98
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015
VÖÔNG TRIEÀU NGUYEÃN
QUA MAÉT NHÌN NGHEÄ THUAÄT NGUYEÃN COÂNG TRÖÙ
Nguyeãn Phaïm Huøng*
Ñoïc caùc nghieân cöùu veà thô vaên Nguyeãn Coâng Tröù,(1) deã daøng baét gaëp nhieàu
nhaän ñònh, ñaùnh giaù khoâng khoûi khieán chuùng ta phaûi suy nghó laïi moät caùch
nghieâm tuùc. Ví nhö moät nhaän xeùt sau ñaây khi cho raèng Nguyeãn Coâng Tröù “gheâ
tôûm caùi xaõ hoäi phong kieán ñaày gian doái, loïc löøa, ñoåi traéng thay ñen; bieát mình
ñi nhaàm ñöôøng maø khoâng tìm ñöôïc loái thoaùt, ñaønh toû ra baèng moät thaùi ñoä
khinh baïc ngaïo maïn, thaùch thöùc coâng nhieân moïi thöù dö luaän!”.(2) Phaûi chaêng
caùi xaõ hoäi phong kieán trieàu Nguyeãn luùc ñoù, trong thôøi kyø ñöôïc xem laø “vaøng
son” nhaát cuûa noù, laø moät xaõ hoäi “ñaày gian doái, loïc löøa, ñoåi traéng thay ñen”?
Phaûi chaêng nhaø Nho phong kieán Nguyeãn Coâng Tröù “ñi nhaàm ñöôøng” treân ñaïi
loä Nguyeãn trieàu? Maø neáu “ñi ñuùng ñöôøng” thì oâng seõ ñi ñaâu veà ñaâu? Hay cho
raèng: “Do quaù trình tham gia hoaït ñoäng xaõ hoäi, Nguyeãn Coâng Tröù nhaän thöùc ra
ñöôïc trieàu ñaïi oâng toân thôø khoâng phaûi toát ñeïp nhö oâng töôûng vaø nhöõng thieän
chí cuûa oâng khoâng phaûi deã thöïc hieän... OÂng töø boû daàn nhöõng ñeà taøi coù tính chaát
ngôïi ca, khaúng ñònh, ñeå vieát nhöõng ñeà taøi coù maøu saéc toá caùo, ñaû kích xaõ hoäi...”.(3)
Vaäy caùi trieàu ñaïi toát ñeïp maø oâng leõ ra toân thôø laø caùi trieàu ñaïi nhö theá naøo neáu
khoâng phaûi laø caùi trieàu ñaïi oâng ñaõ gaén boù vôùi noù tôùi hôn 40 naêm? Vì sao oâng laïi
coù theå “nhaàm laãn” moät caùch “dai daúng” nhö theá? Vaø “nhöõng thieän chí” naøo “cuûa
oâng khoâng phaûi deã thöïc hieän”? Hoaëc cho raèng “ñi ñaùnh giaëc, leân ôû chuøa, oâng
cuõng mang aû ñaøo ñi theo.... OÂng vui vôùi aû ñaøo cuõng chính ñeå cho caùc vò thieân töû
nhaø Nguyeãn thaáy roõ oâng ñaõ chaùn gheùt cheá ñoä cuûa hoï ñoái vôùi keû só nhö theá naøo
roài...” “... Hay nhaát vaø cuõng laøm cho trieàu ñình nhaø Nguyeãn sôï oâng nhieàu nhaát
laø caùc baøi oâng noùi leân nieàm chaùn chöôøng vaø khinh gheùt caùi taâm ñòa phaûn phuùc,
xaáu xa cuûa chuùng...”...(4) Neáu “vui vôùi aû ñaøo” laø ñeå theå hieän söï khinh gheùt cheá
ñoä thì coù leõ trieàu Nguyeãn khoâng haún ñaõ laø moät trieàu ñaïi ñaùng gheùt nhaát (!!!).
