ ấ ả ấ
Kh dĩ vi thiên h m u. Ngô b t tri kỳ danh, t chi vi t đ o. C ng vi chi danh vi tả ạ ẫ ấ ự ế ạ ưỡ ế
đ i. Đ i vi t th , th vi t vi n, vi n vi t ph nạ ạ ế ệ ệ ế ễ ễ ế ả 大 大 大 大 大大 大 大 大 大大 大 大 大 大大 大 大 大 大大 大 大 大 大 大大 大
大 大 大 大 大大 大 大 大 大 大大 大 大 大 大大 大 大 大 大 大 大大 大 大 大大 大 大 大大 大 大” - Lão tử ch ng 25). T m d ch: “Cóươ ạ ị
m t v t h n đ n mà thành, sinh ra tr c c tr i đ t. T ch m ch tr ng r ng, m t mìnhộ ậ ỗ ộ ướ ả ờ ấ ị ị ố ỗ ộ
nó không thay đ i. Chu l u cùng kh p không l i bi ng. X ng đáng làm m c a thiênổ ư ắ ườ ế ứ ẹ ủ
h . Ta không bi t nó là gì, đ t tên cho nó là Đ o, l i mi n c ng hình dung nó là: l n,ạ ế ặ ạ ạ ễ ưỡ ớ
đi mãi, xa t p, quay tr l i”. T tr c t i nay, không bi t bao nhiêu nhà t t ng đãắ ở ạ ừ ướ ớ ế ư ưở
ph i đ i m t v i câu nói t i tăm trên đây c a Lão, và đ a ra vô s l i gi i đoán, t oả ố ặ ớ ố ủ ư ố ờ ả ạ
nên nhi u tr ng phái đ i l p nhau. M t xu h ng hi u ch “đ o” theo nghĩa g c tề ườ ố ậ ộ ướ ể ữ ạ ố ừ
Hán là con đ ng và cho r ng Đ o c a Lão T đây nh m nói v quy lu t v n đ ngườ ằ ạ ủ ử ở ằ ề ậ ậ ộ
c a vũ tr . Hi u theo cách đó ch a h n đã không h p lý, nh ng ít nh t v ch đ ngủ ụ ể ư ẳ ợ ư ấ ề ỗ ứ
c a ng i tìm hi u, đã đi ra kh i ph m trù tri t h c ph ng Đông. B i vì nh đã nói,ủ ườ ể ỏ ạ ế ọ ươ ở ư
ph ng Đông c đ i có t ng hình thành nên m t h th ng khái ni m quy c nào đâu.ươ ổ ạ ừ ộ ệ ố ệ ủ
T duy ph ng Đông cũng coi khinh khái ni m, ch ng vi c bám vào “danh”, vì danh làư ươ ệ ố ệ
m t d ng th c c a chân lý đã đ nh hình, đã thành, bám l y nó thì t duy không cònộ ạ ứ ủ ị ấ ư
sáng su t n a. Ngay Lão T cũng đã l u ý : “ố ữ ử ư Đ o kh đ o phi th ng đ o, danh khạ ả ạ ườ ạ ả
danh phi th ng danhườ 大 大 大 大大 大 大 大大 大 大 大大 大 大” (Lão Tử ch ng 1). T m d ch: “Cái “đ o”ươ ạ ị ạ
mà có th g i tên là đ o thì đã là cái đ o không th ng t n; cái “tên” mà đã có th g iể ọ ạ ạ ườ ồ ể ọ
lên [b ng ngôn ng ] thì đã là cái tên không th ng t n”. Phía sau m t l i ph đ nhằ ữ ườ ồ ộ ờ ủ ị
tr ng không, Lão T ch ng nh có ng ý ch trích cách hi u Đ o ch t h p và quá cố ử ừ ư ụ ỉ ể ạ ậ ẹ ụ
th c a nh ng h c phái đang đ c đ ng th i sùng th ng, qua đó ông mu n minhể ủ ữ ọ ượ ươ ờ ượ ố
đ nh: ki n gi i c a riêng mình v Đ o m i đích th c v t kh i gi i h n b ngoài c aị ế ả ủ ề ạ ớ ự ượ ỏ ớ ạ ề ủ
t ng . V y hi u Đ o là con đ ng là đã duy danh đ nh nghĩa, trái v i tinh th n Lãoừ ữ ậ ể ạ ườ ị ớ ầ
T . Dù có uy n chuy n đ n m y nó cũng đã đ ng trên h quy chi u c a tri t h cử ể ể ế ấ ứ ệ ế ủ ế ọ
