Hội thảo Văn hóa kinh doanh trong điều kiện kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
174
1. Xây dựng nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay
Kinh tế thị trường định hướng
hội chủ nghĩa vừa phương
thức, vừa con đường mục
tiêu trong thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa
hội ở nước ta. Trước Đại hội VI (1986), khái
niệm kinh tế thị trường chưa được Đảng ta đề
cập đến xem đó nền tảng của nền sản
xuất bản chủ nghĩa. Do vậy, chúng ta chỉ
tập trung thực hiện nền kinh tế hàng hóa
tập trung bao cấp, trong đó, nhà nước giữ vai
trò chủ đạo, quản điều tiết trên tất cả
các lĩnh vực phương diện. Đặc điểm của
nền kinh tế thời kỳ này vận hành theo
chế xin - cho, quản lý và phân phối theo kiểu
“phân cấp”. Sản xuất theo kiểu cộng đồng và
thực hiện theo kế hoạch. Chính điều này đã
tạo ra sự trì trệ, lại, làm giảm tính chủ động,
mất động lực, không phát huy hết tiềm năng,
nguồn lực trên tất cả các phương diện trong
phát triển kinh tế - xã hội.
Trong kinh doanh các doanh nghiệp
thường bị động, chi phối bởi nhiều rào cản,
trong đó nền sản xuất nhỏ, manh mún không
thể tạo nên những doanh nghiệp vươn xa. Đại
hội VI, Đảng ta chủ trương “phát triển kinh tế
hàng hóa nhiều thành phần vận hành theo
chế thị trường sự quản của nhà nước”.
Tháng 3/1989, sự ra đời của Nghị quyết
Trung ương 6 khóa VI, Đảng ta mới đưa ra
quan điểm phát triển nền kinh tế hàng hóa có
kế hoạch gồm nhiều thành phần. Từ đây, các
phạm trù nền kinh tế thị trường được sử dụng
ngày càng phổ biến trên cả về lý luận và thực
tiễn. Đặc biệt, trên thị trường kinh doanh đã
sự đa dạng về các hình thức kinh doanh,
phong phú về các sản phẩm kinh doanh
TM TT
Trong mỗi x hi, nu văn ho l nn tng tinh thần đm bo s pht triển bn
vng ca x hi, th văn ho kinh doanh chính l nn tng tinh thần, l linh hồn cho
cc hoạt đng kinh doanh ca mt quc gia, dân tc. Trong thi đại ton cầu ho
hin nay, xây dng mt nn văn ho kinh doanh vi bn sắc riêng ca mnh sẽ gp
phần đưa nn kinh t cc nưc hi nhp vo đi sng kinh t, chính tr ton cầu.
Vit Nam khi xây dng nn kinh t th trưng đnh hưng x hi ch ngha đi hỏi
văn ha kinh doanh phi đp ứng nhiu yu t va đm bo năng lc cạnh tranh
trên thương trưng, va pht huy tt cc nguồn lc, đm bo hi ha v li ích trong
tính c nhân vi cng đồng, tp thể v quc gia, dân tc v nht l đm bo đng
đnh hưng x hi ch ngha trong nn kinh t th trưng.
T kha: Hot đng kinh doanh, bn sc, kinh t th trưng, ton cu, hi nhp
XÂY DỰNG VĂN HA KINH DOANH TRONG NN
KINH TẾ THỊ TRƯNG ĐỊNH HƯỚNG XÃ HI CHỦ NGHĨA
Ở NƯỚC TA HIỆN NAY
NgUyễN VăN Vỹ
Hc viện chính trị khu vực IV
175
xuất hiện nhiều doanh nghiệp, doanh nhân
khơi nguồn cho một thị trường kinh doanh
tại nước ta. Đại hội IX Đảng đã chủ trương:
“Thực hiện nhất quán lâu dài chính sách
phát triển kinh tế hàng hóa nhiều thành phần
vận động theo chế thị trường sự quản
của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ
nghĩa, đó chính là nền kinh tế thị trường định
hướng hội chủ nghĩa. Đó hình kinh
tế tổng quát của nước ta trong thời kỳ quá
độ lên chủ nghĩa xã hội”1. Đây là chủ trương
quan trọng nhận định bản thể hiện sự
chuyển biến căn bản về chất trong nhận thức
duy của Đảng ta. Khái niệm kinh tế thị
trường được đưa vào Văn kiện đã khẳng định
quyết tâm đổi mới cơ chế quản lý kinh tế, tạo
nền tảng cho sự phát triển hội. Kinh tế thị
trường phương thức vận hành để các hình
thức kinh doanh lấy đó làm nguyên tắc xây
dựng, tồn tại và phát triển.
