17
Phaàn thöù hai
CAÙC YEÁU TOÁ CUÛA CHÆNH THEÅ TAÙC PHAÅM
Chöông moät:
VAÊN BAÛN NGOÂN TÖØ CUÛA TAÙC PHAÅM
VAØ LÔØI VAÊN NGHEÄ THUAÄT
I. VAÊN BAÛN NGOÂN TÖØ CUÛA TAÙC PHAÅM
1. Khaùi nieäm
Tieáp xuùc vôùi taùc phaåm vaên hoïc tröôùc heát laø tieáp xuùc vôùi vaên baûn ngoân töø
cuûa taùc phaåm. Noùi caùch khaùc, ñeå "ñoïc" moät taùc phaåm vaên hoïc tröôùc heát phaûi
ñoïc vaên baûn ngoân töø cuûa noù. Thaäm chí phaûi "ñoïc" ñöôïc, hieåu ñöôïc töøng caâu,
töøng chöõ, töøng caùi daáu chaám, daáu phaåy... trong vaên baûn taùc phaåm.
Vaên baûn ngoân töø khoâng phaûi chæ coù trong vaên hoïc. Trong nhieàu lónh
vöïc khaùc cuûa ñôøi soáng cuõng coù nhöõng vaên baûn ngoân töø. Chaúng haïn coù theå
noùi tôùi vaên baûn ngoân töø cuûa moät luaän vaên khoa hoïc, vaên baûn ngoân töø cuûa
moät baøi baùo, vaên baûn ngoân töø cuûa moät böùc thö, cuûa moät hôïp ñoàng kinh teá,
cuûa moät baùo caùo... Vaên baûn ngoân töø veà thöïc chaát laø moät heä thoáng caùc lôøi
vaên ñöôïc toå chöùc theo nhöõng caùch thöùc nhaát ñònh, nhaèm muïc ñích nhaát
ñònh.
Taùc phaåm vaên hoïc cuõng coù vaên baûn ngoân töø cuûa noù. Ñoù laø heä thoáng
lôøi vaên taïo neân theá giôùi tinh thaàn cuûa taùc phaåm. Nhôø coù vaên baûn naøy maø
tieáp nhaän ñöôïc noäi dung taùc phaåm, theá giôùi ngheä thuaät maø caùc nhaø vaên
mieâu taû, cuõng nhö nhöõng tö töôûng tình caûm maø nhaø vaên göûi gaém trong taùc
phaåm. Nhö vaäy muoán coù moät taùc phaåm vaên hoïc Truyeän Kieàu, moät taùc phaåm
vaên hoïc Thuûy Höû hay moät taùc phaåm vaên hoïc Nhaø thôø Ñöùc baø Paris... thì
tröôùc heát phaûi coù vaên baûn nhöõng taùc phaåm ñoù. Neáu vì moät lí do naøo ñoù maø
vaên baûn nhöõng taùc phaåm naøy bò maát, bò chaùy hoaëc bò loaïi ra khoûi trí nhôù thì
veà thöïc chaát taùc phaåm ñoù cuõng khoâng toàn taïi. Ngöôøi ta coù theå in vaên baûn
taùc phaåm theo nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau, baèng kó thuaät in khaùc nhau,
baèng nhöõng caùch trình baøy khaùc nhau..., nhöng phaûi toàn taïi vaên baûn thì môùi
coù taùc phaåm. Coù theå noùi vaên baûn taùc phaåm laø hình thöùc toàn taïi ñaàu tieân cuûa
taùc phaåm.
Vaên baûn taùc phaåm vaên hoïc thöôøng toàn taïi döôùi hai daïng: Khi chöa coù
chöõ vieát toàn taïi döôùi daïng truyeàn mieäng, thoâng qua vieäc "ghi nhôù". Hình
thöùc naøy laø phoå bieán trong vaên hoïc daân gian. Vì theá ngöôøi ta coøn goïi vaên
hoïc daân gian laø vaên hoïc truyeàn mieäng. Khi coù chöõ vieát vaên baûn taùc phaåm
chuû yeáu toàn taïi döôùi daïng vaên töï, coù theå cheùp tay hoaëc laø thoâng qua kó
thuaät in. Thoâng qua kó thuaät in ngöôøi ta coù theå taïo ra haøng vaïn vaên baûn taùc
18
phaåm gioáng nhau. Ñieàu naøy khoù coù theå coù ñöôïc vôùi nhieàu loaïi hình ngheä
thuaät khaùc.
