549
XÂY DỰNG BÀI TẬP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HOÁ HỌC CỦA
HỌC SINH TRONG DẠY HỌC CHỦ ĐỀ NGUYÊN TỐ NHÓM VIIA
(HOÁ HỌC 10)
Nguyễn Thị Diễm Hằng*,
Lê Danh Bình, Nguyễn Thị Phương Thảo
Trường Đại học Vinh, Nghệ An
TÓM TẮT
Việc phát triển và đánh giá năng lực hoá học là nhiệm vụ chủ yếu trong
dạy học hoá học. Trong Chương trình Giáo dục phổ thông 2018, cơ sở để dạy
học và đánh giá năng lực hoá học chính là yêu cầu cần đạt của môn học. Ngày
8/3/2024, Bộ Giáo dục & Đào tạo công bố cấu trúc định dạng đề thi kỳ thi tốt
nghiệp Trung học phổ thông minh họa năm 2025. Bài viết tập trung vào phân
tích đặc điểm cấu trúc đề thi minh họa năm 2025, các dạng thức câu hỏi trong đề
thi, yêu cầu cần đạt trong dạy học các chủ đề hóa học, nguyên tắc, quy trình xây
dựng bài tập phát triển năng lực hoá học. Trên cơ sở đó đề xuất xây dựng ma trận
và đề thi đánh giá năng lực hóa học. Đồng thời, bài viết giới thiệu ví dụ minh
họa về bài tập phát triển năng lực hóa học, ma trận và đề thi đánh giá năng lực
hóa học của học sinh trong dạy học chủ đề “Nguyên tố nhóm VIIA” (Hóa học
10). Kết quả nghiên cứu đã được thực nghiệm sư phạm tại hai trường Trung học
phổ thông trên địa bàn tỉnh Nghệ An và đã khẳng định được độ tin cậy, giá trị và
tính ứng dụng của hệ thống bài tập trong dạy học hoá học hiện nay.
Từ khóa: Năng lực hoá học; bài tập; phát triển năng lực; nguyên tố nhóm VIIA
1. Giới thiệu
Ngày 29/12/2023 Bộ Giáo dục & Đào tạo (GD&ĐT) công bố đề thi kì thi
tốt nghiệp Trung học phổ thông (THPT) môn Hoá học minh hoạ năm 2025, ngày
8/3/2024 công bố cấu trúc định dạng đề thi kì thi tốt nghiệp THPT năm 2025 với
nhiều điểm khác biệt về nội dung và định dạng so với các đề thi trước đây (Bộ
GD&ĐT, 2023; 2024) thu hút được sự quan tâm của đông đảo giáo viên, học
sinh và các cấp quản lí. Các hoạt động sinh hoạt chuyên môn, tập huấn tìm hiểu,
phân tích, đánh giá và học tập cách xây dựng các câu hỏi theo định dạng của đề
thi tốt nghiệp THPT năm 2025 được tổ chức ở nhiều cơ sở giáo dục cho thấy tính
cấp thiết của vấn đề. Hiện nay các trường THPT trên cả nước đã tiến hành xây
dựng ma trận và đề thi định kì áp dụng cho khối 10, 11 theo định dạng đề thi tốt
550
nghiệp THPT năm 2025. Sau nhiều năm tổ chức dạy học và đánh giá theo chương
trình dạy học tiếp cận nội dung, nguồn câu hỏi, bài tập, đề thi đáp ứng được các
yêu cầu của đề thi tốt nghiệp THPT năm 2025 không đáng kể. Nhằm tiếp cận với
cách đánh giá của kì thi tốt nghiệp THPT năm 2025, cung cấp thêm tài liệu tham
khảo cho giáo viên, học sinh trong dạy học môn Hóa học, chúng tôi đã tiến hành
nghiên cứu và xây dựng bài tập phát triển năng lực hoá học và đề thi theo cấu
trúc của đề thi tốt nghiệp THPT năm 2025, lấy chủ đề Nguyên tố nhóm VIIA
- Hóa học lớp 10 làm ví dụ minh họa.