Bản chất của kinh tế thị trường một
nền kinh tế dựa trên sở sản xuất - trao đổi
hàng hóa ở trình độ cao, mục đích của kinh tế
thị trường đó tăng năng suất tạo ra lợi
nhuận, thế, lực lượng sản xuất phát triển
hệ quả tất yếu khi phát triển nền kinh tế
thị trường. Đây yếu tố vật chất quan trọng
và quyết định nhất để xây dựng chủ nghĩa xã
hội nước ta, trong đó các doanh nghiệp
doanh nhân như “đòn bẩy” thúc đẩy sự phát
triển của thị trường hàng hóa, lao động, tiền
tệ tạo ra cơ sở vật chất kỹ thuật cho xã hội.
Trên phương diện luận v thực tiễn:kinh
tế thị trường thành tựu của loài người
Việt Nam cần phải sử dụng để “rút ngắn”, “đi
tắt” đón đầu. thế, nền kinh tế của chúng
ta đang sử dụng sự kế thừa những thành
tựu của kinh tế thị trường bản chủ nghĩa
kinh tế thị trường hội chủ nghĩa. Phát
triển kinh tế thị trường phương thức để
thực hiện mục đích, phương thức đó phải dựa
1. Đảng cộng sản Việt Nam. Văn kiện Đi hội đi biểu
ton quốc lần thứ IX, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội,
2001, tr.23.
trên nguyên tắc gắn liền với định hướng
hội chủ nghĩa, sự quản của Nhà nước.
Đây là quan điểm nhất quán và là nguyên tắc
bất biến của Đảng ta thể hiện sự nỗ lực tránh
“chệch hướng” trong quá trình xây dựng lên
chủ nghĩa xã hội ở nước ta.
Định hướng hội chủ nghĩa quá trình
đấu tranh để đi đến một mục đích, đó hội
chủ nghĩa - giai đoạn đầu của hình thái kinh
tế - xã hội cộng sản chủ nghĩa. Cho nên, “Con
đường thông qua kinh tế thị trường đi tới chủ
nghĩa hội tính phổ biến trong phạm vi
toàn thế giới”2. Kinh tế thị trường có tính phổ
quát cho mọi hình, nền kinh tế
bản chủ nghĩa, hội chủ nghĩa, hay thời
kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, trừ khi xã hội
loài người tiến tới xã hội cộng sản.
Tuy nhiên, để nền kinh tế phát triển đúng
hướng, đảm bảo thị trường kinh doanh hiệu
quả lâu dài thì muốn hay không muốn
chúng ta phải xây dựng một nền văn hóa kinh
doanh. Văn hóa kinh doanh này mang màu
sắc của thể chế kinh tế - chính trị, mang các
giá trị về đạo đức, pháp luật, gắn lợi ích của
cá nhân trong lợi ích của dân tộc.