Thoâng thöôøng moät taùc phaåm vaên hoïc coù moät vaên baûn. Nhöng trong
nhieàu tröôøng hôïp do nhöõng nguyeân nhaân lòch söû nhaát ñònh coù nhöõng taùc
phaåm toàn taïi nhieàu vaên baûn khoâng hoaøn toaøn gioáng nhau. Truyeän Kieàu cuûa
Nguyeãn Du, Luïc Vaân Tieân cuûa Nguyeãn Ñình Chieåu, Thuûy Höû cuûa Thi Naïi
Am, nhieàu truyeän Noâm nhö Nhò ñoä mai, Toáng Traân - Cuùc Hoa, Trinh Thöû,
Treâ Coùc... cho ñeán nay coù nhieàu vaên baûn khaùc nhau. Vôùi Truyeän Kieàu
ngöôøi ta coù theå noùi ñeán caùc baûn Kinh, baûn Kieàu Oaùnh Maäu, baûn Phöôøng,
baûn Ñaøo Duy Anh... Vôùi Luïc Vaân Tieân ngöôøi ta coù theå noùi ñeán caùc baûn nhö
baûn Duy Minh Thò, baûn Tuï Vaên Ñöôøng, baûn Lieãu Vaên Ñöôøng, baûn Phan Vaên
Thình, baûn Nguyeãn Haûo Vónh,... baûn Abel des Michels . v.v... Vôùi Thuûy Höû
laïi coù caùc loaïi vaên baûn döôùi 71 hoài vaø treân 71 hoài v.v... Vôùi caùc taùc phaåm
naøy caàn phaûi hieäu ñính ñeå coù vaên baûn tin caäy, trung thöïc, gaàn vôùi nguyeân
taùc nhaát.
Laïi nöõa, do ñaëc ñieåm theå loaïi, coù loaïi taùc phaåm toàn taïi song song
nhieàu vaên baûn khaùc nhau nhö trong vaên hoïc daân gian, nhöõng vaên baûn naøy
goïi laø dò baûn. Coù ngöôøi cho nhöõng dò baûn naøy laø nhöõng taùc phaåm khaùc
nhau, coù ngöôøi xem laø nhöõng daïng khaùc cuûa baûn chính. Chaúng haïn trong
vaên hoïc daân gian coù nhöõng dò baûn raát gaàn nhau nhö theá naøy:
1. Nuùi kia ai ñaép maø cao
Soâng naøy ai bôùi, ai ñaøo maø saâu.
2. Nuùi Ñoïi ai ñaép maø cao
Ngaõ ba soâng Goái ai ñaøo maø saâu
3. Nuùi Truoài ai ñaép maø cao
Soâng Gianh ai bôùi, ai ñaøo maø saâu
4. Nuùi Truoài ai ñaép maø cao
Soâng Dinh ai bôùi, ai ñaøo maø saâu
5. Nuùi Truoài ai ñaép maø cao
Soâng Nong ai bôùi, ai ñaøo maø saâu
6. Luõy Thaày ai ñaép maø cao
Soâng Gianh ai bôùi, ai ñaøo maø saâu
Vôùi caùc baûn naøy coù ngöôøi cho laø nhöõng taùc phaåm khaùc nhau. Coù
ngöôøi laïi xem ñoù laø moät caùc phaåm coù nhieàu dò baûn.
Vaên baûn taùc phaåm ñònh hình töø caâu ñaàu cho ñeán caâu cuoái cuøng theo
moät traät töï coá ñònh khoâng thay ñoåi. Tuy nhieân cuõng coù tröôøng hôïp vaên baûn
taùc phaåm khoâng coá ñònh. Chaúng haïn nhö vaên baûn caùc truyeän keå daân gian.
19
Do tính chaát truyeän keå truyeàn mieäng, vaên baûn loaïi taùc phaåm naøy chæ giöõ
neùt chính veà coát truyeän, caùc tình tieát, haønh ñoäng, nhaân vaät laø töông ñoái oån
ñònh, coøn caùc yeáu toá khaùc, khi keå tuøy ngöôøi keå maø coù theå coù nhöõng thay
ñoåi khaùc nhau. Vôùi moãi ngöôøi keå taùc phaåm coù moät vaên baûn cuï theå.
