Bài giảng Quản lý nhà nước về kinh tế: Phẩn 1

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:79

Thêm vào BST

Báo xấu

32
lượt xem 15
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài giảng Quản lý nhà nước về kinh tế: Phẩn 1 cung cấp cho người đọc những kiến thức như: tổng quan quản lý nhà nước về kinh tế; quy luật và nguyên tắc quản lý nhà nước về kinh tế; công cụ và phương pháp quản lý nhà nước về kinh tế. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng Quản lý nhà nước về kinh tế: Phẩn 1

TRƢỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM KHOA KINH TẾ VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN BÀI GIẢNG QUẢN LÝ NHÀ NƢỚC VỀ KINH TẾ THÁI NGUYÊN - 2021
MỤC LỤC Nội dung Trang Chƣơng 1: TỔNG QUAN QUẢN LÝ NHÀ NƢỚC VỀ KINH TẾ .......................................................... 1 1.1. Sự cần thiết khách quan của quản lý Nhà nước về kinh tế............................................................................. 1 1.1.1. Nhà nước ...................................................................................................................... 1 1.1.2. Quản lý Nhà nước về kinh tế........................................................................................ 6 1.1.3. Vấn đề quản lý Nhà nước về kinh tế ở nước ta hiện nay ............................................. 7 1.2. Đối tượng, nội dung và phương pháp nghiên cứu môn học .......................................................................... 8 1.2.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................................... 8 1.2.2. Nội dung ....................................................................................................................... 8 1.2.3. Phương pháp................................................................................................................ 9 1.3. Quản lý Nhà nước xét trên quan điểm hệ thống .............................................................................................. 9 1.3.1. Tổng quan về lý thuyết hệ thống trong quản lý kinh tế................................................ 9 1.3.2. Ứng dụng quan điểm hệ thống trong quản lý Nhà nước về kinh tế ........................... 18 Chƣơng 2: QUY LUẬT VÀ NGUYÊN TẮC QUẢN LÝ NHÀ NƢỚC VỀ KINH TẾ ....................19 2.1. Quy luật................................................................................................................................................................19 2.1.1. Định nghĩa về quy luật ............................................................................................... 19 2.1.2. Tính khách quan của các quy luật .............................................................................. 19 2.1.3. Đặc điểm của các quy luật kinh tế.............................................................................. 19 2.1.4. Các loại quy luật ......................................................................................................... 24 2.1.5. Cơ chế vận dụng các quy luật .................................................................................... 21 2.1.6. Cơ chế quản lý kinh tế................................................................................................ 25 2.2. Các nguyên tắc quản lý Nhà nước về kinh tế.................................................................................................27 2.2.1. Định nghĩa về nguyên tắc quản lý Nhà nước về kinh tế ............................................ 27 2.2.2. Các nguyên tắc quản lý kinh tế của Nhà nước ........................................................... 27 Chƣơng 3: CÔNG CỤ VÀ PHƢƠNG PHÁP QUẢN LÝ NHÀ NƢỚC VỀ KINH TẾ ...................36 3.1. Công cụ quản lý Nhà nước về kinh tế .............................................................................................................36 3.1.1. Khái niệm ................................................................................................................... 36 3.1.2. Pháp luật ..................................................................................................................... 37 3.1.3. Kế hoạch ..................................................................................................................... 39 3.1.4. Chính sách .................................................................................................................. 41 3.1.5. Tài sản quốc gia.......................................................................................................... 43 3.1.6. Vận dụng các công cụ quản lý Nhà nước về kinh tế .................................................. 44 3.2. Phương pháp quản lý Nhà nước về kinh tế ....................................................................................................45 3.2.1. Khái niệm về phương pháp quản lý của Nhà nước về kinh tế ................................... 45
3.2.2. Phương pháp hành chính ............................................................................................ 45 3.2.3. Phương pháp kinh tế................................................................................................... 46 3.2.4. Phương pháp giáo dục ................................................................................................ 47 3.2.5. Vận dụng các phương pháp quản lý Nhà nước về kinh tế ......................................... 48 Chƣơng 4: MỤC TIÊU VÀ CHỨC NĂNG QUẢN LÝ NHÀ NƢỚC VỀ KINH TẾ .......................49 4.1. Mục tiêu quản lý Nhà nước về kinh tế ............................................................................................................49 4.1.1. Tổng quan mục tiêu quản lý Nhà nước về kinh tế ..................................................... 49 4.1.2. Mục tiêu tăng trưởng kinh tế ...................................................................................... 51 4.1.3. Mục tiêu ổn định kinh tế ............................................................................................ 52 4.1.4. Mục tiêu công bằng kinh tế ........................................................................................ 53 4.1.5. Mục tiêu phúc lợi kinh tế tổng hợp ............................................................................ 54 4.2. Các chức năng quản lý Nhà nước về kinh tế..................................................................................................55 4.2.1. Tổng quan các chức năng quản lý Nhà nước về kinh tế ............................................ 55 4.2.2. Chức năng quản lý Nhà nước về kinh tế theo tính chất tác động............................... 56 4.2.3. Chức năng quản lý Nhà nước theo giai đoạn tác động .............................................. 66 Chƣơng 5 :THÔNG TIN VÀ QUYẾT ĐỊNH TRONG QUẢN LÝ NHÀ NƢỚC VỀ KINH TẾ 76 5.1. Thông tin trong quản lý Nhà nước về kinh tế ................................................................................................76 5.1.1. Khái niệm chung về thông tin .................................................................................... 