Caøng deã quy chuïp bao nhieâu thì cuõng caøng khoù chöùng minh baáy nhieâu cho söï
“chaùn gheùt cheá ñoä” cuûa oâng, hay söï “khinh gheùt caùi taâm ñòa xaáu xa phaûn phuùc”
cuûa vua chuùa trieàu Nguyeãn. Coù theå keå ra ñaây nhieàu nhaän ñònh töông töï nhö theá
veà thaùi ñoä cuûa Nguyeãn Coâng Tröù ñoái vôùi cheá ñoä phong kieán trieàu Nguyeãn trong
caùc saùch vôû hieän nay nhö: “OÂng vaïch toäi boïn trieàu Nguyeãn töø vua ñeán ñaïi thaàn
ñeàu hoân aùm, heøn nhaùt khoâng khaùc chi vua quan nöôùc Sôû xa xöa taän beân Trung
Quoác”.(5) “Tröôùc kia haêng haùi nhieät tình vì Nguyeãn Coâng Tröù töôûng chính quyeàn
ñöông thôøi laø moät chính quyeàn lyù töôûng ñeå mình toân thôø. Baây giôø thöïc chaát
phaûn ñoäng cuûa noù khoâng che giaáu ñöôïc ai... OÂng thaáy trieàu ñình thoái naùt, quan
laïi xaáu xa...”.(6) “Theá nhöng baèng nhöõng hình aûnh töôïng tröng, aån duï... oâng ñaõ
nhaèm thaúng vaøo trieàu ñình nhaø Nguyeãn maø chæ trích haøng nguõ quan laïi baát
taøi, voâ duïng vaø nhaø vua duøng ngöôøi muø quaùng...”.v.v...(7) Hieån nhieân, ñaáy khoâng
* Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi.
TRAO ÑOÅI
99
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015
phaûi laø nhöõng phaùt ngoân cuûa chính Nguyeãn Coâng Tröù, maø chæ laø nhöõng phaùt
ngoân [cuûa chuùng ta] ñöôïc gaùn cho Nguyeãn Coâng Tröù. Chuùng ta khoâng phuû nhaän
nhöõng thaát voïng nhaát ñònh cuûa Nguyeãn Coâng Tröù ñoái vôùi xaõ hoäi ñöông thôøi,
nhöng coù leõ chuùng ta cuõng raát caàn ñöôïc nghe ñuùng “tieáng noùi”, “gioïng noùi” cuûa
oâng, ñeå hieåu ñuùng tình caûm, taâm traïng, thaùi ñoä cuûa oâng ñoái vôùi trieàu Nguyeãn,
töø ñoù môùi coù theå nhìn nhaän trieàu Nguyeãn ñuùng laø theo maét nhìn Nguyeãn Coâng
Tröù, cho bôùt khaéc nghieät hôn, nhaát laø phaûi trung thöïc vaø khaùch quan hôn.
Nhöõng nhaän ñònh treân roõ raøng khaúng ñònh raèng thaùi ñoä cuûa Nguyeãn Coâng
Tröù laø hoaøn toaøn ñoái laäp, laø mang tính phuû ñònh quyeát lieät ñoái vôùi cheá ñoä phong
kieán noùi chung, ñoái vôùi trieàu Nguyeãn noùi rieâng. Phaûi chaêng trong con maét cuûa
Nguyeãn Coâng Tröù, trieàu Nguyeãn xaáu xa, traùo trôû vaø ñoäc aùc ñeán theá? Phaûi chaêng
cheá ñoä phong kieán thôøi kyø naøy ñen toái ñeán theá, khieán oâng phaûi quyeát taâm rôøi
boû noù, phaûi quay löng laïi vôùi noù, phaûi phuû nhaän noù? Phaûi chaêng taát caû nhöõng
bieåu hieän baèng ngheä thuaät caùi theá giôùi quan vaø thaùi ñoä cuûa Nguyeãn Coâng Tröù
ñoái vôùi trieàu ñình, töø thaùi ñoä phuïng söï nhieät thaønh cheá ñoä, ñeán thaùi ñoä “laùnh
ñôøi”, hay caû nhöõng thoùi kieâu ngoâng, ngaát ngöôûng laãn thuù höôûng laïc cuøng nhöõng
“thoùi traêng hoa” cuûa oâng ñeàu xuaát phaùt töø söï phaûn öùng laïi nhöõng xaáu xa cuûa cheá
ñoä phong kieán vaø trieàu ñình nhaø Nguyeãn?