Trong văn kiện Đại hội XI, Đảng ta đã
khẳng định: “Nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta là nền kinh
tế hàng hóa nhiều thành phần, vận hành theo
chế thị trường sự quản lý của nhà nước,
dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản; vừa
vận động theo những quy luật của kinh tế thị
trường, vừa được dẫn dắt, chi phối bởi các
nguyên tắc và bản chất của chủ nghĩa xã hội;
trong đó, chế thị trường được vận dụng đầy
đủ, linh hoạt để phát huy mạnh mẽ, hiệu
quả mọi nguồn lực nhằm phát triển nhanh và
bền vững nền kinh tế; khuyến khích làm giàu
hợp pháp đi đôi với xóa đói giảm nghèo, thực
hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ,
công bằng, văn minh. Các thành phần kinh tế
2. Phát triển sáng tạo: Chủ nghĩa hội th giới
đầu th kỷ XXI. Tạp chí Thông tin công tác tư tưởng
luận số 4/2006, tr.53.
NgUyễN VăN Vỹ
Hội thảo Văn hóa kinh doanh trong điều kiện kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
176
hoạt động theo pháp luật đều là bộ phận quan
trọng của nền kinh tế, bình đẳng trước pháp
luật, cùng phát triển lâu dài, hợp tác cạnh
tranh lành mạnh trong đó, kinh tế nhà nước
giữ vai trò chủ đạo”3.
đây một vấn đề chúng ta cần bàn đến
đó “vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước”
trong “điều tiết” “định hướng” nền kinh
tế. Chỉ có giữ vai trò chủ đạo của kinh tế, nhà
nước mới đảm bảo cho các thành phần kinh
tế không bị “chệch hướng”, các ngành kinh
tế, các doanh nghiệp bình đẳng trước pháp
luật trong kinh doanh. Vai trò của kinh tế nhà
nước được Đảng ta thể hiện trong Đại hội
XI: “Nhà nước quản lý nền kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa bằng pháp luật,
chế, chính sách, chiến lược, quy hoạch,
kế hoạch các nguồn lực kinh tế, giữ vững
ổn định kinh tế vĩ mô, tạo lập, phát triển đầy
đủ, đồng bộ các yếu tố thị trường các loại
thị trường, cải thiện môi trường kinh doanh,
nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế, định
hướng phát triển, phát huy mặt tích cực, hạn
chế, khắc phục mặt trái, tiêu cực của chế
thị trường; phát huy dân chủ, quyền làm chủ
của nhân dân trong lĩnh vực kinh tế”4.
Thực tế gần 30 năm đổi mới, sự phát triển
kinh tế thị trường định hướng hội chủ nghĩa,
việc mở cửa hội nhập nền kinh tế thế giới đã
chuyển kinh tế nước ta từ tập trung, bao cấp
phi thị trường sang hệ kinh tế thị trường với
sức cạnh tranh cao, tạo ra nhiều chuyển biến
quan trọng về mọi mặt kinh tế - chính trị -
hội - văn hóa. Kinh tế từng bước
đi vào ổn định; cấu kinh tế chuyển dịch
theo hướng tích cực, phát huy tiềm năng
của từng ngành, từng vùng, từng thành
phần kinh tế; công tác xoá đói giảm nghèo,
tăng việc lm đã đt được những thnh tựu
3. Đảng cộng sản Việt Nam:Văn kiện Đi hội đi biểu
ton quốc lần thứ XI, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội,
2011, tr.34-35.
4. Đảng cộng sản Việt Nam. Văn kiện Đi hội đi biểu
ton quốc lần thứ XI, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội,
2011, tr.206.
quan trng; giáo dục đào tạo khoa học,
công nghệ bước phát triển;kinh tế đối
ngoại phát triển khá, vị thế của nước ta
trên trường quốc tế từng bước được nâng
cao;các lĩnh vực văn hoá thông tin, y t, chăm
sóc ngưi công với cách mng bước
tin quan trng.
Sự xác định xác lập nền kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa đã tạo ra
nhiều thay đổi trong nền kinh tế - xã hội, đặc
biệt, các nội dung và hình thức sản xuất kinh
doanh đang từng bước hình thành phát triển
cụ thể nét hơn. Trong những chuyển biến
đó, văn hóa kinh doanh cũng dần được thể
hiện khi sức sản xuất, kinh doanh, hàng hóa,
dịch vụ, hệ thống các doanh nghiệp, doanh
nhân xuất hiện ngày càng nhiều mang lại
những hiệu quả kinh tế ngày càng cao. thế,
việc xây dựng phát triển văn hóa kinh doanh
trong nền kinh tế thị trường định hướng
hội chủ nghĩa là một tất yếu khách quan.