76 5.1.2. Vai trò của thông tin trong hoạt động quản lý Nhà nước về kinh tế .......................... 76 5.1.3. Yêu cầu của thông tin ................................................................................................. 77 5.1.4. Phân loại thông tin...................................................................................................... 79 5.1.5. Hệ thống thông tin quản lý ......................................................................................... 80 5.2. Quyết định trong quản lý Nhà nước về kinh tế ..............................................................................................85 5.2.1. Khái niệm ................................................................................................................... 85 5.2.2. Các loại hình quyết định ............................................................................................ 85 5.2.3. Yêu cầu đối với quyết định quản lý Nhà nước ........................................................... 86 5.2.4. Căn cứ ra quyết định .................................................................................................. 88 5.2.5. Quá trình quyết định ................................................................................................... 88 5.2.6. Các phương pháp kỹ thuật ra quyết định ................................................................... 91 5.3. Văn bản quản lý Nhà nước về kinh tế .............................................................................................................95 5.3.1. Khái niệm về văn bản quản lý Nhà nước ................................................................... 95 5.3.2. Chức năng cơ bản của văn bản ................................................................................... 95 5.3.3. Vai trò của văn bản trong hoạt động quản lý của các cơ quan Nhà nước .................. 96 5.3.4. Các loại văn bản quản lý Nhà nước ........................................................................... 97 Chƣơng 6: BỘ MÁY QUẢN LÝ NHÀ NƢỚC VỀ KINH TẾ ...............................................................101 6.1. Khái niệm và hình thức quản lý Nhà nước về kinh tế ................................................................................101
6.1.1. Bộ máy Nhà nước và cơ quan Nhà nước ................................................................. 101 6.1.2. Hình thức tổ chức Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam........................ 101 6.1.3. Bộ máy quản lý Nhà nước về kinh tế ....................................................................... 102 6.2. Xây dựng cơ cấu bộ máy quản lý Nhà nước về kinh tế .............................................................................102 6.2.1. Các nguyên tắc tổ chức bộ máy quản lý Nhà nước về kinh tế ................................. 102 6.2.2. Một số mô hình cơ cấu bộ máy quản lý Nhà nước về kinh tế .................................. 105 6.2.3. Quá trình xây dựng cơ cấu bộ máy quản lý ............................................................. 106 6.3. Cơ cấu quản lý Nhà nước về kinh tế .............................................................................................................107 6.3.1. Cơ cấu bộ máy quản lý kinh tế ở Trung ương.......................................................... 107 6.3.2. Cơ cấu bộ máy quản lý kinh tế ở địa phương .......................................................... 112 Chƣơng 7: CÁN BỘ QUẢN LÝ NHÀ NƢỚC VỀ KINH TẾ.................................................................117 7.1. Tổng quan cán bộ quản lý Nhà nước về kinh tế ..........................................................................................117 7.1.1. Khái niệm cán bộ quản lý Nhà nước về kinh tế ....................................................... 117 7.1.2. Phân loại cán bộ quản lý kinh tế .............................................................................. 117 7.1.3. Vai trò của cán bộ quản lý kinh tế ............................................................................ 119 7.2. Xây dựng đội ngũ cán bộ quản lý Nhà nước về kinh tế .............................................................................119 7.2.1. Kế hoạch hóa đội ngũ cán bộ quản lý ...................................................................... 119 7.2.2. Đào tạo và bổi dưỡng cán bộ quản lý kinh tế ........................................................... 120 7.2.3. Tuyển dụng, lựa chọn và bổ nhiệm cán bộ quản lý.................................................. 121 7.2.4. Đánh giá cán bộ quản lý kinh tế ............................................................................... 124 7.2.5. Sử dụng cán bộ quản lý kinh tế ................................................................................ 125 7.3. Thực trạng và Phương hướng đổi mới công tác cán bộ quản lý kinh tế ..................................................126 7.3.1. Thực trạng đội ngũ cán bộ quản lý kinh tế ở Việt Nam ........................................... 126 7.3.2. Phương hướng đổi mới công tác cán bộ trong quản lý kinh tế ................................ 127
Chƣơng 1 TỔNG QUAN QUẢN LÝ NHÀ NƢỚC VỀ KINH TẾ 1.1. Sự cần thiết khách quan của quản lý Nhà nƣớc về kinh tế 1.1.1. Nhà nước 1.1.1.1. Sự ra đời của Nhà nước Chủ nghĩa Mác - Lê nin giải thích sự ra đời của Nhà nước gắn liền với quá trình phát triển kinh tế xã hội của loài người qua hai giai đoạn cơ bản: - Giai đoạn cộng sản nguyên thủy, giai cấp chưa xuất hiện. - Giai đoạn xã hội phân chia giai cấp. * Một số đặc điểm cơ bản của xã hội cộng sản nguyên thủy Xã hội cộng sản nguyên thủy là hình thái kinh tế - xã hội đầu tiên trong lịch sử xã hội loài người. Đó là xã hội không có giai cấp, không có quyền lực Nhà nước và không có pháp luật. Điều này xuất phát từ những đặc điểm sau: + Cơ sở kinh tế của chế độ cộng sản nguyên thủy là chế độ sở hữu chung về TLSX và sản phẩm lao động xã hội. Lao động chung dẫn đến phân phối chung về tư liệu sản xuất và phân phối đều sản phẩm làm ra. + Cấu trúc xã hội cộng sản nguyên thủy là tổ chức thị tộc. Thị tộc liên kết các thành viên của mình trên cơ sở huyết thống. Trong thị tộc, mọi người đều bình đẳng, không ai có đặc quyền đặc lợi. + Quyền lực trong chế độ cộng sản nguyên thủy mới chỉ là quyền lực xã hội, do toàn xã hội tổ chức ra và phục vụ cho cả cộng đồng. Hội đồng thị tộc là tổ chức quyền lực cao nhất của thị tộc bao gồm những người đàn ông và đàn bà lớn tuổi. Quyết định của Hội đồng thị tộc mang tính bắt buộc với tất cả thành viên, với tư cách là ý chí chung. + Pháp luật chưa xuất hiện nhưng đã tồn tại những quy tắc xã hội như: đạo đức, tập quán, tôn giáo…điều chỉnh quan hệ của các thành viên trong xã hội. * Sự tan rã của chế độ cộng sản nguyên thủy và sự ra đời của Nhà nước Quá trình tan rã của chế độ cộng sản nguyên thủy diễn ra dưới tác động của những biến đổi về kinh tế và xã hội ở ngay trong lòng xã hội này. Cụ thể như sau: + Những thay đổi về kinh tế Những thay đổi cơ bản về kinh tế trong lòng xã hội cộng sản nguyên thủy là nguyên nhân có tính quyết định đến sự tan rã của chế độ cộng sản nguyên thủy. Những thay đổi này là sự chuyển đổi từ một nền kinh tế tự nhiên sang một nền kinh tế sản xuất. Việc chuyển đổi này được thực hiện thông qua ba lần phân công lao động trong xã hội: 1- chăn nuôi và trồng trọt ra đời; 2- tiểu thủ công tách ra thành một ngành độc lập; 3- thương nghiệp xuất hiện để xúc tiến hoạt động trao đổi hàng hóa. Hệ quả của những thay đổi trên là: . Xuất hiện của cải dư thừa. . Một số người lợi dụng địa vị chiếm của cải dư thừa làm của riêng. Đây là nguyên nhân trực tiếp nhất dẫn đến sự hình thành chế độ tư hữu, một phạm trù chưa bao giờ xuất hiện trong xã hội cộng sản nguyên thủy. 1