Neáu nhìn vaøo thöïc teá lòch söû, nhìn vaøo chính cuoäc ñôøi cuûa Nguyeãn Coâng Tröù
vaø nhìn vaøo thô vaên cuûa oâng, thì nhöõng ñieàu nhaän xeùt, ñaùnh giaù noùi treân laø hoaøn
toaøn khoâng chính xaùc. Haõy theo doõi moät ñoaïn raát ngaén “nieân bieåu” Nguyeãn Coâng
Tröù, chuùng ta coù theå thaáy roõ, Nguyeãn Coâng Tröù chính laø con ñeû, laø saûn phaåm cuûa
cheá ñoä ñoù, cuûa vöông trieàu ñoù, vaø gaén boù maùu thòt vôùi noù. Söï thaønh coâng hay thaát
baïi cuûa cuoäc ñôøi oâng ñeàu gaén boù maùu thòt vôùi thôøi kyø sung maõn nhaát cuûa vöông
trieàu Nguyeãn, neáu tính töø khi oâng thi ñoã Tuù taøi naêm 1813, nhaát laø 40 naêm keå töø
naêm 1819 oâng ñaäu Giaûi nguyeân cho ñeán khi oâng maát chính vaøo naêm thöïc daân
Phaùp noå suùng xaâm löôïc nöôùc ta 1858. Ñuùng laø cuoäc ñôøi oâng coù “leân voi xuoáng choù”.
Nhöng “leân voi” laø chính: Naêm 1819, ñoã Giaûi nguyeân; naêm 1820 ñöôïc boå duïng
chöùc Haønh taåu ôû Quoác Söû Quaùn; naêm 1821 laøm sô khaûo tröôøng Thöøa Thieân, phuùc
khaûo tröôøng Sôn Nam; naêm 1823 laøm Tri huyeän Ñöôøng Haøo (Haûi Döông); naêm
1824 thaêng Lang trung Boä Laïi, boå Tö nghieäp Quoác Töû Giaùm; naêm 1827 thaêng
Thò lang Boä Hình; naêm 1828 thaêng thöï Höõu Tham tri Boä Hình; naêm 1832 thaêng
Lang trung Boä Hoä; naêm 1840 thaêng Taû Ñoâ ngöï söû Vieän Ñoâ Saùt; naêm 1843 thaêng
Tham tri Boä Binh; naêm 1845 thaêng Chuû söï Boä Hình; naêm 1847 thaêng thöï Phuû
doaõn Thöøa Thieân... Coøn vieäc “xuoáng choù” cuûa oâng ñaâu phaûi chæ laø do cheá ñoä phong
kieán, do trieàu ñình nhaø Nguyeãn xaáu xa gheùt boû ngöôøi taøi, maø chuû yeáu laø do söï
tî hieàm, ganh gheùt, haõm haïi cuûa ngöôøi ñôøi, do “thoùi ñôøi” ñen baïc, vaø moät phaàn
quan troïng laø do chính oâng gaây neân. Thieát töôûng, ñoù cuõng laø moät ñieàu deã hieåu ñoái
vôùi moät con ngöôøi coù taøi naêng, khí chaát vaø tính caùch nhö Nguyeãn Coâng Tröù, maø
chöa chaéc trieàu Nguyeãn ñaõ laø moät vöông trieàu xöû “naëng tay” nhaát. “Nieân bieåu”
Nguyeãn Coâng Tröù cho chuùng ta thaáy raát roõ ñieàu naøy: Naêm 1831 oâng bò buoäc toäi
vöôït quyeàn vì ñeà cöû moät vieân ñoäi tröôûng laøm Huyeän thöøa huyeän Tieàn Haûi; naêm
1834 bò khieån traùch vì haønh quaân chaäm; naêm 1836 oâng bò giaùng caáp vì ñeå tuø
vöôït nguïc troán maát; naêm 1841 oâng bò giam vaø giaùng caáp vì khoâng thi haønh chæ
duï cuûa trieàu ñình; naêm 1843 oâng bò caùch tuoät laøm lính thuù do bò vu caùo laø cho
100
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015
thuyeàn ñi buoân laäu; naêm 1852 oâng bò trieàu ñình ñoøi veà kinh xeùt hoûi vì bò vu caùo
caàm ñaàu nhaân daân hai huyeän Kim Sôn, Tieàn Haûi laøm phaûn...(8) Vieäc “xuoáng choù”
cuûa Nguyeãn Coâng Tröù chaúng nhöõng khoù coù theå duøng ñeå keát toäi trieàu ñaïi naøy maø
coù khi laïi coøn giuùp cho chuùng ta bieát theâm ñöôïc nhöõng öu ñieåm khoâng theå phuû