Chương trình giáo dục phổ thông 2018 môn Hoá học xây dựng năng lực
hoá học với ba thành phần: Nhận thức hoá học; Tìm hiểu thế giới tự nhiên dưới
góc độ hoá học; Vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học
1
. Mỗi thành phần năng lực
được mô tả bởi các biểu hiện là cơ sở để tổ chức dạy học và kiểm tra, đánh giá
năng lực hoá học của học sinh. Nội dung giáo dục môn Hoá học được xây dựng
thành các chủ đề, trong mỗi chủ đề dạy học có các yêu cầu cần đạt là các chỉ báo
cụ thể hoá biểu hiện của các thành phần năng lực cần phát triển, rèn luyện cho
học sinh và đánh giá thông qua dạy học chủ đề đó. Sử dụng bài tập hoá học là một
trong các biện pháp hiệu quả trong dạy học hoá học ở trường phổ thông nhằm
góp phần hình thành và phát triển năng lực hoá học cho học sinh.
Theo lí luận dạy học, “bài tập” hiểu theo nghĩa rộng là những câu hỏi, bài
toán, nhiệm vụ mà sau khi hoàn thành học sinh có được tri thức hay kĩ năng nhất
định hoặc hoàn thiện chúng. Trong chương trình dạy học phát triển năng lực, bài
tập là công cụ để học sinh luyện tập và hình thành năng lực, là công cụ để giáo
viên kiểm tra, đánh giá năng lực học sinh
2
. Thời gian gần đây, đã có một số tác
giả đã đề xuất quy trình xây dựng câu hỏi/bài tập hóa học trong dạy học môn Hóa
học nhằm phát triển năng lực hoá học cho học sinh như Nguyễn Thị Diễm Hằng
và Lê Danh Bình (2023)
3
, Dương Minh Tú và Trần Trung Ninh (2022)
4
. Bài tập
phát triển năng lực là hệ thống bài tập định hướng năng lực, là công cụ để học
sinh luyện tập nhằm hình thành năng lực, công cụ để giáo viên và cán bộ quản lí
1
Bộ GD&ĐT (2018), Chương trình giáo dục phổ thông môn Hoá học (ban hành kèm theo Thông tư số
32/2018/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018 của Bộ trưởng Bộ GD-ĐT).
2
Bernd Meier, Nguyễn Văn Cường (2009), Lí luận dạy học hiện đại - Một số vấn đề về đổi mới phương
pháp dạy học, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.
3
Nguyễn Thị Diễm Hằng, Lê Danh Bình (2023), “Thiết kế bài tập tiếp cận PISA nhằm phát triển năng
lực hoá học cho học sinh trung học phổ thông trong dạy học chuyên đề “Phân bón hoá học” (Hoá học 11)”,
Tạp chí Giáo dục, 23(16), tr. 8-14.
4
Dương Minh Tú, Trần Trung Ninh (2022), “Xây dựng bài tập hóa học trong dạy học phần “Hợp chất
hữu cơ có nhóm chức” (Hóa học 11) nhằm đánh giá năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng cho học sinh”,
Tạp chí Giáo dục, 22(24), tr. 25-30.
551
giáo dục kiểm tra, đánh giá hiệu quả, chất lượng của quá trình dạy học
1
. Bài tập
phát triển năng lực hoá học là các bài tập mà thông qua giải quyết các nhiệm vụ
của bài tập, các chỉ báo của năng lực hoá học của học sinh có cơ hội bộc lộ, rèn
luyện và phát triển, thông qua đó giáo viên đánh giá mức độ đạt được các biểu
hiện của năng lực hoá học của học sinh. Cơ sở để chúng tôi xây dựng bài tập phát
triển năng lực hoá học là khung năng lực hoá học do chương trình giáo dục môn
Hoá học 2018 đề xuất. Bài viết được cấu trúc như sau: mục 1 giới thiệu tổng quan
về đánh giá năng lực hoá học và bài tập phát triển năng lực hoá học theo chương
trình giáo dục phổ thông 2018. Mục 2 trình bày về phương pháp nghiên cứu,
trong đó chúng tôi tập trung mô tả chi tiết về các cơ sở xây dựng bài tập phát triển
năng lực hoá học, phương pháp tổ chức và xử lý dữ liệu thực nghiệm sư phạm.
Mục 3 trình bày về các kết quả của nghiên cứu bao gồm phân tích đặc điểm cấu
trúc đề thi tốt nghiệp THPT năm 2025 minh hoạ, các dạng thức câu hỏi trong đề
thi, yêu cầu cần đạt trong dạy học các chủ đề hóa học, nguyên tắc, quy trình xây
dựng bài tập phát triển năng lực hoá học. Trên cơ sở đó bài viết đã đề xuất ma
trận và đề thi đánh giá năng lực hóa học. Mục 4, chúng tôi có một số kết luận về
thực tế xây dựng và sử dụng bài tập phát triển năng lực hoá học ở trường phổ
thông hiện nay.