+ Những thay đổi về xã hội Tư hữu xuất hiện là nguyên nhân trực tiếp nhất phá bỏ những đặc tính vốn của xã hội cộng sản nguyên thủy. Thay vào đó, xã hội phân hóa thành hai thái cực: . Những người chiếm giữ tài sản chung của xã hội làm tài sản riêng của mình và tìm đủ mọi phương tiện để bảo vệ khối tài sản đó. . Những người khác trong xã hội tìm mọi cách đấu tranh để đòi lại những tài sản đáng lẽ ra phải thuộc về toàn xã hội, trong đó có phần của họ. Như vậy, trong xã hội cộng sản nguyên thủy xuất hiện các giai cấp có lợi ích đối kháng nhau. * Sự ra đời của Nhà nước Giai cấp ra đời và đấu tranh giai cấp đến một mức độ không thể điều hòa được đã dẫn đến hệ quả là giai cấp chiếm giữ tài sản chung của xã hội làm của riêng mình vốn trước kia là những người có địa vị trong xã hội như: thủ lĩnh quân sự, tù trưởng…đã thiết lập ra bộ máy đàn áp sự phản kháng của giai cấp còn lại. Bộ máy đó chính là Nhà nước. 1.1.1.2. Vai trò của Nhà nước đối với xã hội Nhà nước tồn tại đóng vai trò là chủ thể lớn nhất, quyết định nhất trong việc quản lý xã hội và là nhân tố quyết định giúp cho xã hội tồn tại, hoạt động, phát triển hoặc suy thoái. Vai trò này được thực hiện thông qua các sứ mệnh, nhiệm vụ và các chức năng mà Nhà nước phải gánh vác trước xã hội. Một là, Nhà nước phải đảm bảo an toàn, yên ổn cho mọi công dân trong xã hội, giữ vững độc lập chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ đất nước, do Nhà nước là sự phân chia dân cư theo lãnh thổ. Hai là, sứ mệnh lịch sử mà Nhà nước phải gánh vác trước xã hội là việc đảm bảo cho xã hội phát triển, các công dân đạt được những nguyện vọng chính đáng của mình. Ba là, Nhà nước thay mặt xã hội thực hiện các quan hệ đối ngoại với các Nhà nước và thực thể xã hội khác. Thông qua đó mà thực hiện tốt các sự mệnh đối nội đã nói trên. 1.1.1.3. Vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường Nền kinh tế thị trường là một nền kinh tế vận hành theo cơ chế thị trường. Trong nền kinh tế đó, sản xuất cái gì, sản xuất như thế nào, sản xuất cho ai, sản xuất làm gì, được quyết định chủ yếu thông qua thị trường. Trong nền kinh tế thị trường quan hệ giữa các nước, các doanh nghiệp được biểu hiện thông qua mua bán trao đổi hàng hóa, dịch vụ trên thị trường. Kinh tế thị trường xuất hiện như là một yêu cầu khách quan không thể thiếu được của nền kinh tế hàng hóa và là giai đoạn phát triển cao của kinh tế hàng hóa vận hành theo cơ chế thị trường. Đây là tổng thể những nhân tố, quan hệ cơ bản vận động dưới sự chi phối của quy luật thị trường trong môi trường cạnh tranh vì mục tiêu lợi nhuận. Những quy luật cơ bản của thị trường là: quy luật cung cầu, quy luật cạnh tranh, quy luật giá trị… Về bản chất, cơ chế thị trường là cơ chế giá cả tự do với các đặc trưng cơ bản sau: - Các vấn đề có liên quan đến việc phân bổ sử dụng các nguồn lực khan hiếm như lao động, vốn, tài nguyên thiên nhiên, công nghệ…về cơ bản được quyết định một cách khách quan thông qua sự hoạt động của các quy luật kinh tế thị trường, đặc biệt là quy luật cung-cầu. 2
- Tất cả các quan hệ giữa các chủ thể trong nền kinh tế đều được tiền tệ hóa. - Động lực thúc đẩy sản xuất phát triển, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và lợi ích kinh tế được biểu hiện tập trung ở mức lợi nhuận. - Tự do lựa chọn phương án sản xuất kinh doanh và tiêu dùng từ phía các nhà sản xuất và những người tiêu dùng thông qua các mối quan hệ kinh tế. - Thông qua sự hoạt động của các quy luật kinh tế, đặc biệt là sự linh hoạt của hệ thống giá cả, nền kinh tế tự do điều tiết được mức cung và mức cầu của các loại hàng hóa và dịch vụ theo quy luật đường cong mạng nhện, ít gây ra sự khan hiếm và thiếu hụt hàng hóa. Cạnh tranh là môi trường và động lực thúc đẩy sản xuất phát triển, thúc đẩy tăng năng suất lao động, tăng hiệu quả của sản xuất, đồng thời cũng làm nảy sinh các tác động xấu đối với xã hội. - Cùng với sự phát triển của LLSX, mối quan hệ giữa mục tiêu tăng cường tự do cá nhân và mục tiêu công bằng xã hội, giữa đẩy nhanh tăng trưởng kinh tế và nâng cao chất lượng cuộc sống cũng có sự phát triển tương ứng. Cơ chế thị trường có những ưu điểm to lớn: Thứ nhất, tạo động lực mạnh mẽ để thúc đẩy sản xuất – kinh doanh của các doanh nghiệp đạt hiệu quả cao và thông qua phá sản tạo ra cơ chế đào thải các doanh nghiệp yếu kém, sản xuất kinh doanh kém hiệu quả. Thứ hai, huy động tối đa và sử dụng hiệu quả mọi tiềm năng của xã hội. Do lợi ích kinh tế, động lực trực tiếp thúc đẩy doanh nhân phát triển sản xuất - kinh doanh có hiệu quả, cho nên các doanh nhân tìm mọi cách huy động các tiềm năng về sự tự nhiên và kinh tế trong xã hội và tính toán, cân nhắc tìm mọi cách để sử dụng chúng một cách có hiệu quả nhất. Thứ ba, tạo ra tính phản ứng nhanh nhạy và thích ứng cao của các doanh nhân trước các thay đổi đối với nhu cầu và các điều kiện kinh tế trong nước và quốc tế. Thứ tư , buộc các doanh nghiệp phải thường xuyên học hỏi, trau dồi, nâng cao năng lực sản xuất kinh doanh nhằm đạt hiệu quả kinh tế cao. Thứ năm, tạo động lực thúc đẩy sự phát triển nhanh chóng của khoa học – công nghệ, làm cho nền kinh tế phát triển và đạt hiệu quả ngày càng cao. Thứ sáu, đáp ứng các nhu cầu có thể thanh toán được của xã hội một cách tự động mà không có bộ máy hoạch định nào có thể thay thế được. Là một cơ chế kích thích và điều tiết kinh tế hiệu quả nhưng cơ chế thị trường không phải là vạn năng hoàn hảo, bởi vì nó cũng có những khuyết tật cố hữu của nó: Thứ nhất, nền kinh tế thị trường còn có nhiều hạn chế bởi tính tự phát trong quyết định sản xuất kinh doanh của doanh nhân. Điều đó tác động tiêu cực đến tính thống nhất của nền kinh tế quốc dân, gây ra tình trạng mất cân đối của nền kinh tế và hoạt động kinh doanh chồng chéo, cản trở và triệt tiêu lẫn nhau, dẫn đến khủng hoảng kinh tế và đem lại nhiều thiệt hại cho xã hội và cho bản thân doanh nhân. Vì vậy, Nhà nước phải có biện pháp khắc phục khuyết tật bằng cách xác lập cơ cấu kinh tế quốc dân cân đối và hợp lý, đảm bảo cho nền kinh tế phát triển ổn định, hiệu quả và bền vững. 3