nhaän cuûa trieàu Nguyeãn nhö tính chaát nghieâm minh vaø phaân minh trong vieäc
xeùt coâng ñònh toäi, coù caû thaùi ñoä ít nhieàu “thöông ngöôøi tieác taøi” khi caát nhaéc caû
nhöõng ngöôøi coù “vaán ñeà lyù lòch” hay “tieàn aùn, tieàn söï” nhöng thöïc taøi vaø thaønh
taâm nhö Nguyeãn Coâng Tröù..., ñieàu maø ngay cho ñeán hoâm nay trong xaõ hoäi chuùng
ta vaãn khoâng ít nhaø caàm quyeàn caán caùi. Veà maët naøy, roõ raøng chaúng nhöõng khoù
pheâ phaùn, maø laïi coù khi coøn phaûi khen ngôïi trieàu Nguyeãn. Nhìn vaøo con ñöôøng
hoaïn loä cuûa Nguyeãn Coâng Tröù, thaáy vieäc thöôûng phaït cuûa trieàu Nguyeãn hoaøn
toaøn khoâng phaûi vì “nhaø vua duøng ngöôøi muø quaùng”, “hoân aùm, heøn nhaùt”, “taâm
ñòa phaûn phuùc, xaáu xa”, maø traùi laïi, raát coù caên cöù, coù lyù coù tình, khoâng coá chaáp,
khieán cho chính Nguyeãn Coâng Tröù cuõng phaûi “taâm phuïc, khaåu phuïc”, neân caøng
taän löïc vôùi trieàu ñình. Vì vaäy, oâng khoâng heà coù moät lôøi oaùn traùch trieàu ñình nhaø
Nguyeãn, maø chæ oaùn traùch nhöõng keû ghen gheùt, vu oan giaù hoïa cho oâng.
Nhöõng ñieàu noùi treân chuùng ta coù theå deã daøng thaáy ñöôïc baèng nhöõng chöùng
côù lòch söû, baèng nhöõng suy xeùt lyù tính, vaø baèng chính nhöõng phaùt bieåu cuûa oâng.
Ñeå thaáy roõ hôn vaán ñeà naøy, chuùng toâi muoán tìm hieåu thaùi ñoä cuûa Nguyeãn Coâng
Tröù ñoái vôùi cheá ñoä phong kieán noùi chung, ñoái vôùi trieàu Nguyeãn noùi rieâng, thoâng
qua chính caùc saùng taùc vaên hoïc cuûa oâng. Bôûi vì, taùc phaåm vaên hoïc bao giôø cuõng
laø söï theå hieän sinh ñoäng vaø chaân thöïc nhaát caùc cung baäc taâm traïng, tình caûm
cuûa nhaø vaên ñoái vôùi hieän thöïc cuoäc soáng. Noù giuùp cho chuùng ta coù theå thaáy ñöôïc
caùi tình caûm chaân thöïc cuûa oâng ñoái vôùi trieàu Nguyeãn, ñoái vôùi cheá ñoä phong kieán
nhö theá naøo.
Söï nghieäp vaên hoïc cuûa Nguyeãn Coâng Tröù chuû yeáu dieãn ra trong hai thôøi
kyø, thöù nhaát laø thôøi kyø chöa ñoã ñaït vôùi giaác moäng coâng danh chaùy boûng, vaø thöù
hai laø thôøi kyø laøm quan döôùi trieàu Nguyeãn vôùi raát nhieàu thaêng traàm, söôùng khoå,
ñöôïc theå hieän ra baèng hai nguoàn caûm höùng saùng taùc chuû ñaïo sau:
1. Nhöõng khaùt voïng coâng danh, yù thöùc phuïng söï trieàu ñình voâ
ñieàu kieän cuûa chaøng “baïch dieän thö sinh”
Ñoïc thô vaên cuûa Nguyeãn Coâng Tröù laøm trong thôøi kyø “baïch dieän thö sinh”,
ta thaáy, caûm höùng chính laø söï töï tin vaøo khaû naêng vaø chí höôùng cuûa mình, laø
khao khaùt chaùy boûng ñöôïc thi ñoã, ñöôïc laøm quan, ñöôïc thoûa chí “tang boàng hoà
thæ”, ñöôïc phuïng söï nhaø vua vaø trieàu ñình, ñöôïc coáng hieán taøi naêng, söùc löïc cho
daân cho nöôùc. Trong caûnh ngheøo cuûa nhaø Nho chöa thaønh ñaït, oâng vaãn raát ung
dung, töï tin roài moät ngaøy kia seõ thay ñoåi, vaø trieàu ñình khoâng phuï coâng oâng.