2. Văn hóa kinh doanh
Nói một cách ngắn gọn theo ngữ nghĩa cổ
điển: văn hóa cái đo”, một con đường
để đi tới đích, một phương cách chỉ đạo hành
động. Kinh doanh các hoạt động kinh tế
để đi đến cái lợi nhuận, làm tăng thêm giá trị
vật chất với mục đích để làm giàu. Cho nên,
văn hóa kinh doanh nói một cách ngắn gọn
nhất chính “đạo làm giàu”. Tuy nhiên, làm
giàu như thế nào? Làm giàu bằng cách nào?
Những yếu tố nào tham gia vào quá trình
này? Đó những câu hỏi đáp án của
chính trong nội hàm của khái niệm văn hóa
kinh doanh.
Cho đến nay, nhiều định nghĩa, khái niệm
về văn hóa, kinh doanh, văn hóa kinh doanh
cũng như chúng ta thường bắt gặp văn hóa
giao tiếp, văn hóa công sở, văn hóa doanh
nghiệp, văn hóa ẩm thực, văn hóa làng xã,
văn hóa thị, văn hóa chính trị, văn hóa
kinh doanh của rất nhiều các học giả đề cập
đến nhiều góc độ khác nhau. Vì thế, văn hóa
luôn gắn với các hoạt động mục đích của
177
con người. Tuy nhiên, thể hiểu một cách
khái quát văn hóa kinh doanhlà việc sử dụng
các yếu tố của văn hóa vào hoạt động kinh
doanh của chủ thể, là cái văn hóa mà các chủ
thể kinh doanh tạo ra trong quá trình kinh
doanh hình thành nên những kiểu kinh doanh
ổn định đặc thù của họ. Bản chất của văn
hóa kinh doanh đó cái lợi gắn với cái tốt,
cái đúng, cái đẹp. Trong đó, lợi ích nhân
phải gắn với lợi ích tập thể, cộng đồng, giai
cấp cao hơn lợi ích của dân tộc, lợi ích
xuất phát từ cái đúng, tuân theo cái đúng, cái
đẹp, gắn với những giá trị đạo đức, pháp luật.
thế, văn hóa kinh doanh phải gắn với lợi
ích và văn hóa của dân tộc.
Để thực hiện được nội dung này văn hóa
kinh doanh phải thực hiện hai vấn đề: Thứ
nhất, các yếu tố văn hóa khi đưa vào trong
nội dung sản xuất kinh doanh phải mang
lại lợi ích cho người tiêu dùng phù hợp
với những yêu cầu của các chủ thể tham gia
vào quá trình kinh doanh và phù hợp với các
chuẩn mực về các giá trị văn hóa, đạo đức,
pháp luật. Thứ hai, các giá trị, sản phẩm của
văn hóa chủ thể kinh doanh tạo ra phải
tạo cơ sở động lực để đảm bảo cho sự phát
triển của chính chủ thể thực hiện các chủ
thể liên quan. Đồng thời, phải đáp ứng
được các yêu cầu của các quy luật kinh tế
trong nền kinh tế.
Về mặt kinh t - hội, văn hóa kinh
doanh kiểu kinh doanh tạo ra lợi ích cho
bản thân cộng đồng, đồng thời, phải đảm
bảo tính bền vững về cả kinh tế, chính trị, văn
hóa, hội, an ninh, quốc phòng kể cả các
vấn đề về chính trị, môi trường, tài nguyên...