Thứ hai, nền kinh tế thị trường có những biến động bất thường (gọi là sự vận động manh tính chu kỳ) gây bất lợi và thiệt hại cho sự phát triển của nền kinh tế. Thứ ba, nền kinh tế thị trường gắn với tình trạng thất nghiệp và sự phân hóa giàu nghèo ngày càng tăng giữa các tầng lớp dân cư trong xã hội, giữa các vùng trong nước. Thứ tư, do theo đuổi lợi nhuận tối đa, nhiều trường hợp các nhà kinh doanh có những hành vi kinh tế tiêu cực gây thiệt hại cho thị trường, cho nền kinh tế, cho xã hội. Ví dụ, thủ đoạn độc quyền, đầu cơ, tích trữ, dùng thủ đoạn xấu để cạnh tranh, lừa đảo, sản xuất buôn bán hàng giả, các hàng cấm, buôn lậu, trốn thuế… Đối với nền kinh tế thị trường, Nhà nước phải nhìn thấy hai mặt: mặt tích cực và mặt tiêu cực, để có những tác động phát huy ưu thế và khắc phục những khuyết tật của nó. 1.1.1.4. Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. * Khái niệm về nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa (XHCN) ở Việt Nam là nền kinh tế vận hành theo nền kinh tế thị trường có sự điều tiết của Nhà nước xã hội chủ nghĩa. Trong nền kinh tế này, các quá trình sản xuất, phân phối, tiêu dùng không chỉ chịu sự điều tiết của các quy luật thị trường mà còn chịu sự tác động của Nhà nước xã hội chủ nghĩa. Nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa là một phương thức vận hành kinh tế, phương thức tổ chức vận hành kinh tế được Nhà nước xã hội chủ nghĩa sử dụng để phát triển nền kinh tế trong quá độ tiến lên chủ nghĩa xã hội không qua giai đoạn phát triển kinh tế chủ nghĩa tư bản. Trên cơ sở học tập những kinh nghiệm quản lý kinh tế của chủ nghĩa tư bản có chọn lọc và có điều chỉnh, và trên cơ sở giáo dục đạo đức kinh doanh, Nhà nước xã hội chủ nghĩa Việt Nam hướng tới sự phát triển nền kinh tế theo con đường không tư bản chủ nghĩa, phù hợp với mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội, chăm lo cho cộng đồng và người lao động có cuộc sống ấm no hạnh phúc. Nó không chỉ quan tâm phát triển lực lượng sản xuất mà còn giải quyết các vấn đề chính trị - xã hội, môi trường tạo sự phát triển bền vững. Sự giàu có của nó không chỉ chú ý cho một số ít người, mà còn chú ý cho cộng đồng, xã hội. Quá trình hình thành và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam bắt nguồn từ sự đổi mới kinh tế, chuyển nền kinh tế - xã hội chủ nghĩa tập trung sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa trong điều kiện một nước nông nghiệp nghèo nàn, lạc hậu, kém phát triển, vừa mới ra khỏi cuộc chiến tranh; sự tan rã của Liên Xô và các nước xã hội chủ nghĩa Đông Âu; sự chuyển hóa của thế giới từ đối đầu sang đối thoại. Trong bối cảnh lịch sử đó, Đảng Cộng sản Việt Nam và Nhà nước xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã chọn kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa như là một đường lối kinh tế để hướng tới sự phát triển theo con đường xã hội chủ nghĩa. * Những đặc trưng cơ bản của nền kinh tế thị trường XHCN ở Việt Nam Kinh tế thị trường XHCN ở Việt Nam cũng mang những đặc trưng của nền kinh tế thị trường chung và nền kinh tế thị trường hiện đại đã nêu trên, đồng thời nó có những đặc điểm sau: Một là, Nhà nước XHCN đại diện cho lợi ích chính đáng của nhân dân lao động và xã hội thực hiện việc quản lý vĩ mô đối với kinh tế thị trường trên cơ sở học tập, vận dụng kinh nghiệm quản lý kinh tế của các nước tư bản chủ nghĩa có chọn lọc, điều chỉnh cơ chế kinh tế, giáo dục 4
đạo đức kinh doanh phù hợp; thống nhất điều hành, điều tiết và hướng dẫn sự vận hành nền kinh tế cả nước theo đúng mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội. Hai là, kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt nam vừa ra sức phát triển kinh tế Nhà nước, vừa ra sức phát triển kinh tế tư nhân,dựa trên chế độ đa hữa, đa thành phần, trong đó nền kinh tế giữ vai trò chỉ đạo, các thành phần kinh tế vừa độc lập, vừa đan xen, thâm nhập vào nhau, không có sự phân biệt về kinh tế, bình đẳng trước pháp luật, hoạt động trên nguyên tắc và pháp luật của Nhà nước XHCN Việt Nam, chịu sự kiểm tra, giám sát, lãnh đạo và điều hòa của Nhà nước. Ba là, kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam bảo đảm giải phóng lực lượng sản xuất, xây dựng lực lượng sản xuất mới kết hợp với hoàn thiện quan hệ sản xuất và xây dựng quan hệ sản xuất mới phù hợp; đồng thời giải quyết nhiệm vụ chính trị, xã hội, văn hóa, môi trường tạo sự phát triển bền vững. Bốn là, kinh tế thị trường định hướng XHCN dựa vào sự phát huy tối đa nguồn lực trong nước và triệt để tranh thủ nguồn lực ngoài nước theo phương châm “kết hợp sức mạnh của dân tộc và sức mạnh của thời đại” và sử dụng chúng một cách hợp lý, đạt hiệu quả cao nhất để phát triển kinh tế đất nước với tốc độ nhanh, hiện đại và bền vững. Năm là, kinh tế thị trường định hướng XHCN mang tính cộng đồng cao theo truyền thống của xã hội Việt Nam, phát triển có sự tham gia của cộng đồng và lợi ích của cộng đồng; gắn bó máu thịt với cộng đồng trên cơ sở hài hòa lợi ích cá nhân và lợi ích cộng đồng, chăm lo sự làm giàu không chỉ chú trọng cho một số ít người mà cho cả cộng đồng, hướng tới xây dựng một cộng đồng xã hội giàu có đầy đủ vật chất, phong phú về tinh thần, công bằng, dân chủ, văn minh, đảm bảo cuộc sống ấm no, hạnh phúc cho mọi người. * Nội dung định hướng XHCN cho nền kinh tế thị trường nước ta Đó là thể hiện mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội tổng quát “ Dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh” trong việc phát triển nền kinh tế thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam. Cụ thể là: - Về mục tiêu kinh tế - xã hội – văn hóa: + Làm cho dân giàu, mà nội dung căn bản của dân giàu là mức bình quân đóng góp GDP/ đầu người tăng nhanh trong một thời gian ngắn và khoảng cách giàu nghèo trong xã hội ngày càng được thu hẹp. + Làm cho nước mạnh, thể hiện ở mức đóng góp to lớn vào ngân sách quốc gia, sự gia tăng ngành kinh tế mũi nhọn, sử dụng tiết kiệm, có hiệu quả các nguồn tài nguyên quốc gia, sự bảo vệ môi sinh, môi trường, tạo mọi điều kiện cho khoa học, công nghệ phát triển, ở khả năng thích ứng của nền kinh tế trong mọi tình huống bất trắc. + Làm cho xã hội công bằng, văn minh thể hiện ở cách xử lý các quan hệ lợi ích ngay trong nội bộ kinh tế thị trường đó, ở việc góp phần to lớn vào việc giải quyết các vấn đề xã hội, ở việc cung ứng các hàng hóa và dịch vụ có giá trị không chỉ về kinh tế mà còn có giá trị cao về văn hóa. - Về mục tiêu chính trị: 5