Trong quaù trình phaùt trieån vaø giao löu cuûa vaên hoïc nhaân loaïi coù
nhieàu taùc phaåm vaên hoïc cuûa daân toäc naøy ñöôïc dòch sang ngoân ngöõ daân toäc
khaùc. Caàn löu yù khaùc bieät ñaùng keå giöõa vaên baûn taùc phaåm nguyeân taùc vaø
vaên baûn taùc phaåm qua baûn dòch. Do ñaëc ñieåm ngoân ngöõ cuûa moãi daân toäc,
do trình ñoä dòch giaû, trong quaù trình dòch, nhieàu yeáu toá coù giaù trò trong
nguyeân taùc khoâng theå chuyeån heát sang baûn dòch ñöôïc nhö aâm ñieäu, gioïng
ñieäu, vaàn, luaät, ngoân töø, nhòp ñieäu... Lôøi vaên ngheä thuaät cuûa nguyeân taùc ñaõ
ñöôïc thay theá baèng lôøi vaên ngheä thuaät cuûa moät chuû theå saùng taïo khaùc vôùi
moät ngoân ngöõ khaùc. Raát khoù coù baûn dòch theå hieän ñaày ñuû giaù trò cuûa
nguyeân taùc. Nhöõng tröôøng hôïp nhö Chinh phuï ngaâm cuûa Ñaëng Traàn Coân
qua baûn dòch cuûa Ñoaøn Thò Ñieåm laø nhöõng tröôøng hôïp hieám hoi. Ngay
chính taùc giaû khi dòch taùc phaåm cuûa mình töø moät ngoân ngöõ naøy qua moät
ngoân ngöõ khaùc cuõng ñaønh phaûi chaáp nhaän söï rôi ruïng naøy. Do ñoù khi
nghieân cöùu taùc phaåm qua baûn dòch caàn chuù yù tính chaát cuûa noù laø moät baûn
dòch chöù khoâng phaûi nguyeân taùc. Ñaëc bieät laø ñoái vôùi caùc taùc phaåm thô.
Vaên baûn taùc phaåm vaên hoïc ñöôïc taïo neân bôûi ngoân töø. Nhöng ngoân töø
cuõng laø chaát lieäu ñaõ taïo ra caùc loaïi vaên baûn ngoân töø khaùc nhö caùc vaên baûn
haønh chính, luaät phaùp, vaên baûn caùc taùc phaåm khoa hoïc, caùc taùc phaåm trieát
hoïc v.v... cho neân chæ döøng ôû ngoân töø thì chöa phaân bieät ñöôïc vaên baûn taùc
phaåm vaên hoïc vôùi caùc loaïi vaên baûn khaùc. Söï khaùc nhau giöõa vaên baûn taùc
phaåm vôùi caùc loaïi vaên baûn khaùc ôû caáp ñoä ngoân töø tröôùc heát laø ôû kieåu lôøi
vaên. ÖÙng vôùi moãi loaïi vaên baûn coù kieåu lôøi vaên töông öùng. ÖÙng vôùi vaên baûn
taùc phaåm khoa hoïc laø kieåu lôøi vaên khoa hoïc, vaên baûn phaùp qui haønh chính
laø kieåu lôøi vaên haønh chính v.v... Vaên baûn taùc phaåm vaên hoïc ñöôïc xaây döïng
döïa treân kieåu lôøi vaên ngheä thuaät. Ñoù laø kieåu lôøi vaên ñaëc thuø trong taùc
phaåm maø chuùng toâi seõ phaân tích ôû sau. Vôùi kieåu lôøi vaên naøy, vaên baûn taùc
phaåm moät maët chòu söï qui ñònh cuûa vieäc toå chöùc caùc yeáu toá, ngoân ngöõ noùi
chung nhö baát cöù moät vaên baûn ngoân töø naøo khaùc. Maët khaùc, vaên baûn taùc
phaåm cuõng bò chi phoái bôûi qui luaät saùng taïo ngheä thuaät vaø söï qui ñònh cuûa
qui luaät loaïi theå. Roõ raøng vaên baûn moät baøi thô seõ khaùc vôùi vaên baûn moät
cuoán tieåu thuyeát hay moät kòch baûn vaên hoïc. Chính ñaëc tröng loaïi theå cuõng
qui ñònh dieän maïo vaên baûn taùc phaåm.
2. Keát caáu vaên baûn taùc phaåm.
20
Vaên baûn taùc phaåm vaên hoïc ñöôïc toå chöùc theo nhöõng caùch thöùc nhaát
ñònh, traät töï nhaát ñònh. Caùch thöùc toå chöùc naøy goïi laø boá cuïc hay laø keát caáu
vaên baûn cuûa taùc phaåm. Keát caáu vaên baûn taùc phaåm thöïc chaát laø caùch toå
chöùc, saép xeáp noäi dung ngheä thuaät cuûa taùc phaåm qua vaên baûn ngoân töø sao
cho giaù trò tö töôûng ngheä thuaät cuûa taùc phaåm ñaït möùc cao nhaát.