Trong kinh tế thị trường định hướng hội
chủ nghĩa văn hóa kinh doanh phải đảm bảo
truyền thống văn hóa của dân tộc, đồng thời,
sự tiếp thu những tinh hoa văn hóa của
nhân loại trên nhiều góc độ khác nhau. Tuy
nhiên, định hướng hội chủ nghĩa sự phát
triển nền tảng chủ đích, văn hóa
kinh doanh phải đáp ứng được nền tảng
chủ đích đó mới có thể tồn tại dù bản thân nó
hoạt động trong nền kinh tế thị trường. thế,
vấn đề “làm giàu đạo” bao giờ cũng chứa
đựng tính xã hội, tính cộng đồng, tính dân tộc
các yếu tố trong mối tương quan thúc đẩy
nhau về lợi ích cá nhân và tập thể, kinh tế và
đạo đức, văn hóa, pháp luật, chính trị, các yếu
tố truyền thống và hiện đại.
Trên góc độ kinh t hc, mục đích của chủ
thể văn hóa kinh doanh đó là tạo ra lợi nhuận
hay “giá trị thặng dư” một cách hiệu quả nhất.
Trong nền kinh tế tư bản, văn hóa kinh doanh
hoạt động tuân theo các quy luật của kinh tế
thị trường sự cạnh tranh theo kiểu “mạnh
ai người đó thắng”. thế, muốn tồn tại
phát triển các chủ thể tham gia vào quá trình
kinh doanh luôn vận động, một mặt vừa đảm
bảo sự tồn tại, mặt khác tạo ra giá trị thặng
để tự nuôi chính bản thân mình.
nước ta hiện nay, phát triển nền kinh tế
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đó
nguyên tắc “bất biến” nguyên lý, con
đường xây dựng đất nước của Đảng, nhà
nước nhân dân ta. Văn hóa kinh doanh
ngoài việc đảm bảo các yêu cầu nhiệm vụ đã
nêu còn vận động trong sự vận động phát
triển đi lên của nền kinh tế thị trường định
hướng hội chủ nghĩa của đất nước. Chính
sự tương thích, giao hợp trong sự vận động
này nó sẽ tạo ra sự phát triển hoàn chỉnh của
văn hóa kinh doanh. Cho nên, chủ thể thực
hiện văn hóa kinh doanh cần hiểu, nắm bắt,
vận dụng trong sản xuất, kinh doanh để mang
lại tính hiệu quả, sức bền, tính nhân văn trong
phát triển kinh tế của chính bản thân
hội.
Về mặt thực tiễn, do những điều kiện khách
quan, văn hóa kinh doanh nước ta không thể
sự đa dạng “chuyên nghiệp” về kinh
doanh như các nước phát triển, văn hóa kinh
doanh nước ta chỉ tồn tại phát triển như là bộ
phận tồn tại tất yếu trong nền kinh tế. Đặc
trưng của nền nông nghiệp truyền thống, trải
qua chế độ phong kiến kéo dài hai cuộc
chiến tranh chống thực dân đế quốc, văn
NgUyễN VăN Vỹ
Hội thảo Văn hóa kinh doanh trong điều kiện kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
178
hóa kinh doanh nước ta mang nặng tính trao
đổi để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng hơn
lợi nhuận hoặc vì lợi nhuận của những khách
thể mục đích bóc lột hơn là kinh doanh.
Gần một thế kỷ thực dân Pháp xâm lược nước
ta, chúng đã thực hiện xây dựng các bến cảng,
nhà ga, các công trình, các hình thức kinh
doanh mục đích cũng chỉ để thực hiện bốc
lột và vơ vét của cải của nhân dân ta. Đến đế
quốc Mỹ, chủ nghĩa đế quốc xây dựng các
công trình, các hình thức kinh doanh cũng
chỉ để thực hiện mục đích cho chiến tranh đế
quốc. Sau khi giành độc lập từ một nền kinh
tế yếu kém, cơ sở vật chất còn nhiều hạn chế,
trong văn hóa kinh doanh thì các yếu tố văn
hóa nặng hơn kinh doanh thời kỳ đầu.
Khi đất nước bước vào thời kỳ hội nhập,
chính sân chơi trong “cuộc hội nhập” buộc
các chủ thể kinh doanh tự “hoàn thiện” mình
hơn để tồn tại phát triển trong sự chi phối
của các quy luật của nền kinh tế thị trường.