Làm cho xã hội dân chủ, biểu hiện ở chỗ dân chủ hóa nền kinh tế, mọi người, mọi thành phần kinh tế có quyền tham gia vào hoạt động kinh tế, vào sản xuất - kinh doanh, có quyền sở hữu về tài sản của mình; quyền của người sản xuất và tiêu dùng được bảo vệ trên cơ sở pháp luật của Nhà nước. 1.1.2. Quản lý Nhà nước về kinh tế 1.1.2.1. Khái niệm Quản lý Nhà nước về kinh tế là sự tác động đến các yếu tố trong quá trình kinh tế bằng quyền lực Nhà nước thông qua cơ chế quản lý, nhằm đảm bảo sự ổn định, bền vững nền kinh tế quốc dân. Theo nghĩa rộng, quản lý Nhà nước về kinh tế được thực hiện thông qua cả ba loại cơ quan: lập pháp, hành pháp và tư pháp của Nhà nước. Theo nghĩa hẹp, quản lý Nhà nước về kinh tế được hiểu như hoạt động quản lý có tính chất Nhà nước nhằm điều chỉnh nền kinh tế, được thực hiện bởi cơ quan hành pháp (Chính phủ). Theo nghĩa này, quản lý Nhà nước về kinh tế được gọi là quản lý hành chính - kinh tế. Ở đây, quản lý kinh tế được hiểu theo nghĩa rộng, Nhà nước với tư cách là tổng thể các cơ quan quyền lực Nhà nước. 1.1.2.2. Thực chất của quản lý Nhà nước về kinh tế Thực chất của quản lý kinh tế nói chung là quản lý con người, thông qua con người để thực hiện mọi nhiệm vụ và đặt ra các mục tiêu cho hệ thống kinh tế. Quản lý Nhà nước về kinh tế là một dạng của quản lý kinh tế, bởi vậy nó không thể thoát ly con người. Nền kinh tế quốc dân là một hệ thống kinh tế xã hội, một hệ thống vận động bởi hoạt động của con người trong sản xuất, trong phân phối, trong tiêu dùng và trao đổi của cải. Ở đây, con người kết hợp với tư liệu lao động sản sinh ra mọi của cải cho xã hội. Quản lý Nhà nước về kinh tế muốn tạo ra nhiều của cải cho xã hội thì phải biết khai thác nhân tố con người để làm sống lại và sử dụng các nguồn lực khác trong xã hội. Quản lý Nhà nước thực chất không phân biệt đó là quản lý của Nhà nước tư sản hay chủ nghĩa xã hội. Những kinh nghiệm trong quản lý của các nước tư bản chủ nghĩa nếu gạt bỏ tính chất tư bản đều là những bài học quý giá cho các nước Xã hội chủ nghĩa. 1.1.2.3. Bản chất của quản lý kinh tế Nếu thực chất của quản lý kinh tế trả lời câu hỏi: Ai làm? Làm ở đâu? Làm như thế nào? Thì bản chất của quản lý trả lời câu hỏi: Làm cái đó cho ai, vì ai? Về bản chất quản lý kinh tế xã hội chủ nghĩa và tư bản chủ nghĩa không phải là một. Về đại thể, quản lý kinh tế tư bản chủ nghĩa vì một nhóm nhỏ những người giàu, những người này nắm quyền lực kinh tế và đồng thời nắm quyền lực chính trị. Bởi vậy, ở các nước tư bản có tình trạng 20% dân số chiếm 80% của cải và 80% dân số còn lại chia nhau 20% của cải làm ra trong xã hội, những vấn đề nghèo đói, bần cùng không thể cùng chiều với quy mô và tốc độ GDP. Quản lý kinh tế xã hội chủ nghĩa vì đại bộ phận nhân dân lao động, vì xóa đói giảm nghèo, vì mục tiêu phát triển. Bản chất của quản lý kinh tế xã hội chủ nghĩa là quyền lực chính trị và quyền lực kinh tế thuộc về nhân dân, Nhà nước là của nhân dân, vì dân. 6
Như vậy, bản chất của quản lý Nhà nước về kinh tế là đặc trưng thể chế chính trị của đất nước, nó chỉ rõ Nhà nước là công cụ của giai cấp hoặc lực lượng chính trị, xã hội nào? Nó dựa vào ai hoặc hướng vào ai để phục vụ? Đây là vấn đề khác nhau cơ bản giữa quản lý Nhà nước về kinh tế giữa các chế độ xã hội khác nhau. 1.1.2.4. Quản lý Nhà nước về kinh tế là một khoa học và nghệ thuật Về tính khoa học, hoạt động quản lý của Nhà nước trên thực tế không thể phụ thuộc vào ý chí chủ quan hay ý thích chủ quan của một cơ quan Nhà nước hay cá nhân nào? Mà nó phải phải dựa vào những nguyên tắc, các phương pháp, xuất phát từ thực tiễn và được thực tiễn kiểm nghiệm. Tức là xuất phát từ các quy luật khách quan và điều kiện cụ thể của mỗi quốc gia qua các giai đoạn phát triển. Để quản lý Nhà nước mang tính khoa học cần: - Tích cực nhận thức các quy luật khách quan, tổng kết thực tiễn để tìm ra nguyên lý cho hoạt động quản lý Nhà nước về kinh tế. - Học tập mô hình quản lý kinh tế của các nước trên thế giới. - Áp dụng các phương pháp đo lường định lượng hiện đại, sự đánh giá khách quan của các quá trình kinh tế. Về tính nghệ thuật, trong quản lý Nhà nước về kinh tế, tính nghệ thuật được thể hiện trong việc xử lý linh hoạt các tình huống thực tiễn kinh tế trên cơ sở các nguyên lý khoa học. Vì bản thân khoa học không thể đưa ra câu trả lời cho mọi tình huống hoạt động trong thực tiễn. Nó chỉ có thể đưa ra các nguyên lý khoa học là cơ sở cho các hoạt động quản lý thực tế. Kết quả của quá trình vận dụng các nguyên lý này phụ thuộc vào trình độ của đội ngũ cán bộ, phong cách làm việc, phương pháp quản lý của bộ máy quản lý kinh tế. 1.1.3. Vấn đề quản lý Nhà nước về kinh tế ở nước ta hiện nay 1.1.3.1. Đảm bảo sự lãnh đạo của Đảng - Đảng lấy chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tư tưởng, là lực lượng lãnh đạo Nhà nước và xã hội. Mọi tổ chức của Đảng và hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật (Điều 4, Hiến pháp 1992). - Đảng vạch ra đường lối, chiến lược xây dựng kinh tế nói riêng, xây dựng đất nước nói chung. + Phát triển nền kinh tế nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần: 1- kinh tế Nhà nước; 2- kinh tế hợp tác; 3- kinh tế cá thể - tiểu chủ; 4- kinh tế tư bản tư nhân; 5- kinh tế tư bản Nhà nước; 6- kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài. + Kinh tế Nhà nước đóng vai trò chủ đạo trong nền kinh tế. + Phát triển kinh tế nhanh và bền vững, tăng trưởng kinh tế đi đôi với thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội, bảo vệ môi trường. + Lấy công nghiệp hóa là trọng tâm của thời kỳ quá độ. + Kết hợp chặt chẽ kinh tế, xã hội với quốc phòng an ninh . Đảng phải giữ vững định hướng xã hội chủ nghĩa theo 6 đặc trưng cơ bản: 1- xã hội do nhân dân làm chủ; 2- có một nền kinh tế phát triển cao dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại và chế độ công hữu các tư liệu sản xuất chủ yếu; 3- có nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc; 4- con 7
người được giải phóng khỏi áp bức, bóc lột, bất công, làm theo năng lực, hưởng theo lao động, có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có điều kiện phát triển toàn diện cá nhân; 5- các dân tộc trong nước bình đẳng, đoàn kết và giúp đỡ lẫn nhau cùng tiến bộ; 6- có quan hệ hữu nghị và hợp tác với nhân dân các nước trên thế giới. . Kiên quyết chống lại 4 nguy cơ đe dọa đất nước: 1- nguy cơ tụt hậu xa hơn về kinh tế; 2- nguy cơ diễn biến hòa bình; 3- nguy cơ chệch hướng xã hội chủ nghĩa ( cả đường lối lẫn chỉ đạo thực hiện); 4- nguy cơ của tệ quan liêu, tham nhũng và suy thoái về phẩm chất, đạo đức. + Đảng phải làm tốt công tác nhân sự, đặc biệt là bố trí cán bộ chủ chốt tại các cơ quan kinh tế đầu não. - Xây dựng và thực hiện các chính sách kinh tế - xã hội. 1.1.3.2. Thực hiện tốt vai trò quản lý của Nhà nước đối với kinh tế nói riêng, xã hội nói chung - Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật, tăng cường pháp chế, giữ vững trật tự, kỷ cương, kiên quyết đấu tranh chống tham nhũng. - Sử dụng tốt các công cụ quản lý như: Pháp luật, kế hoạch, chính sách, chương trình, bộ máy Nhà nước, tài sản Nhà nước, các tài sản văn hóa… - Thực hiện tốt các chức năng quản lý kinh tế vĩ mô. 1.2. Đối tƣợng, nội dung và phƣơng pháp nghiên cứu môn học 1.2.1. Đối tượng nghiên cứu Quản lý Nhà nước về kinh tế là một khoa học có mối quan hệ mật thiết (hữu cơ) với kinh tế học, khoa học quản lý và khoa học về nhà nước pháp quyền, có đối tượng nghiên cứu là các quy luật và các vấn đề mang tính quy luật về sự ra đời, hình thành, tác động qua lại của các mối quan hệ giữa các thực thể có liên quan đến hoạt động kinh tế và quản lý kinh tế của một nước. Các thực thể bao gồm: - Các cơ quan quyền lực của Nhà nước. - Các chủ thể trực tiếp tham gia vào các hoạt động kinh tế. - Các quốc gia và các thực thể xã hội khác. - Các thiết chế xã hội khác: văn hóa, tôn giáo, dân tộc. 1.2.2. Nội dung 1.2.2.1. Cơ sở lý luận và phương pháp luận Cơ sở lý luận và phương pháp luận giải đáp câu hỏi vì sao phải quản lý Nhà nước về kinh tế và muốn quản lý thành công phải dựa vào đâu? Trước hết phải dựa vào những nội dung cơ bản sau: - Các lý thuyết về kinh tế (học thuyết). - Bản chất của quản lý Nhà nước về kinh tế. - Nhà nước và vai trò của Nhà nước trong quản lý kinh tế. - Các quy luật và nguyên tắc trong quản lý Nhà nước về kinh tế. 8