Theo ñoù vaên baûn cuûa moãi taùc phaåm thöôøng ñöôïc chia ra nhöõng phaàn
nhaát ñònh. Vôùi caùc taùc phaåm truyeän ñoù laø caùc chöông, caùc hoài, caùc tieát, caùc
ñoaïn... Vôùi caùc taùc phaåm thô ñoù laø doøng thô, caâu thô khoå thô, ñoaïn thô...
Vôùi caùc taùc phaåm kòch ñoù laø lôùp, caûnh, maøn, hoài... Ñaây laø keát caáu beân
ngoaøi taïo neân boá cuïc taùc phaåm, ngöôøi ñoïc deã nhaän ra. Trong töøng phaàn nhö
vaäy cuûa vaên baûn nhöõng noäi dung nhaát ñònh cuûa taùc phaåm ñöôïc mieâu taû,
ñöôïc theå hieän. Chaúng haïn trong phaàn môû ñaàu cuûa vaên baûn Truyeän Kieàu laø
noùi quan nieäm cuûa Nguyeãn Du veà "taøi meänh töông ñoá"; phaàn vaên baûn tieáp
theo laø giôùi thieäu qua lai lòch cuûa caùc nhaân vaät, thôøi gian xaûy ra caâu
chuyeän v.v... Trong taùc phaåm vaên hoïc caùc phaàn vaên baûn khoâng phaûi ñöôïc
phaân ñònh moät caùch raïch roøi nhö moät luaän vaên khoa hoïc hay moät taùc phaåm
trieát hoïc. Nhöng roõ raøng laø qua moãi phaàn, moãi ñoaïn cuûa vaên baûn taùc phaåm
ngöôøi ñoïc nhaän ra moät phaàn noäi dung maø mình ñaõ ñoïc. Coøn taùc giaû dó
nhieân laø bieát mình ñaõ trình baøy nhöõng gì, nhaèm muïc ñích gì. Söï töông öùng
giöõa noäi dung mieâu taû vôùi caùc phaàn cuûa vaên baûn taïo neân tính ngheä thuaät
cho keát caáu vaên baûn. Taïi sao ôû vaên baûn taùc phaåm naøy taùc giaû laïi keå caâu
chuyeän theo tuaàn töï thôøi gian, taïi sao ôû vaên baûn taùc phaåm kia caâu chuyeän
laïi ñöôïc keå trong söï xaùo troän: caùi xaûy ra tröôùc keå sau, caùi xaûy ra sau keå
tröôùc v.v... Taát caû ñeàu naèm trong yù ñoà ngheä thuaät cuûa nhaø vaên. Tuy nhieân,
neáu xem xeùt kó loaïi hình caùc loaïi taùc phaåm vaên hoïc khaùc nhau chuùng ta
cuõng seõ thaáy coù nhöõng nguyeân taéc keát caáu vaên baûn nhaát ñònh.
ÔÛ taùc phaåm töï söï vaø kòch laø nhöõng taùc phaåm coù coát truyeän cho neân
söï töông öùng giöõa noäi dung taùc phaåm vôùi vaên baûn thöôøng ñöôïc quan saùt
qua söï töông öùng giöõa khung traàn thuaät (lôøi keå) vaø coát truyeän (truyeän). Coù
nhöõng taùc phaåm ñieåm môû ñaàu vaø keát thuùc cuûa truyeän truøng vôùi ñieåm môû
ñaàu vaø keát thuùc cuûa khung traàn thuaät, taïo thaønh moät keát caáu kheùp kín. Haàu
heát caùc truyeän keå trong vaên hoïc daân gian, trong vaên hoïc vieát Trung ñaïi ôû
ta ñeàu theo loái keát caáu naøy. ÔÛ truyeän Caây cau trong Lónh Nam chích quaùi
chaúng haïn, caâu chuyeän ñöôïc baét ñaàu töø choã vò quan lang hoï Cao sinh haï
ñöôïc hai ngöôøi con gioáng heät nhau... cho ñeán keát thuùc laø caùi cheát cuûa hoï
ñöôïc hoùa thaân trong hình aûnh cau - traàu - voâi. Lôøi keå cuõng töông öùng nhö
vaäy. Lôøi keå ñöôïc baét ñaàu khi caâu chuyeän baét ñaàu vaø keát thuùc khi chaám döùt
caâu chuyeän. ÔÛ loaïi keát caáu naøy keát thuùc vaên baûn cuõng laø "heát chuyeän".
