66 ĐOẠ N BẢ O LÂM - BẢ N CHẤ T CỦ A...
T ư L IỆ U
'Hãn hóa
Hán gian
ăn h o á d â n g ia n là p h o ng tụ c, tậ p
q u án tro n g đờ i số ng củ a d â n ch ú n g , là
v ă n hoá đờ i sôn g do n h â n d â n sá n g tạ o và
kê th ừ a , bao gồ m b a lĩn h vự c lớ n là v ă n h oá
v ậ t ch ấ t, vă n hoá tin h th ầ n v à v ă n h o á d â n
g ian tậ p th ể (ng u yê n v ă n tá c giả d ùn g chữ
xã đoàn) V.V.. V í d ụ n h ư ă n , ở , tr a n g p h ụ c,
đi lạ i, hô n n h â n , ta n g m a, s in h , lão, bệ n h ,
tử , lễ tế t, chúc tụ n g , tô n giáo tín ng ư ỡ ng,
v ă n n ghệ d â n g ia n giả i trí, y dư ợ c trị b ệ n h
tru y ề n th ô n g và cô ng n g hệ k h o a họ c kĩ
th u ậ t .v.v. đ ề u có các y ế u tô’ c ủ a v ă n hoá
d â n g ia n.
C h ú n g ta đ ã biế t, v ăn h o á d â n g ian là
ph ư ơ n g th ứ c sin h h o ạ t củ a n h â n loạ i, do
đ iêu k iệ n v ậ t c h ấ t c ủ a xã hộ i và tru y ề n
thô n g lị ch sử q u y ế t đ ị n h , nó th a y đổ i th eo
n h ữ n g đ iề u kiệ n k h á c n h a u c ủ a th ờ i đạ i,
k h u vự c, d â n tộ c, V.V.. P hư ơ n g th ứ c s in h
h o ạ t c ủ a d â n ch ú n g m uô n m à u m uô n vẻ .
C ùn g là ẩ m thự c n h ư n g ở các k h u vự c k há c
n h au , các thờ i đ ạ i k h ác n h a u sẽ có n h ữ n g
kh á c b iệ t rấ t lớ n. Có nơ i ă n gạ o, có nơ i ă n
b á n h mì, có nơ i ă n b á n h ngô, có nơ i k h ô n g
ă n c h ấ t b ộ t m à ch ỉ ă n th ị t, có nơ i ngư ờ i
n g u y ên th u ỷ cò n ă n th ị t ngư ờ i... v ề cách
ăn , có nơ i d ù n g đũ a, có nơ i d ù n g d ĩa, có nơ i
ăn bố c,... C h ún g ta đô’i xử vớ i các lo ạ i h ìn h
v ă n h o á d ân g ia n k h á c n h ư t h ế nào? Có
m ộ t sô’ ngư ờ i cho r ằ n g v ă n h o á d â n g ian
củ a ch ín h họ là tô’t đẹ p, n h ư n g họ lạ i p h ủ
đ ị n h ho ặ c coi th ư ờ n g n h ữ n g loạ i h ìn h v ăn
ho á d â n g ian k há c , th ậ m c hí có họ c giả
ph ư ơ n g T ây cho r ằ n g các d â n tộ c p hư ơ ng
Đ ông đ ề u là “ngư ờ i n g u yê n th u ỷ ”. Vê sau ,
ngư ờ i ta p h á t h iệ n r a k h á i n iệ m d ã m a n và
BẢ N CHẤ T CỦ A VĂN HÓA DÂN GIAN
LÀ C Á I Đ Ẹ P C Ủ A C U Ộ C S Ó N G
ĐOẠ N BẢ O LÂM
v ăn m in h c ũ n g chỉ là tư ơ n g đô’i, tro n g v ăn
hoá d â n g ia n củ a các d â n tộ c đ ề u có cái tố t
và c á i x ấ u , cái ư u v à cái k h u y ế t, cho n ê n đ ã
x u ấ t h iệ n th u y ế t v ăn h o á tư ơ n g đôi. Q u a n
điể m lí l u ậ n n à y đế n n a y v ẫ n có n h ữ n g ả n h
hư ở n g r ấ t lớ n.
T h u y ế t v ă n h o á tư ơ n g đô’i cho rằ n g các
lo ạ i h ìn h v ăn h o á d â n g ia n kh ô n g sợ rằ n g
m ìn h th u ộ c loạ i d ã m a n lạ c h ậ u , m à tu ỳ
th eo đ iề u k iệ n c ủ a từ n g lúc, từ n g nơ i đề u là
hợ p lí, đ ề u đ á n g t r â n trọ n g. Ư u k h u y ế t c ủ a
v ă n h oá d â n g ia n chỉ là tư ơ n g đô'i, r ấ t kh ó
xác đ ị n h tiê u c h u ẩ n tố t - xâ'u. T h u y ế t nà y
p h ả n đô’i kì t h ị c hủ n g tộ c, p h ủ đ ị n h q ua n
điể m cho r ằ n g p h ư ơ n g T ây là t ru n g tâm ,
m a n g ý n g h ĩa tiế n bộ . N h ư n g k h i tiế n h à n h
p h â n tích k h o a họ c b ằ n g p hư ơ n g p h á p biệ n
ch ứ n g th ì có th ể tìm th ấ y n h ữ n g điể m
th iế u só t củ a nó.