Ngày nay, kinh doanh sự phát triển các
hình thức kinh doanh bình đẳng trước pháp
luật, việc xây dựng văn hóa kinh doanh một
cách toàn diện, hợp đảm bảo cho chủ thể
kinh doanh sự vững bền trong sự phát triển
chung của nền kinh tế đất nước.
Thực tế, những năm gần dây, nước ta
vấn đề văn hóa kinh doanh trong nền kinh tế
thị trường định hướng hội chủ nghĩa đã
những biến đổi nhiều thay đổi về các
giá trị văn hóa trong đó mặt trái của vấn đề
kinh doanh cạnh tranh trong nền kinh tế
thị trường đã đưa nhiều nhà kinh doanh thiếu
đi tính văn hóa kinh doanh và tình trạng kinh
doanh, cạnh tranh thiếu lành mạnh, vi phạm
các giá trị của đạo đức, quy định của pháp
luật của một bộ phận không nhỏ trong những
năm qua đã tạo ra những vấn nạn trong hội
gây hậu quả không nhỏ đến sự phát triển
nền kinh tế của đất nước.
3. Một số giải pháp nhằm xây dựng văn
hóa kinh doanh nước ta trong thời kỳ hội
nhập.
Thứ nhất, hon thiện thể ch kinh t thị
trưng
Chúng ta đang xây dựng kinh t thị trưng
định hướng hội chủ nghĩa. Sau gần 30
năm thực hiện đường lối đổi mới, nước ta đã
đạt được những thành tựu quan trọng trong
việc xây dựng thể chế kinh tế thị trường định
hướng hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, thể chế
kinh tế thị trường vẫn chưa đồng bộ, các yếu
tố của kinh tế thị trường chưa hình thành đầy
đủ, thị trường đất đai còn nhiều vướng mắc,
thị trường tài chính phát triển không cân đối,
thị trường trái phiếu còn khai, thị trường
chứng khoán thiếu chiều sâu, thị trường khoa
học công nghệ chậm phát triển, thị trường lao
động tuy đã khá hoàn chỉnh nhưng chất lượng
nguồn nhân lực thấp cùng với sự bất hợp
về tiền lương giữa các khu vực đang rào
cản lớn cho việc chuyển dịch lao động đến
những lĩnh vực thiết yếu trong quản nhà
nước cung cấp dịch vụ công. Giá cả một
số hàng hóa và dịch vụ chưa bù đắp được chi
phí, chưa theo cơ chế thị trường, làm cản trở
việc thu hút nguồn lực và công nghệ cao cho
phát triển.
Trong mọi nền kinh tế, thể chế kinh tế
thị trường một chỉnh thể gồm nhiều loại
thị trường vận động đồng bộ, đan xen
cấu gắn kết trong chỉnh thể đó và vấn đề kinh
doanh gắn liền mỗi loại thị trường trong cấu
đó. thế, hoàn thiện thể chế thị trường phải
từng bước hoàn thiện từng bộ phận trong
cấu của nền kinh tế. Ví dụ như khi đưa ra các
chính sách xóa đói giảm nghèo cần ban hành
các luật liên quan để thực thi cũng như
ngăn chặn xử những người thực thi khi vi
phạm... một khi thể chế thị trường không hoàn
thiện chắc chắn sẽ là kẻ hở cho các đối tượng
xấu lợi dụng và gây nhiều tác hại xấu đến các
lĩnh vực trong đời sống xã hội. Chính điều này
“trái ngược” của văn hóa kinh doanh, nếu
như văn hóa kinh doanh nhằm thực hiện phát
triển các vấn đề về văn hóa, đạo đức, pháp
luật, tính nhân văn, phát triển kinh tế - hội
thì một thể chế không đồng bộ, không hoàn
thiện sẽ tạo kẻ hở cho các đối tượng xấu lợi
dụng làm giàu bất chính. Đây điều