2. Phương pháp nghiên cứu
2.1. Xây dựng bài tập phát triển năng lực hoá học trong dạy học môn Hoá học
2.1.1. Cơ sở khoa học và nguyên tắc
Từ các phân tích như trên, chúng tôi xác định cơ sở xây dựng bài tập phát
triển năng lực hóa học như sau: Khung năng lực hóa học do chương trình giáo
dục môn Hoá học đề xuất (Bộ GD&ĐT, 2018); Nội dung và yêu cầu cần đạt của
các chủ đề dạy học hoá học (Bộ GD&ĐT, 2018); Những tình huống có ý nghĩa
trong học tập, đời sống có liên quan đến nội dung chủ đề dạy học; Cấu trúc đề
thi, đề thi minh hoạ kì thi tốt nghiệp THPT năm 2025 (Bộ GD&ĐT, 2023; 2024);
Đặc điểm học sinh THPT; Cách đánh giá, đề thi, câu hỏi đánh giá năng lực hoá
học trên thế giới.
Quá trình xây dựng câu hỏi phát triển năng lực hoá học của học sinh
THPT, chúng tôi thực hiện theo 06 nguyên tắc sau: Đảm bảo thực hiện được mục
tiêu giáo dục môn Hoá học; Đảm bảo độ tin cậy, khoa học; Đảm bảo độ giá trị;
Đảm bảo tính thực tiễn và đáp ứng yêu cầu phát triển năng lực hoá học; Đảm
bảo tính tương quan hợp lí, tính sư phạm; Đảm bảo tính toàn diện, đầy đủ.
1
Bộ GD&ĐT (2014), Tài liệu tập huấn PISA 2015 và các dạng câu hỏi do OECD phát hành - lĩnh vực
Khoa học, Tài liệu lưu hành nội bộ.
552
2.1.2. Quy trình xây dựng
Việc xây dựng bài tập phát triển năng lực hóa học theo đánh giá của đề thi
tốt nghiệp THPT năm 2025 được tiến hành theo 05 bước sau: (1) Lựa chọn yêu
cầu cần đạt cần xây dựng câu hỏi/bài tập, xác định đó là chỉ báo của biểu hiện
năng lực hoá học, cấp độ tư duy trong môn Hoá học tương ứng với yêu cầu cần
đạt đó để xây dựng câu hỏi phù hợp; (2) Lựa chọn nội dung kiến thức, kĩ năng
trong phạm vi nội dung chủ đề môn học phù hợp với yêu cầu cần đạt; (3) Chọn
bối cảnh/tình huống có ý nghĩa để xây dựng phần dẫn, thiết kế lệnh hỏi. Phần
dẫn, lệnh hỏi phải phù hợp với các dạng thức câu hỏi trong cấu trúc, định dạng
đề thi kỳ thi tốt nghiệp THPT năm 2025; (4) Thực nghiệm sư phạm; (5) Chỉnh
sửa, hoàn thiện câu hỏi.
2.2. Phương pháp tiến hành và xử lí số liệu thực nghiệm sư phạm
Nhằm đánh giá tính hiệu quả và khả thi của việc sử dụng hệ thống bài tập
phát triển năng lực hoá học, chúng tôi tổ chức thực nghiệm sư phạm vào học kì 2,
năm học 2023-2024 tại trường THPT Nguyễn Duy Trinh, THPT Hà Huy Tập
(tỉnh Nghệ An). Mỗi trường chọn ra 2 lớp có trình độ, sĩ số tương đương nhau
và đều học cùng tiến độ chương trình ở sách giáo khoa hóa học 10 (xem bảng
1). Chúng tôi sử dụng hệ thống bài tập xây dựng được vào dạy học chủ đề Nguyên
tố nhóm VIIA đối với nhóm học sinh thực nghiệm, nhóm học sinh đối chứng tổ
chức dạy học như thông thường. Bài kiểm tra 45 phút được xây dựng ở mục
3.2.3 được tổ chức sau khi cả 2 nhóm học sinh học chủ đề Nguyên tố nhóm VIIA.
Chúng tôi tiến hành thu thập các dữ liệu để đánh giá sự tiến bộ về năng lực hoá
học của học sinh. Sử dụng phần mềm Jamovi 2.3.28 (Jamovi.org) để tính các
tham số thống kê về kết quả học tập của học sinh (xem bảng 4).