1.2.2.2. Cở sở thực tiễn Cơ sở thực tiễn trong quản lý Nhà nước kinh tế trả lời cho các câu hỏi: Nhà nước muốn quản lý kinh tế thành công phải tổ chức và hoạt động như thế nào. Nội dung này bao gồm: - Các chức năng quản lý Nhà nước về kinh tế. - Cơ cấu tổ chức bộ máy quản lý kinh tế. - Cán bộ quản lý kinh tế. - Thông tin kinh tế. - Quyết định và mục tiêu quản lý kinh tế. - Công cụ và phương tiện trong quản lý kinh tế. 1.2.2.3. Cơ sở đổi mới và đánh giá Cơ sở này trả lời cho các câu hỏi: Nhà nước quản lý kinh tế tốt hay chưa tốt? Để phát triển bền vững cần phải làm gì? Nội dung này bao gồm: - Phân tích kết quả quản lý kinh tế. - Hiệu quả quản lý Nhà nước về kinh tế. - Đổi mới quản lý Nhà nước về kinh tế. 1.2.3. Phương pháp Quản lý Nhà nước về kinh tế là một khoa học xã hội, chịu tác động to lớn của ý thức xã hội và các phương pháp chung thường dùng. Trong nghiên cứu và thực tiễn, quản lý Nhà nước về kinh tế đã sử dụng rất nhiều phương pháp nghiên cứu, bao gồm: - Các phương pháp điều tra xã hội học. - Phương pháp thống kê kế toán. - Các phương pháp phân tích hệ thống. - Các phương pháp mô phỏng hệ thống. 1.3. Quản lý Nhà nƣớc xét trên quan điểm hệ thống 1.3.1. Tổng quan về lý thuyết hệ thống trong quản lý kinh tế Lý thuyết hệ thống ra đời từ những năm 70 của thế kỷ XX và đã nhanh chóng trở thành một công cụ hữu ích cho các nhà nghiên cứu và quản lý kinh tế. Nhờ vào các thành tựu của hệ thống lớn mà các phương pháp và công cụ trong lý thuyết hệ thống được phổ cập rộng rãi và mang lại hiệu quả ngày càng cao. 1.3.1.1. Lý thuyết hệ thống Lý thuyết hệ thống là một tập hợp các bộ môn khoa học như sử học, kinh tế học, toán học, tin học, điều khiển tự động…nhằm nghiên cứu và giải quyết các vấn đề theo quan điểm toàn thể. Hai vấn đề quan trọng nhất trong lý thuyết hệ thống là mô hình hóa hệ thống và phân tích hệ thống. - Mô hình hóa hệ thống là xây dựng mô hình toán của đối tượng nghiên cứu. - Phân tích hệ thống là tập hợp các lý thuyết phương pháp thủ tục để xử lý các vấn đề có tính chất hệ thống. 9
1.3.1.2. Vấn đề Vấn đề là khoảng cách giữa những điều mà con người mong muốn và có thể thực hiện được với thực tế mà con người chưa đạt tới. Có thể đưa ra định nghĩa về một đất nước đang còn nghèo mong muốn đất nước trở nên giàu có, là vấn đề phát triển đất nước. Điều đáng lưu ý là, thực tế không có vấn đề thì không thể nào giải quyết được và trong trường hợp này người ta nói xuất hiện tình trạng “không định nghĩa được vấn đề”. Chẳng hạn, một người khát nước phải uống nước, chứ không thể nhìn người khác uống mà hết khát được. 1.3.1.3. Quan điểm toàn thể Là quan điểm nghiên cứu giải quyết vấn đề một cách có căn cứ khoa học, hiệu quả và hiện thực. Quan điểm này đã được các nhà lý luận kinh điển của chủ nghĩa Mác – Lênin đề cập một phần trong phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. Quan điểm toàn thể đòi hỏi: - Khi xem xét, nghiên cứu sự vật phải thấy được vật chất là cái có trước, ý thức là cái có sau. - Sự vật luôn tồn tại trong mối liên hệ qua lại với nhau, có tác động chi phối, khống chế lẫn nhau. - Sự vật luôn luôn biến động và thay đổi, suy thoái hoặc phát triển, diệt vong hoặc bành trướng. Điều này đỏi hỏi, khi xem xét các vấn đề quản lý kinh tế phải luôn gắn bó với môi trường xung quanh. Một chính sách, một giải pháp lúc mới ra đời thường bị những lực cản nhất định do tính mới mẻ của nó gây ra các phiền toái cho người thực hiện, sau đó được phát huy rồi đạt hiệu quả ở mức cao nhất và nếu cứ tiếp tục thì lại là sự đình đốn, vì môi trường đã biến đổi, chính sách đã trở thành lạc hậu, nó cần được sự thay thế bởi một chính sách khác vì nó đã kết thúc một vòng đời và đã vượt qua điểm ngưỡng có thể có của nó. - Động lực chủ yếu của sự phát triển bên trong sự vật là chính. Điều này khẳng định một nước muốn giàu có thì chính người dân nước đó phải làm giàu, chứ không thể nuôi ảo vọng hão huyền nhờ người khác nghèo bớt đi để làm giàu hộ cho mình. Sự tác động giữa các sự vật và hiện tượng bao giờ cũng mang tính đối ngẫu, nhân quả. Khi sự vật A tác động lên sự vật B thì buộc sự vật B phải có sự tác động ngược trở lại lên sự vật A một cách tương ứng hoặc lên sự vật C, D bên cạnh. Một hành động tham nhũng của viên chức Nhà nước tất yếu dẫn đến các hậu quả liên quan tới họ và xã hội. 1.3.1.4. Phần tử Phần tử là tế bào nhỏ nhất của hệ thống, mang tính độc lập tương đối, thực hiện chức năng nhất định và không thể chia thêm được nữa dưới góc độ hoạt động của hệ thống. Trong hệ thống kinh tế, phần tử chính là các chủ thể kinh doanh có tư cách pháp nhân trước xã hội, trong khuôn khổ tài sản quy định của họ. Nhiều nước chủ nghĩa xã hội trước đây đã sai lầm trong việc đơn điệu hóa các phần tử kinh tế, cho hệ thống kinh tế chỉ gồm các doanh nghiệp Nhà nước và doanh nghiệp tập thể. Điều này thực chất đã vi phạm quy luật quan hệ sản xuất phải phù hợp với tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất. Giữa phần tử và hệ thống có mối liên hệ với nhau và mối liên hệ này chỉ mang tính chất tương đối. Tất cả các hệ thống trừ hệ thống vũ trụ đều tương tác với môi trường bên ngoài và chịu ảnh hưởng của môi trường. Người ta cố gắng giới hạn cho các hệ thống nhưng vấn đề đó chỉ mang tính chất tương đối, tùy thuộc 10
vào phạm vi nghiên cứu. Như vậy, mối tương quan giữa phần tử và hệ thống chỉ mang tính chất tương đối. Một hệ thống nhỏ có thể nằm trong một hệ thống lớn. VD: Xét một hệ thống của một động cơ, hộp số có thể coi là một hệ thống, nhưng thực ra nó là một phần tử của cả hệ thống chuyển động, nhưng bên trong nó chính là một hệ thống nếu xét chuyển động của từng bánh răng. 1.3.1.5. Phân loại phần tử Có nhiều cách khác nhau để phân loại phần tử, tùy theo đặc tính nghiên cứu mà người nghiên cứu lựa chọn cách phân loại cho phù hợp: Theo số kênh truyền dẫn đến phần tử, các phần tử sẽ được chia thành các phần tử với các bậc cao thấp khác nhau. Theo chức năng của phần tử, các phần tử được chia thành: phần tử trên âm, phần tử trên dương, phần tử cung cấp và phần tử đánh dấu. Theo kết quả hoạt động, các phần tử được chia thành: phần tử chức năng hiện và phần tử chức năng mờ. 1.3.1.6. Kênh truyền Là quy tắc ràng buộc giữa phần tử này với phần tử kia nhằm liên kết các phần tử lại với nhau. 1.3.1.7. Hệ thống Hệ thống là tập hợp các phần tử có quan hệ với nhau, bị chi phối chặt chẽ với nhau theo một quy tắc nào đó để trở thành một chỉnh thể, từ đó làm xuất hiện những thuộc tính mới gọi là “tính trội” mà từng phần tử riêng lẻ không có hoặc có nhưng không đáng kể. Như vậy, căn cứ để xác định một hệ thống là: - Có nhiều phần tử hay các phần tử hợp thành. Những bộ phận hay các phần tử hợp thành có quan hệ chặt chẽ với nhau, tác động ảnh hưởng đến