Trong baøi Haøn nho phong vò phuù, oâng vieát:
Cuøng con chaùu, thuôû noùi naêng chuyeän cuõ, döôøng ngaâm caâu “laïc ñaïo vong baàn”,
Gaëp anh em, khi baøn baïc söï ñôøi, laïi ñoïc chöõ “vi nhaân baát phuù”...
Tieác taøi caû, phaûi phaïn ngöu baûn truùc, daáu xöa oâng Phoù oâng Heà,
Caàn nghieäp nho, khi taïc bích tuï huynh, thuôû tröôùc chaøng Khuoâng chaøng Voõ.
Nôi thaønh haï, gieo caàn caâu caù, kìa kìa ngöôøi quoác só Hoaøi AÂm,
Choán lyù trung, xaùch thôùt chia phaàn, noï noï ñaáng möu thaàn Döông Voõ...
101
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015
Trong baøi Voâ caàu, oâng töï an uûi mình phaûi vöõng tin vaøo taøi naêng cuûa mình,
phaûi laïc quan chôø ñôïi thaønh coâng:
Phaän taøi hoa ñaønh coù luùc veû vang,
Ñöôøng khoa muïc xa nhau ñaø maáy böôùc.
Soùng Vuõ lôùp sau nhö lôùp tröôùc,
Chí vaãy vuøng ai coù keùm ai ñaâu!
Thaûnh thôi thô tuùi röôïu baàu,
Traàn ai ai bieát coâng haàu laø ai?
Bao giôø roõ maët môùi hay!
Cuõng coù luùc oâng caûm thaáy hoang mang, dao ñoäng, bôûi nhöõng coá gaéng chöa
thaønh. Nhöng vöôït leân treân taát caû, vaãn laø moät tinh thaàn laïc quan tin töôûng,
moät yù chí vöôn leân khoâng ngöøng. Nhöõng lôøi thô töï ñoäng vieân cuûa oâng cho ta
thaáy caùi quyeát taâm raát cao, caùi loøng tin raát lôùn vaøo trieàu ñình vaø nhaø vua cuûa
ngöôøi hoïc troø ngheøo naøy:
Ñaõ töøng taém goäi ôn möa moùc,
Cuõng phaûi xeânh xang hoäi gioù maây.
Haõy quyeát phen naøy xem thöû ñaõ,
Song coøn tuoåi treû chòu ñaâu ngay!
(Töï thuaät II)
Ñaây laø thôøi kyø oâng laøm nhieàu thô veà ñeà taøi coâng danh, thi cöû, ngaàm baøy
toû chí nam nhi duø trong caûnh khoán cuøng vaãn khoâng nguoâi khaùt voïng ñöôïc ñeàn
ôn vua, traû nôï nöôùc. Chöõ coâng danh ñöôïc oâng nhaéc ñi nhaéc laïi nhieàu laàn, nhö
moät ñieäp khuùc giuùp giaûi toûa aån öùc ñeø naëng loøng oâng. Noù khieán oâng trôû thaønh
moät nhaø thô noùi nhieàu nhaát ñeán nôï coâng danh, ñeán chöõ coâng danh trong vaên
hoïc coå Vieät Nam. Vì theá, noùi ñeán thô oâng, ngöôøi ta thöôøng nhaéc ñeán nhöõng caâu
thô hay nhaát veà nôï COÂNG DANH cuûa ngöôøi trí thöùc phong kieán:
Ñaõ mang tieáng ôû trong trôøi ñaát,
Phaûi coù danh gì vôùi nuùi soâng.
Trong cuoäc traàn ai ai deã bieát,
Roài ra môùi bieát maët anh huøng.
(Ñi thi töï vònh)
Phaûi coù danh maø ñoái vôùi nuùi soâng
Ñi khoâng chaúng leõ veà khoâng!
(Chí nam nhi)
Ñaõ sinh ra ôû trong phuø theá,
Nôï traàn ai ñaønh cuõng tính xong.
