Vũ Trụ Nhân Linh
IV. Sống
Thái độ sống của mọi người được quyết định do trình độ ý thức cao
thấy được sự giao hội với toàn thể vũ trụ. Toàn thể đó chia ra được ba đợt là
Thiên, Địa, Nhân.
Thiên chỉ thị bình diện vũ trụ có tính cách phổ biến, vượt không gian,
nên được quan niệm như cái gì trống rỗng, thái hư nhưng lại chứa vô cùng
những khả thể chưa hề xuất hiện chưa hề mặc lốt hình nên được quan niệm
là sẽ đến, vì thế thiên đi với tương lai.
Địa là nói đến bình diện "vật chất", nghĩa là những năng lượng dính
liền với vật lý, với thiên nhiên, đã có hình tích, nên gọi là dĩ vãng.
Nhân là nói đến sự cảm thức được mọi giao thoa của thiên địa (hay dĩ
vãng và tương lai) tức là cảm thấu triệt và hiện thực được bằng cái Đức, cái
linh lực tức cái sống sung mãn. Khi đạt trình độ đó thì là đạt lối sống của
con người toàn diện bao gồm cả dĩ vãng (hiện tượng) cả tương lai và những
khả năng vô tận nhưng còn tiềm ẩn. Muốn được thế cần phải phát triển đồng
đều và đầy đủ ý, tình, chí đi với địa, nhân, thiên. Tuy nhiên con người
thường chỉ sống hời hợt có mặt ngoài theo những hiện tượng, ít khi đi lên
được hai đợt sau. Sự sống đó ta kêu là lý hay nói theo danh từ triết là ý niệm.
Ý niệm là ảnh hình của các vật thể riêng rẽ cá biệt nên sống theo ý niệm gọi
là sống tán tức thiếu mối liên hệ với toàn thể vũ trụ, vì mối liên hệ này chỉ
khởi xuất từ khi địa (ý niệm) giao thoa với thiên (chí) qua nhân (tình) nên
cũng là nơi giao hội của trời cùng đất. Vì thế sống với ý niệm là một lối sống
hàng ngang thiếu mất chiều cao nên không nhìn ra được toàn diện của cứu
cánh con người, để quán xuyến lại một mối. Duy niệm vì thế chỉ đẻ ra được
lối sống nhớ tiếc thời xa xưa căn cứ trên ý niệm về một hoàng kim đã mất,
về những mẫu mực mà mình cố gắng lặp lại, hoặc sống vọng về tương lai,
luôn luôn chờ mong một cái gì xa xôi sẽ đến. Cả hai lối sống đều hờ hững
với hiện tại, cả hai đều không hiện thực được nội dung của lễ tế giao nghĩa
sống trọn vẹn cái bây giờ, nên thiên địa bất giao mà chỉ còn là những ý niệm
trừu tượng, lưu lại dĩ vãng hay phóng tới tương lai cũng không thoát tính
chất cá biệt ly tán. Kể cả cái sống hiện tại nhưng bì phu hối hả vội vã, cũng
không phải là cái sống thực tế ăn làm của thế nhân, cái đó chưa vượt được
tầm lương tri, nên cũng chưa phải là thái độ sống lý tưởng.
Đạt lối sống lý tưởng khi ý, tình, chí thống nhất và lúc đó là đạt đợt
minh triết. Khi còn ở đợt triết học thì một là duy ý (duy ý hoặc niệm) hay là
duy tình lãng mạng, hoặc là duy chí cũng gọi là duy tâm hay huyền niệm.
Bốn ông đều duy thì làm sao hòa, vì thế triết học không tác động nổi vào đời
sống, đời sống trở thành con thuyền không lái, nên lương tri bất đắc dĩ phải
ra nắm quyền chỉ huy. Khốn nỗi lương tri thì không đạt đợt tâm linh, nên
phải nhờ tới tôn giáo nhưng tôn giáo nhiều người không chịu tin, đành đưa
ra triết học hiện sinh vậy nhưng hiện sinh lại không sâu tới đợt ẩn sinh, nên
chỉ có nhảy cà tửng, làm ba câu văn đẹp, viết giăm vở kịch hay thì được, chứ
sâu xa hòa hợp mọi chiều kích con người thì làm sao đương nổi. Thấy thế
phát đóa một số hô vất triết lý đi, chỉ duy luật, duy pháp, đứa nào không
nghe thì thanh trừng. Đó là chủ trương của phát xít và mácxít. Chưa biết sẽ
làm được những gì nhưng mới xuất hiện quãng dăm chục năm thì cũng đã
giết hại lối giăm chục triệu nhân mạng. Truy căn ra thì đó lại là hai ông duy
mới thêm vào dòng tộc cựu duy. Và nhân loại vẫn ngơ ngác chưa tìm đâu ra
nhạc trưởng. Chưa tìm ra vì chưa có ai thống nhất nổi ý, tình, chí. Muốn
thống nhất thì:
Ý phải thành
Tình phải thâm
Chí phải thấu triệt.