nhau một cách có quy luật. - Bất kỳ một thay đổi nào về lượng cũng như về chất đều có thể làm ảnh hưởng đến các phần tử khác của hệ thống và bản thân hệ thống đó. Ngược lại mọi thay đổi về lượng cũng như về chất của hệ thống đều có thể làm ảnh hưởng đến các phần tử của hệ thống. - Các phần tử phải hợp thành một thể thống nhất, có được tính chất ưu việt hơn hẳn mà từng phần tử khi tồn tại riêng lẻ không có hoặc có nhưng rất nhỏ, nhằm thực hiện những chức năng hay mục tiêu nhất định Theo đó, mọi tổ chức đều là hệ thống vì bao gồm nhiều phần tử là những con người liên kết với nhau tạo nên sức mạnh chung nhằm đạt được những mục đích nhất định: Một nền kinh tế, một doanh nghiệp, một trường học… 1.3.1.8. Môi trường của hệ thống Môi trường của hệ thống là tập hợp các yếu tố không thuộc hệ thống nhưng lại có quan hệ tương tác với hệ thống. Thực tế cho thấy, ngày nay muốn xây dựng và phát triển kinh tế tốt, phải có môi trường rộng lớn đó là các mối quan hệ đối ngoại lành mạnh. Điều này giúp ta lý giải tại sao các nước kinh tế phát triển thường dùng con bài cấm vận, tối huệ quốc khống chế các nước mà họ chi phối. 11
1.3.1.9. Đầu vào của hệ thống Đầu vào của hệ thống là các loại tác động có thể có từ môi trường lên hệ thống. Một doanh nghiệp có các đầu vào sau: lao động, nguyên vật liệu, vốn, công nghệ. 1.3.1.10. Đầu ra của hệ thống Đầu ra của hệ thống là các phản ứng trở lại của hệ thống đối với môi trường. Một doanh nghiệp có các đầu ra sau: thành phẩm hoặc bán thành phẩm, đóng góp nguồn tài chính cho xã hội, những tác động lên môi trường. 1.3.1.11. Hành vi của hệ thống Hành vi của hệ thống là tập hợp các đầu ra có thể có của hệ thống, trong một khoảng thời gian nhất định. Về thực chất, hành vi của hệ thống chính là cách xử sự tất yếu mà trong mỗi giai đoạn phát triển của mình hệ thống sẽ chọn để thực hiện. 1.3.1.12 Trạng thái của hệ thống Là khả năng kết hợp đầu vào và đưa đầu ra của hệ thống xét ở một thời điểm nhất định. Trạng thái trong kinh tế được gọi là thực trạng. Ví dụ: Thực trạng kinh tế Việt Nam năm 2012, trong đó quy định rõ thời gian và không gian của đối tượng được đưa ra xem xét. 1.3.1.13. Mục tiêu của hệ thống Mục tiêu là trạng thái mong đợi, cần có và có thể có của hệ thống sau một thời gian nhất định. Trạng thái này là cần có vì nó xuất phát từ đòi hỏi của hệ thống và của môi trường, là có thể có vì nó xuất phát từ nguồn lực và tiềm năng có thể huy động được của hệ thống. Các mục tiêu muốn có ý nghĩa thì phải xác định đúng. Nghĩa là phải được định lượng bằng các giá trị. Từ đó đặt ra các tiêu chuẩn, chỉ tiêu để đưa ra các quy định điều khiển. Tất nhiên có nhiều mục tiêu chỉ có thể mô tả định tính mà không thể định lượng được. 1.3.1.14. Quỹ đạo của hệ thống Là chuỗi các trạng thái nối hệ thống từ trạng thái đầu đến trạng thái cuối trong một khoảng thời gian. Như vậy, quỹ đạo vạch ra con đường đi của hệ thống để đến được mục tiêu. Đối với các tổ chức, quỹ đạo phải được xác định từ chức năng lập kế hoạch. Thực hiện kế hoạch chính là đưa tổ chức chuyển dịch từ trạng thái này sang trạng thái khác, dọc theo qũy đạo đến mục tiêu. 1.3.1.15. Nhiễu của hệ thống Là các tác động bất lợi từ môi trường hoặc các rối loạn trong nội bộ hệ thống làm lệch quỹ đạo hoặc chậm sự biến đổi của hệ thống đến mục tiêu dự kiến. 1.3.1.16. Chức năng của hệ thống Là khả năng của hệ thống, là tập hợp các nhiệm vụ mà hệ thống phải thực hiện trong việc biến đầu vào thành đầu ra. Như vậy, chức năng của quản lý kinh tế, một cơ quan, một cá nhân đều được đặt ra nhưng không có chức năng thì họ tồn tại chỉ để tạo thêm khó khăn không đáng có cho các bộ phần và cá nhân khác trong hệ thống. Cũng như vậy nếu năng lực và tư cách làm việc của các cơ quan và cá nhân đặt ra đó quá kém cỏi và hư hỏng. 12
1.3.1.17. Tiêu chuẩn của hệ thống Là các quy định, các chuẩn mực mà hệ thống dùng để lựa chọn các phương tiện, thủ đoạn để đạt được mục tiêu chung của hệ thống. Chẳng hạn, nếu trong hệ thống kinh tế tư bản chủ nghĩa, tiêu chuẩn của hệ thống là lợi nhuận, hiệu quả, tốc độ tăng trưởng cao, bành trướng và thôn tính nước khác, thì với các nước xã hội chủ nghĩa, tiêu chuẩn của hệ thống là lợi nhuận, hiểu quả, tốc độ tăng trưởng và công bằng, đạo lý, tình người. 1.3.1.18. Ngôn ngữ của hệ thống Là hình thức phản ánh chức năng của hệ thống: chức năng đóng vai trò nội dung, còn ngôn ngữ đóng vai trò hình thức phản ánh. Nội dung chỉ có một, nhưng hình thức phản ánh có thể nhiều. Để thực hiện các chức năng của mình, hệ thống phải thông qua các biến đổi hành vi chung, do các tác động nhất định nhằm tạo ra các biến đổi hành vi riêng lẻ của mỗi phần tử, mỗi phân hệ chứa trong hệ thống. Việc tác động được diễn đạt bằng ngôn ngữ, trong đó chứa đựng nội dung thông tin; các phân hệ, các phần tử có thể hiểu được nội dung thông tin tác động chứa đựng trong nó, sau đó chuyển nội dung trên sang một ngôn ngữ khác sử dụng trong phạm vi nội bộ của mình. Trong quản lý kinh tế, ngôn ngữ của hệ thống kinh tế - xã hội chính là các quan điểm, các phương pháp mà chủ thể quản lý thường sử dụng trong quản lý. Nó phụ thuộc vào trình độ nhận thức, vào vị trí quan sát, lợi ích, quan hệ sở hữu, đạo đức, nhân cách của các chủ thể. 1.3.1.19. Cơ cấu của hệ thống Là hình thức cấu tạo bên trong của hệ thống, bao gồm sự sắp xếp trật tự của các bộ phận, các phần tử và các quan hệ giữa chúng theo cùng một dấu hiệu nào đấy. Từ định nghĩa này có thể rút ra: Thứ nhất, Cơ cấu như một biến tương đối của hệ thống; trong phạm vi bất biến này sẽ tạo ra một trật tự bên trong của các phần tử, điều đó làm cho cơ cấu được coi như một tổ chức, một trật tự của các phần tử - một chỉnh thể thống nhất, tạo ra “thế năng” của hệ thống (trạng thái nội cân bằng của hệ) Thứ hai, Cơ cấu luôn biến đổi, tạo ra “động năng” của hệ thống, bắt đầu từ sự thay đổi của các quan hệ giữa các phần tử, các bộ phận, các phân hệ trong khuôn khổ của cơ cấu cũ; sau đó đến mức nào đó ngưỡng giới hạn cho phép sẽ làm cho cơ cấu của hệ thống thay đổi, nó chuyển sang một trang thái khác về chất, hoặc trở thành một cơ cấu khác (tính ổn định động). Thứ ba, Một hệ thống thực tế có rất nhiều cơ cấu khác nhau, tùy theo các dấu hiệu quan sát, ta gọi là sự chồng chất cơ cấu. Trong nghiên cứu hệ thống, người quan sát tập trung vào các cơ cấu quan sát được và bằng cách biến đổi hệ thống mà phát hiện những cơ cấu đã bị che khuất, không quan sát được, nhằm giải quyết nhiệm vụ. Thứ tư, Một hệ thống khi đã xác định được cơ cấu thì nhiệm vụ nghiên cứu quy về việc lượng hóa các thông số đặc trưng các phần tử và các mối quan hệ của chúng, đó là vấn đề số lượng của hệ thống. Khi cơ cấu của hệ thống rất khó quan sát (hệ thống được gọi là cơ cấu yếu hoặc khó cấu trúc) thì nhiệm vụ nghiên cứu hệ thống lúc đó gọi là là vấn đề mang tính chất lượng. Trong thực tế, thường thì chất lượng và số lượng rất khó tách biệt, nhưng tùy thuộc vào 13
