136
CHƢƠNG VI
SINH LÝ HỆ NỘI TIẾT
1.1. Thông tin chung
1.1.1. Giới thiệu tóm tắt nội dung bài học
Bài học cung cấp kiến thức tổng quát về thành phần, hoạt động và chức năng
của hệ nội tiết.
1.1.2. Mục tiêu học tập
1. Trình bày được các khái niệm về hormon, mô đích, receptor.
2. Phân loại hormon và nêu được các đặc điểm chung trong quá trình sinh
tổng hợp, bài tiết, vận chuyển hormon.
3. Phân tích được hai cơ chế tác dụng của hormon.
4. Trình bày được các cơ chế điều hòa hoạt động hệ nội tiết.
1.1.3. Chuẩn đầu ra
Nắm được kiến thức sinh lý hệ nội tiết
1.1.4. Tài liệu giảng dạy
1.1.4.1 Giáo trình sinh lý – Trường Đh Võ Trường Toản
1.1.4.2 Tài liệu tham khảo :
9. PGS. Trịnh Bỉnh Duy (2006), Sinh lý học Tập 1, NXB Y học.
10. Trịnh Hữu Bằng, Đỗ Công Huỳnh (2001), Sinh lý người và động vật,
NXB Khoa học kỷ thuật.
11. Bộ môn sinh lý học ĐH Y Dược Tp Hồ Chí Minh, Sinh lý học Y khoa,
(1991)
1.1.5. Yêu cầu cần thực hiện trƣớc, trong và sau khi học tập
Sinh viên đọc trước bài giảng, tìm hiểu các nội dung liên quan đến bài học, tích
cực tham gia thảo luận và xây dựng bài học, ôn tập, trả lời các câu hỏi, trình bày
các nội dung cần giải đáp và tìm đọc các tài liệu tham khảo.
137
1.2. Nội dung chính
1.3. Nội dung thảo luận và hƣớng dẫn tự học
1.3.1. Nội dung thảo luận
1.3.2. Nội dung ôn tập và vận dụng thực hành
Ôn tập các kiến thức nền tảng cần thiết từ bài học và chủ động vận dụng các
kiến thức, chuẩn bị đầy đủ các kỹ năng trong quá trình thực hành lâm sàng.
1.3.3. Nội dung hƣớng dẫn tự học và tự nghiên cứu
Đọc các tài liệu tham khảo có liên quan đến nội dung học tập, nghiên cứu thêm
các ứng dụng bài học trong thực tế lâm sàng.
SINH LÝ HỆ NỘI TIẾT
Có hai hệ thống chính điều hòa các chức năng cơ thể là hệ thần kinh
thông qua cơ chế thần kinh và hệ nội tiết thông qua cơ chế thể dịch. Hệ nội tiết
bao gồm các tuyến nội tiết nhỏ, nằm rải rác, không liên quan về mặt giải phẫu
nhưng lại liên quan rất chặt chẽ về mặt chức năng. Bên cạnh đó, có thể nói tất
cả các cơ quan và tế bào trong cơ thể đều làm nhiệm vụ nội tiết.
Về mặt mô học, tuyến nội tiết là những tuyến không có ống dẫn, sản
phẩm bài tiết (hormon) được đổ th ng vào máu. Cấu tạo của tuyến nội tiết gồm
hai phần: phần chế tiết tạo thành từng đám tế bào có nhiệm vụ tổng hợp và
phóng thích hormon, lưới mao mạch phong phú bao bọc xung quanh các tế bào
chế tiết có nhiệm vụ tiếp nhận hormon đưa vào hệ thống tuần hoàn. Các tuyến
nội tiết chính trong cơ thể gồm: vùng hạ đồi, tuyến yên, tuyến giáp, tuyến cận
giáp, tuyến tụy, tuyến thượng thận và tuyến sinh dục.
ĐẠI CƢƠNG VỀ HORMON
1. KHÁI NIỆM VỀ HORMON, MÔ ĐÍCH VÀ RECEPTOR
1.1. Khái niệm về hormon
138
- Quan niệm trước đây: hormon là một chất trung gian hóa học, được bài
tiết bởi các tế bào chuyên biệt nằm trong các tuyến nội tiết và được chuyên chở
trong máu đến các tế bào đáp ứng với nó (tế bào đích) nhằm điều hòa quá trình
chuyển hóa của các tế bào này.
- Quan niệm hiện nay: hormon có thể là một trong ba chất sau:
+ Hormon chung (general hormone): là những hormon theo quan niệm cổ
điển. Ví dụ: các hormon của vùng hạ đồi, tuyến yên, tuyến giáp, tuyến cận giáp,
tuyến tụy, tuyến thượng thận và tuyến sinh dục.
+ Hoạt chất sinh học: là những chất trung gian hóa học do các cơ quan
không phải là tuyến nội tiết chế tiết, được dòng máu phân phối và có tác dụng
sinh học trên mô đích. Ví dụ: gan tiết angiotensinogen (angiotensin I -
angiotensin II); thận tiết renin, erythropoietin, 1,25dihydroxycholecalciferol;
tim tiết atrial natriuretic peptid.
+ Hormon địa phương (local hormone): là những chất trung gian hóa học
do các tế bào chế tiết vào dịch gian bào và có tác dụng sinh học tại chỗ. Hormon
địa phương có thể tác động theo một trong hai phương thức là cận tiết
(paracrine) và tự tiết (autocrine). Ví dụ: thần kinh phó giao cảm tiết
acetylcholin, tế bào S niêm mạc tá tràng tiết secretin, tế bào T niêm mạc tá -
hỗng tràng tiết cholecystokinin.