Bảng 1. Thông tin học sinh tham gia thực nghiệm sư phạm
Lớp thực nghiệm
Lớp đối chứng
Địa điểm thực nghiệm
Kí hiệu
Sĩ số
Kí hiệu
10A3
45
10A1
THPT Nguyễn Duy Trinh
10T1
48
10T3
THPT Hà Huy Tập
Tổng
93 học sinh
Tổng
3. Kết quả và thảo luận
3.1. Đề thi minh họa kì thi tốt nghiệp trung học phổ thông năm 2025
Ngày 29/12/2023 Bộ GD&ĐT công bố đề thi minh hoạ kì thi tốt nghiệp
THPT năm 2025, tiếp sau đó ngày 8/3/2024 công bố cấu trúc định dạng đề thi.
553
Đề thi tốt nghiệp THPT môn Hoá học năm 2025 có 3 phần, gồm 3 dạng thức câu
hỏi như sau: (1) các câu hỏi ở dạng thức trắc nghiệm nhiều lựa chọn, cho 04
phương án chọn 01 đáp án đúng; (2) các câu hỏi ở dạng thức trắc nghiệm dạng
Đúng/Sai, mỗi câu hỏi có 04 ý, tại mỗi ý thí sinh lựa chọn đúng hoặc sai; (3) các
câu hỏi ở dạng thức trắc nghiệm tự luận dạng trả lời ngắn.
Qua nghiên cứu các câu hỏi trong đề thi tốt nghiệp THPT môn Hoá học
minh hoạ năm 2025 chúng tôi nhận thấy ba dạng thức câu hỏi có vai trò như nhau
trong đánh giá 3 năng lực thành phần của năng lực hoá học ở các cấp độ tư duy
môn Hoá học. Tuy nhiên do đặc thù của các dạng thức câu hỏi mà các câu hỏi
dạng thức trắc nghiệm nhiều lựa chọn đánh giá được 1 biểu hiện của 1 thành
phần năng lực, các câu hỏi ở dạng thức trắc nghiệm dạng Đúng/Sai có thể đánh
giá một số biểu hiện của 1 hoặc một số thành phần năng lực, các câu hỏi ở dạng
thức trắc nghiệm dạng trả lời ngắn đánh giá được 1 biểu hiện của 1 thành phần
năng lực.
Cách tính điểm của 3 dạng thức câu hỏi như sau: Dạng thức câu hỏi (1):
mỗi câu trả lời đúng thí sinh được 0,25 điểm. Dạng thức câu hỏi (2) thí sinh chỉ
lựa chọn chính xác 01 ý trong 01 câu hỏi được 0,1 điểm; thí sinh chỉ lựa chọn
chính xác 02 ý trong 01 câu hỏi được 0,25 điểm; thí sinh chỉ lựa chọn chính xác
03 ý trong 01 câu hỏi được 0,5 điểm; thí sinh lựa chọn chính xác cả 04 ý trong
01 câu hỏi được 1 điểm. Dạng thức câu hỏi (3): Mỗi câu trả lời đúng thí sinh được
0,25 điểm. Cơ cấu và phương án điểm đề thi tốt nghiệp THPT môn Hoá học năm
2025 như sau: Phần I: 18 câu hỏi trắc nghiệm dạng (1), tổng điểm tối đa phần I
là 4,5 điểm. Phần II: 4 câu hỏi dạng dạng thức trắc nghiệm Đúng/Sai dạng (2),
tổng điểm tối đa phần II là 4 điểm. Phần III: 6 câu hỏi trắc nghiệm tự luận trả lời
ngắn dạng (3), tổng điểm tối đa phần III là 1,5 điểm. Tổng số câu hỏi trong mỗi
đề thi là 28 câu (Bộ GD&ĐT, 2023; 2024).
3.2. Xây dựng câu hỏi phát triển năng lực hóa học trong dạy học chủ đề
Nguyên tố nhóm VIIA - Hóa học 10
3.2.1. Đặc điểm của chủ đề
Chủ đề Nguyên tố nhóm VIIA - Hóa học 10 bao gồm 13 yêu cầu cần đạt.
Dựa trên các biểu hiện của năng lực hoá học chúng tôi tiến hành phân loại các
yêu cầu cần đạt là các chỉ báo (CB) của các biểu hiện trong bảng ma trận 2 chiều
của cấp độ tư duy trong môn Hoá học và năng lực thành phần của năng lực hoá
học dưới đây (xem bảng 2).