cái gì đã biết hay cái gì có thể biết mà việc nghiên cứu hệ thống được phân chia thành các vấn đề chất lượng và các vấn đề số lượng. Việc tìm kiếm các cơ cấu bị che khuất chính là việc tìm kiếm chất lượng và đó cũng chính là nhiệm vụ chủ yếu của người quan sát hệ thống. 1.3.1.20. Động lực của hệ thống Động lực của hệ thống là những kích thích đủ lớn để gây ra các biến đổi hành vi của các phần tử hoặc của cả hệ thống. Động lực có hai loại: động lực bên trong là động lực do chính các bộ phận, các phân hệ được cấu trúc hợp lý tạo ra các tác động cùng chiều. Động lực bên ngoài là lực tác động của môi trường bên ngoài của hệ thống tác động. Động lực chủ yếu quyết định sự phát triển của hệ thống là động lực bên trong. 1.3.1.21. Phân loại hệ thống Muốn nắm được hệ thống, vấn đề quan trọng là phải phân loại được hệ thống. Căn cứ vào ý đồ và mục tiêu nghiên cứu, hệ thống được phân thành: - Hệ đóng: Là hệ không có quan hệ với môi trường. Ngược lại với hệ này là hệ mở, có quan hệ mật thiết với môi trường. Các hệ kinh tế thường là hệ mở. - Hệ thứ bậc: Với một hệ thống cho trước được phân thành hệ thống trên và hệ thống dưới. - Hệ đơn giản và hệ phức tạp: Là hệ có độ đa dạng nhỏ hay lớn. Độ đa dạng của hệ thống chính là mức độ chính xác hay không chính xác hành vi chung của hệ thống, nó phụ thuộc vào mức độ nắm bắt cơ cấu của hệ thống. - Hệ động và hệ tĩnh: Hệ biến đổi theo thời gian là hệ động, ngược lại hệ tĩnh là hệ không biến đổi theo thời gian. - Hệ điều khiển: Là hệ thỏa mãn ba điều kiện: 1) Là hệ phân cấp với một hoặc nhiều cấp trên và có ít nhất một cấp dưới. 2) Có một mục tiêu chung và một quỹ đạo biến đổi. 3) Hệ trên tạo ra các hướng điều khiển, hướng hệ dưới thực hiện theo chủ đích của mình và hệ dưới phải thực hiện các động tác này. - Hệ ổn định: Là hệ mà trạng thái của nó sau một thời điểm nào đó luôn nằm trong một miền xác định. Ngược lại với hệ ổn định là hệ không ổn định. - Hệ tự điểu chỉnh: Là hệ luôn giữ được đặc trưng chủ yếu của cơ cấu cho dù với mọi tác động của môi trường. - Hệ tự tổ chức: Là hệ trong quá trình biến đổi có thể tự thay đổi và hoàn chỉnh cơ cấu của mình, thiết lập những tiêu chuẩn xác định giới hạn nội dung cân bằng của nó. - Hệ động lực: Là hệ có động lực trong. Ngược lại với hệ động lực là hệ có các phân hệ, các mục tiêu chống đối loại bỏ lẫn nhau. 1.3.1.22. Cơ chế điều khiển của hệ thống - Khái niệm: Cơ chế điều khiển hệ thống là phương thức tác động có chủ đích của chủ thể điều khiển, bao gồm một hệ thống các quy tắc và các ràng buộc về hành vi đối với mọi đối tượng ở mọi cấp trong hệ thống, nhằm duy trì tính trồi hợp lý của cơ cấu và đưa hệ thống sớm tới mục tiêu. - Nội dung của cơ chế điều khiển: 14
+ Xác định mục tiêu chung nhất, có thời hạn dài nhất để hoàn thiện tính thích nghi và tính chọn lọc của hệ thống nhằm duy trì trạng thái nội cân bằng và không ngừng phát huy trạng thái đó để chuyển tới một trạng thái cân bằng mới ở trình độ cao hơn, tức là duy trì tính ổn định của hệ thống. + Thu nhận và xử lý thông tin về môi trường và các hệ xung quanh, về các phân hệ và phần tử phải điều khiển. Trên cơ sở thông tin đó, làm rõ mục tiêu cần phải tiến hành. + Tổ chức mối liên hệ ngược. + Tiến hành điểu chỉnh khi cần thiết. 1.3.1.23. Quan điểm nghiên cứu Khái niệm: Quan điểm nghiên cứu hệ thống là sức nhận biết, là tổng thể các yếu tố chi phối lên kết quả của việc nghiên cứu mà người nghiên cứu phải chú ý. Có hai quan điểm nghiên cứu cơ bản: - Quan điểm Macro: Là quan điểm nghiên cứu hệ thống nhằm trả lời cho các câu hỏi như: mục tiêu của hệ thống là gì? Môi trường của hệ thống là gì? Đầu ra, đầu vào của hệ là gì? - Quan điểm Micro: Là quan điểm nghiên cứu chi tiết nhằm trả lời cho các câu hỏi như: Phần tử của hệ thống là gì? Có bao nhiêu phần tử? Giữa các phần tử tồn tại mối quan hệ nào? 1.3.1.24. Phương pháp nghiên cứu - Khái niệm: Phương pháp nghiên cứu là các quy tắc mà người nghiên cứu sử dụng để tìm ra quy luật hình thành và vận động của đối tượng nghiên cứu. Có ba phương pháp nghiên cứu cơ bản: - Phương pháp mô hình hóa: Là phương pháp nghiên cứu hệ thống khi biết rõ ba yêu tố: đầu vào, đầu ra và cơ cấu của hệ thống. Trình tự sử dụng phương pháp mô hình hóa bao gồm: + Xây dựng mô hình của hệ thống phải nghiên cứu. + Thiết lập ràng buộc mục tiêu, ý đồ và đặc trưng thông qua các kết quả quan sát hành vi. + Phân tích nghiên cứu trên mô hình lý thuyết đã thu được ở trên. + Đối chiếu kết luận rút ra từ mô hình lý thuyết cho phù hợp, sau đó đem sử dụng kết quả thực tế. - Phương pháp hộp đen: Là phương pháp nghiên cứu khi biết rõ đầu vào, đầu ra, nhưng không nắm rõ được cơ cấu của hệ thống. Trình tự bao gồm: + Quan sát đầu vào và đầu ra. + Sử dụng những phân tích định tính và định lượng để tìm ra tính quy luật hình thành cơ cấu có thể có của hệ thống. + Kiểm tra quy luật. + Chỉnh lại kết quả và đưa vào sử dụng. - Phương pháp tiếp cận hệ thống: Là phương pháp nghiên cứu rất khó đoán nhận đầu vào, đầu ra và cơ cấu hệ thống. Cách giải quyết là phân tích hệ thống ban đầu thành một loạt các phân hệ nhỏ hơn có mối liên hệ ràng buộc lẫn nhau dù là yếu nhưng không thể bỏ qua. Việc nghiên cứu phải tuân theo các yêu cầu sau: 15
+ Việc nghiên cứu các phân hệ không được tách rời khỏi hệ thống, đồng thời phải nghiên cứu sự tác động của phân hệ và phần tử trở lại hệ thống. + Khi xem xét hệ thống, phải đặt nó trong một hệ thống lớn hơn, do hệ thống là một hệ mở. + Phải kết hợp hai phương pháp nghiên cứu Macro và Micro. 1.3.1.25. Điều khiển hệ thống Là sự tác động của chủ thể điều khiển lên hệ thống dưới và do sự tác động trên mà hành vi của đối tượng bị điều khiển trở thành hướng đích. Hành vi hướng đích là vấn đề quan trọng nhất của việc điều khiển, vì nó vừa là mục tiêu, vừa là kết quả của điều khiển. Quá trình điều khiển là quá trình thông tin mà thông tin lại là đặc trưng của mọi quá trình điều khiển. Quá trình thông tin diễn ra theo một trình tự nhất định và có một ngôn ngữ riêng để hiểu được nội dung của thông tin đang chu chuyển. Thông tin không phải là vật chất nhưng nó phải tồn tại qua một vỏ vật chất. Thông tin có hai nội dung cơ bản: Tính bất biến và độ bất định. 1.3.1.26. Quá trình điều khiển Khái niệm: Là quá trình chủ thể điều khiển tác động lên đối tượng điều khiển, hướng đối tượng tới mục tiêu dự định. Quá trình này bao gồm các bước sau: - Xác định mục tiêu điều khiển. - Thu thập thông tin về đối tượng. - Xây dựng phương án và chọn phương án tối ưu. - Tổ chức điều khiển đối tượng. 1.3.1.27. Các nguyên lý điều khiển Khái niệm: Là các quy tắc chỉ đạo, những tiêu chuẩn hành vi bắt buộc mà chủ thể phải tuân thủ trong quá trình điều khiển. Bao gồm: - Nguyên lý liên hệ ngược. - Nguyên lý bổ sung ngoài. - Nguyên lý độ đa dạng cần thiết. - Nguyên lý phân cấp. - Nguyên lý lan truyền. - Nguyên lý khâu xung yếu. 1.3.1.28. Các phương pháp điều khiển Khái niệm: Các phương pháp điều khiển là cách thức tác động có chủ đích và có thể có của chủ thể điều khiển lên đối tượng bị điều khiển nhằm đạt được mục đích đã định. Bao gồm các phương pháp chủ yếu sau đây: - Phương pháp dùng kế hoạch: Là phương pháp điều khiển sử dụng khi chủ thể nắm khá chắc hành vi của đối tượng, các tác động của nhiễu, và đủ lực lượng để tác động. Cách tác động 16