1.2. Khái niệm về mô đích (target tissues)
Mô đích là mô chịu sự tác động của hormon một cách đặc hiệu. Những
trường hợp đặc biệt:
- Có những hormon mà mô đích của nó là tất cả hoặc hầu như tất cả các
tế bào của cơ thể, ví dụ: somatomedin (gan), T3, T4 (tuyến giáp).
- Có thể tuyến nội tiết này lại là mô đích cho hormon của tuyến nội tiết
khác, ví dụ: tuyến giáp là mô đích của hormon TSH do tuyến yên tiết ra.
1.3. Khái niệm về receptor chuyên biệt (specific receptor)
Receptor là chất tiếp nhận hormon ở mô đích. Mỗi receptor có tính đặc
hiệu cao đối với một loại hormon. Bản chất của receptor là protein, đôi khi là
139
glycoprotein. Mỗi tế bào có khoảng 2.000-100.000 receptor. Vị trí của các
receptor:
+ Receptor nằm trong màng hoặc trên bề mặt màng bào tương tế bào
đích: tiếp nhận hormon peptid và catecholamin.
+ Receptor nằm trong bào tương tế bào đích: tiếp nhận hormon steroid.
+ Receptor nằm trong nhân tế bào đích: tiếp nhận hormon T3, T4.
2. PHÂN LOẠI VÀ CÁC Đ C ĐIỂM CỦA HORMON TRONG QUÁ
TRÌNH SINH TỔNG HỢP, BÀI TIẾT VÀ V N CHUYỂN
2.1. Phân loại hormon
Hormon có thể chia thành hai loại tan trong nước và tan trong dầu, tuy
nhiên người ta thường chia thành 3 loại theo theo bản chất hóa học:
* Hormon peptid, là các hormon có bản chất là peptid hoặc protein. Các
hormon này có thể chỉ là một chuỗi peptid hoặc nhiều chuỗi peptid được liên
kết nhau bằng cầu nối disulfur (-S-S-). Một số hormon có thêm gốc carbohydrat
tạo thành glycoprotein (như: FSH, TSH, LH, HCG). Hormon peptid gồm:
- Hormon vùng hạ đồi: như TRH là một tripeptid.
- Hormon tuyến yên:
+ Thùy trước: protein hoặc polypeptid.
+ Thùy sau: ADH và oxytocin là những peptid có 9 acid amin.
- Hormon tuyến cận giáp: parathormon là một polypeptid.
- Hormon tuyến tụy: insulin, glucagon là những polypeptid.
* Hormon acid amin, là các dẫn xuất của acid amin như:
- Dẫn xuất của acid amin tyrosin: hormon tuyến giáp (T3, T4), hormon tủy
thượng thận (catecholamin: epinephrin và norepinephrin).
- Dẫn xuất của acid amin tryptophan như melatonin, serotonin.
- Dẫn xuất của acid amin histidin như histamin.
- Dẫn xuất của acid amin glutamic như GABA.
* Hormon lipid, là các dẫn xuất của lipid như:
140
- Hormon là dẫn xuất của acid béo, thường là các hormon địa phương. Ví
dụ: hormon của tuyến tiền liệt, của các tế bào ruột, gan (như các prostaglandin).
- Hormon steroid là các dẫn xuất của lipid có nhân steroid. Ví dụ: hormon
vỏ thượng thận (mineralocorticoid, glucocorticoid, androgen), hormon sinh dục
(buồng trứng, nhau thai: estrogen, progesteron, tinh hoàn: testosteron), hormon
của da - gan - thận (vitamin D3).
2.2. Sinh tổng hợp, bài tiết và vận chuyển hormon trong máu
2.2.1. Sinh tổng hợp và bài tiết hormon
* Hormon peptid :
Hormon peptid được tổng hợp thông qua quá trình sinh tổng hợp protein
với nguyên liệu là các acid amin. Quá trình này diễn ra trong nhân (sao mã),
ribosom (dịch mã), sản phẩm tạo thành là preprohormon sẽ được đưa vào mạng
lưới nội bào tương có hạt. Tại đây, preprohormon được chuyển thành prohormon
và đưa đến bộ golgi. Tại bộ golgi, dạng hoạt động của hormon được hình thành
và dự trữ sẵn đủ để đáp ứng nhanh chóng cho các kích thích gây bài tiết. Các kích
thích này cũng đồng thời xúc tiến việc tạo hormon mới.
* Hormon acid amin:
Được tổng hợp trong bào tương các tế bào chế tiết dưới tác động của các
enzym.
- Hormon tủy thượng thận (catecholamin) và melatonin: là những amin
được tạo thành trong tế bào chế tiết từ sự chuyển hóa acid amin. Sau khi tổng
hợp sẽ được hấp thu vào các túi có sẵn trong bào tương dự trữ đến khi bài tiết.
Kích thích gây bài tiết hormon cũng đồng thời kích hoạt các enzym trong chuỗi
phản ứng tạo các hormon mới.
- Hormon giáp trạng (T3, T4): đầu tiên được tạo thành trong tế bào nang
giáp. Sau đó đưa vào trong lòng nang đến gắn lên một phân tử protein lớn gọi là
thyroglobulin và được dự trữ ở đó. Khi bài tiết, những hệ thống enzym chuyên
biệt trong tế bào chế tiết sẽ phân cắt thyroglobulin tạo ra hormon và bài tiết vào
máu.