(Ñöôøng coâng danh)
Nôï traàn hoaøn quyeát traû luùc naøy xong.
Doài daøo thieân töù vaïn chung,
Khanh haàu xa maõ töôùng coâng laâu daøi,
Traàn ai ai deã bieát ai!
(Nôï coâng danh)
Ñoù laø nhöõng taâm söï thöôøng tröïc trong loøng Nguyeãn Coâng Tröù. Döôøng nhö
oâng khoâng nghó gì nhieàu ngoaøi vieäc phaûi laøm sao thoûa ñöôïc nguyeän öôùc coâng
102
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 5 (122) . 2015
danh. Nhöõng baøi thô mang taâm söï khaùc, ví duï nhö baøi thô Vònh nhaân tình theá
thaùi ñöôïc laøm trong thôøi kyø naøy, nhöng cuõng chæ nhö moät neùt buoàn thoaùng qua
khoâng che laáp ñöôïc caùi tinh thaàn phôi phôùi cuûa chaøng “baïch dieän thö sinh” raát
haêng haùi treân ñöôøng só hoaïn:
Theá thaùi nhaân tình gôùm cheát thay!
Laït noàng, troâng chieác tuùi vôi ñaày.
Heã khoâng ñeàu lôïi, khoân thaønh daïi,
Ñaõ coù ñoàng tieàn, dôû cuõng hay.
Khoân kheùo, chaúng qua ba taác löôõi,
Haún hoi, khoâng heát moät baøn tay.
Suy ra cho kyõ chi hôn nöõa,
Baïc quaù voâi maø moûng quaù maây!
Ñuùng laø moät neùt buoàn chaùn, nhöng cuûa moät Nguyeãn Coâng Tröù traøn treà
nhieät huyeát treân ñöôøng laäp coâng danh. Ñoù cuõng laø ñieàu deã hieåu. Caùi thoùi ñôøi aáy,
caùi nhaân tình theá thaùi aáy ñaâu chæ laø ñieàu thöôøng thaáy döôùi cheá ñoä phong kieán,
döôùi trieàu Nguyeãn. Coù ñieàu, ñoù khoâng phaûi laø söï quan taâm chính cuûa chaøng trai
Nguyeãn Coâng Tröù. Vaø noù cuõng chöa coù taùc ñoäng gì ñaùng keå tôùi moät con ngöôøi
“tay traéng” nhö oâng.
2. Nhöõng thaêng traàm trong “hoaïn haûi ba ñaøo” vaø moät loøng trung
quaân khoâng heà thay ñoåi
Nhöõng taùc phaåm laøm trong thôøi kyø Nguyeãn Coâng Tröù ñoã ñaït, laøm quan
ñöôïc xem laø boä phaän mang nhieàu yù nghóa nhaát trong saùng taùc cuûa oâng. Nhìn
dieãn tieán cuûa doøng taâm traïng tröõ tình trong thô oâng thôøi kyø naøy, chuùng ta thaáy
coù moät tinh thaàn QUYEÁT TAÂM raát cao:
Saép hai chöõ quaân thaân maø gaùnh vaùc.
Coù trung hieáu neân ñöùng trong trôøi ñaát,
Khoâng coâng danh thôøi naùt vôùi coû caây.
Chí tang boàng hoà thæ daï naøo khuaây,
Phaûi haêm hôû ra taøi kinh teá...
(Gaùnh trung hieáu)
Troùt ñem thaân theá heïn tang boàng.
Xeáp buùt nghieân theo vieäc kieám cung,
Heát hai chöõ “trung trinh” baùo quoác...
(Nôï nam nhi)
Chuùng ta cuõng thaáy coù moät taâm traïng THOÛA MAÕN toät ñoä:
Mieàn höông ñaûng ñaõ khen raèng hieáu ñeã,
Ñaïo laäp thaân phaûi giöõ laáy cöông thöôøng.
Khí haïo nhieân chí ñaïi chí cöông,
So chính khí ñaõ ñaày trong trôøi ñaát.
(Luaän keû só)
Thaäm chí chuùng ta thaáy coù caû söï TÖÏ MAÕN khoâng heà giaáu gieám:
Ñöôøng maây roäng theânh theânh cöû boä,
Nôï tang boàng trang traéng voã tay reo.
Thaûnh thôi thi thaäp röôïu baàu!
(Chí khí anh huøng)