Viết ra chữ Nho thì để hiểu chữ chí là sĩ trên tâm dưới. Cái yếu tố
giúp cho ý được thành, tình được thâm là cái tâm vậy. Có tâm kề vào sĩ thì
mới có chí. Chí như thế được Mạnh Tử (112) định nghĩa là nguyên suý điều
khiển cái khí, mà khí là cái sung mãn của thểm, nên chí là cùng cực trước cái
khí, vậy phải trì chí mà không được bạo động cái khí (phù chi, khí chí suý
dã. Khí thế chi sung dã. Phù: chí chí yên. Khí thứ yên). Nếu ta gọi chí bằng
thiên viên còn khí bằng địa phương thì đã mấy nền triết lý giữ nổi câu "trì kỳ
chí vô bạo kỳ khí", và do đó triết lý đã không chu toàn nổi sứ mạng của
mình.
Muốn chu toàn sứ mạng đó phải có cả tình, ý, chí trên một độ bình
quân vượt bậc mà tiên Nho gọi là quân thiên thành thử chiều kích nào cũng
tiềm tàng đủ ở trong; muốn xét về phương diện nào cũng có đủ ý, tình, chí,
tôn giáo, hiện sinh, lương tri, lãng mạn…chỉ không thể xếp hạng và dán
nhãn hiệu duy nào cả cho nho giáo cái đó ta gọi là Hòa thời người xưa kêu là
Thời Trung.
Trong Luận Ngữ chương XVIII câu 8 nhân khi bàn đến lối hành xử
của các ông Bá Di, Liễu Hạ Huệ, Di Dật v.v… Khổng Tử có nói "ngã tắc dị
ư thị: vô khả, vô bất khả", "tôi thì khác với mấy ông, không có việc chi
quyết định trước được phải như thế nào". Đấy là một lối hành vô hành, một
lối quyền biến theo dịch lý, "tuỳ thời chi nghĩa". Không nhất định thế này
thế nọ, nhưng giữ cho lòng thanh thoát mẫn tiệp để tuỳ lúc mà ứng phó.
Chúng ta đã vượt qua bốn thái độ sống và đã nhận ra chúng thiếu tính chất
uyển chuyển và chỉ đáp ứng cho một nhu cầu nào đó thôi, mà chưa nhìn bao
trùm được cuộc sống có cả thiên địa. Nên ta bảo phải có nếp sống thời trung
hay Hòa thời mới ứng đáp đủ mặt. Trong khi đi sâu vào thái độ này ta nhận
ra thời trung đặt trọng tâm trên hiện tại xét như là quãng thời gian giúp cho
người đạt nhân chủ tính hơn cả và ta gọi là Hiên tại miên trường, người xưa
kêu là "thành tính tồn tồn" chỉ có con người mới có thể "thành tính tồn tồn",
nên hiện tại vĩnh cửu là phần riêng của người thành tính. Như thế ta dễ nhận
ra hiện tại nói ở đây khác xa với cái hiện tại của nhóm duy sinh: sống vội vã
theo câu "carpe diem", "hãy đuổi bắt cho kịp ngày". Đây còn là một quan
niệm về thời gian đầy tính toán, so đo với lỗ lãi, nên cố sống cho được
nhiều, sống hấp tấp, sống om sòm, sống đã đời… Lối sống đó vẫn còn bị
gian thời trăng trói và lôi đi, vì không đâm rễ sâu vào được cái Bây giờ vĩnh
cửu, mà chỉ là cái "đày bây" hời hợt "chơi nhiều là lãi đấy". Hễ đã nói đến
lãi đến lời là nói đến tính toán, mà tính toán là đặc điểm của gian thời có
phân trương, nên cũng có thể đếm đo có sau có trước, có lưu trí ở dĩ vãng
(rétention) và phóng trí vào tương lai (protention).