21
Ngöôïc laïi cuõng coù nhöõng taùc phaåm keát caáu theo loái boû ngoû, khung
traàn thuaät khoâng töông öùng vôùi khung coát truyeän. Taùc phaåm baét ñaàu keå coù
theå laø caâu chuyeän ñaõ xaûy ra roài, hoaëc coù theå cuõng laø keát thuùc roài; keát thuùc
taùc phaåm coù khi caâu chuyeän coøn dang dôû, hoaëc laø taùc giaû boû ngoû cho ngöôøi
ñoïc töï keát luaän laáy. Loái keát caáu naøy phoå bieán trong vaên hoïc vieát, nhaát laø
trong vaên hoïc caän hieän ñaïi. Chaúng haïn nhö Vôï choàng A Phuû cuûa Toâ Hoaøi,
Vónh bieät Gunsary cuûa Ch. Aimatov, Soáng laïi cuûa L. Tolstoi v.v... laø keát
caáu theo loái naøy. Söï so le giöõa coát truyeän vaø lôøi keå ñoâi khi taïo ra khaû naêng
bieåu ñaït nhöõng yù töôûng ngoaøi vaên baûn. Nhieàu khi nhöõng xung ñoät, söï kieän
xaûy ra sau ñöôïc keå tröôùc vaø söï kieän, xung ñoät xaûy ra tröôùc ñöôïc keå sau
trong söï "nhôù laïi", trong "hoài öùc" cuûa nhaân vaät... coù khaû naêng theå hieän
nhöõng tö töôûng saâu saéc cuûa taùc giaû. Trong Chí Pheøo, Nam Cao khoâng baét
ñaàu taùc phaåm baèng vieäc keå laïi Chí Pheøo ñöôïc sinh ra beân trong caùi loø
gaïch nhö theá naøo maø oâng baét ñaàu baèng moät pha caän caûnh: "Haén vöøa ñi vöøa
chöûi" ñeå nhaán maïnh raèng Chí Pheøo ñaõ trôû thaønh moät hieän töôïng xaõ hoäi, taïo
neân moät aán töôïng khoâng theå queân, moät ñieàu gì ñoù khieán ngöôøi ta phaûi nhöùc
nhoái. Hay trong truyeän ngaén Röøng xaø nu cuûa Nguyeãn Trung Thaønh, caâu
chuyeän baét ñaàu töø nhöõng naêm maùu löûa aùc lieät nhaát, nhöng laïi ñöôïc keå baét
ñaàu töø "ngaøy trôû veà" cuûa Tnuù. Trong böôùc chaân boài hoài cuûa ngaøy veà, nhöõng
caûnh, nhöõng ngöôøi gaëp laïi laøm soáng daäy nhöõng thaùng naêm ñaõ qua. Caâu
chuyeän ñöôïc keå laïi trong "hoài töôûng" ñoù taïo neân aâm höôûng bi traùng maø xuùc
ñoäng, yù nghóa ngheä thuaät cuõng ñöôïc naâng leân raát nhieàu.
Trong taùc phaåm tröõ tình söï saép xeáp giöõa caùc phaàn cuûa vaên baûn vôùi yù
tình, caûm uùc coù phaàn phöùc taïp hôn. Vôùi nhieàu theå thô caùch luaät, öùng vôùi
töøng phaàn cuûa vaên baûn laø nhöõng noäi dung, yù tình, caûm xuùc ñöôïc qui ñònh
tröôùc. Chaúng haïn ôû theå thô Thaát ngoân baùt cuù goàm taùm caâu ñöôïc chia thaønh
boán phaàn laø "ñeà", "thöïc", luaän", "keát". Trong ñoù noäi dung töøng phaàn ñöôïc
qui ñònh roõ. Hoaëc theå Xone trong thô Phöông Taây cuõng ñöôïc qui ñònh tröôùc
nhö vaäy. Trong 14 caâu cuûa theå naøy chia laøm boán khoå. Khoå ñaàu phaûi trình
baøy chuû ñeà, khoå thöù hai laø ñoái ñeà hay phaùt trieån chuû ñeà, khoå thöù ba phaùt
trieån ñeán cao ñoä, khoå cuoái goàm hai caâu thöôøng mang tính chaát trieát lí, coù
tính chaát keát luaän.
Moät soá theå vaên coå coù tính chaát tröõ tình nhö vaên teá, hòch, caùo tuy
khoâng chaët cheõ baèng nhöng cuõng qui ñònh roõ töøng phaàn cuûa noäi dung qua
vaên baûn. Trong vaên teá chaúng haïn, neáu theo theå phuù Ñöôøng luaät thöôøng coù
boán phaàn: "Lung khôûi" (lí do ñöùng ra teá); "Thích thöïc" (hoài töôûng veà nhaân
vaät ñöôïc teá); "Ai ñieáu" (thöông xoùt cho ngöôøi ñöôïc teá); "Ai vaõn" (baøy toû