M ọ i loạ i h ìn h v ă n ho á d ân g ia n đ êu là
n h ữ n g s á n g tạ o tậ p th ể c ủ a q u ầ n ch ú n g
n h â n d ân . N gư ờ i t a d ự a v ào n h ữ n g quy
lu ậ t th ẩ m m ĩ để s á n g tạ o , n h ữ n g sả n ph ẩ m
m à họ s á n g tạ o r a tr o n g đ iê u k iệ n ở đ ị a
p h ư ơ n g đó, vào thờ i đ iể m đó, vói cách n h ìn
củ a họ , c h ú n g đ ề u là n h ữ n g th ứ tố t đẹ p
n h ấ t , ch o n ê n m ọ i n g ư ờ i k h ô n g q u y ư ổ c
n h ư n g đề u m ô p h ỏ n g the o , p h ổ biế n và k ế
th ừ a , tu â n th ủ th eo th ô n g lệ củ a nó, lâ’y cái
m ớ i làm t h à n h p h on g tụ c m ớ i, rồ i trở th à n h
k h u ô n m ẫ u củ a cuộ c sông, k h u ô n m ẫ u văn
ho á. Bở i vì lí tư ở n g th ẩ m mĩ, đ iêu k iệ n
k h á c h q u a n củ a n g ư ờ i d â n đ ị a p h ư ơ n g ấ y ở
thờ i g ia n ấ y q u y ế ; đ ị n h. S au kh i xã hộ i
th a y đổ i d ẫ n đ ế n n h ữ n g th a y đổ i củ a điề u
k iệ n k h ác h q u a n và c h ủ q u an , v ă n ho á d â n
TCVKDG SỐ 3/2006 - Tư LIỆ U FOLKLORE 67
g ian cũn g th a y đổ i th eo. T rư ớ c đ â y ngư ờ i ta
cho r ằ n g bó c h â n n hỏ là đẹ p, ă n th ị t
ngư ờ i..., vê s a u , họ lạ i cho rằ n g n h ư th ê là
k hông đẹ p, th ì n ó trở th à n h p ho n g tụ c lạ c
h ậ u, đ ã có n h ữ n g ph on g tụ c tậ p q u á n mớ i
tố t đ ẹ p hơ n th a y th ế ch ún g . N h ư th ế , v ă n
ho á d â n g ian đ ã th a y đổ i, p h á t tr i ể n th eo
sự tiế n bộ xã hộ i. Xu h ư ớ n g c h u n g củ a sự
th a y đổ i là c à n g th a y đổ i c à n g đẹ p. Q uy
lu ậ t p h á t tri ể n củ a v ăn h o á d â n g ia n c h ín h
là q uy lu ậ t củ a th ẩ m m ĩ. Đ ế n đ â y ch ún g ta
có th ể đ ư a r a k ế t lu ậ n r ằ n g b ả n c h ấ t củ a
v ă n h o á d â n g ian c h ín h là th ẩ m m ĩ củ a
cuộ c sông.
Các loạ i h ìn h v ă n h oá d â n g ia n đ ề u
h ìn h th à n h , p h á t tr iể n , th iê n b iế n v ạ n ho á
th e o lí tư ở n g th ẩ m m ĩ k hô n g giô n g n h a u .
Các thờ i đạ i, các k h u vự c, các d ân tộ c có lí
tư ở n g th ẩ m m ĩ, tiê u c h u ẩ n th ẩ m m ĩ không
giông n h a u , vì v ậ y đ ã s ả n s in h ra các loạ i
h ìn h vă n ho á d â n g ia n k h ô n g giông n ha u .
Đ ây c h ín h là t ín h tư ơ n g đôi củ a cái đẹ p
q u y ế t đị n h. N h ư n g tr o n g cái tư ơ ng đố ì bao
h à m cái tu y ệ t đố i. T ro n g b ấ t k ì sự v ậ t nào
để u có sự th ô n g n h ấ t củ a tư ơ n g đôi v à
tu y ệ t đố i. C ái đẹ p c ủ a v ă n h o á d â n g ia n
cũng n h ư vậ y, cá i đẹ p tu y ệ t đố ì đư ợ c th ô n g
q u a h ìn h th ứ c th ể h iệ n củ a cái đẹ p tư ơ n g
đố i. T ro n g b ấ t kì c ái đ ẹ p tư ơ ng đố ì n à o đề u
h à m ch ứ a n h ữ n g p h â n tử c ủ a cái đ ẹ p tu y ệ t
đôi. 'Tôi cho r ằ n g n h ữ n g p h â n tử c ủ a cá i
đẹ p tu y ệ t đôi c h ín h là cái “c h â n ” c ủ a nộ i
d u n g v à h ìn h th ứ c c ủ a nó, n h ư t h ế c ũ n g
p h ù hợ p vố i quy lu ậ t k ho a họ c, c ũ n g là sự
th ô n g n h ấ t c ủ a c h ân , th iệ n , m ĩ. Bở i vì r ấ t
n h iề u cái đ ẹ p tu y ệ t đố i có th ể p h â n b iệ t tố t
xấ u, tiế n bộ , lạ c h ậ u c ủ a v ăn h o á d â n gian .
Ví dụ t ậ p q u á n vệ s in h , có nơ i tu ỳ tiệ n đ ạ i
tiể u tiệ n t r ê n m ặ t đ ấ t, có nơ i đà o hô để là m
n hà vệ sin h , có nơ i lạ i ngồ i bô, có nơ i h iệ n
đạ i th ì d ù n g bệ xí g iậ t nư ớ c. N h ữ n g p h o n g
tụ c n ày đ ề u có lí do tồ n tạ i củ a nó, n h ư n g
k h ô n g th ể nói ch ú n g đ ề u g iô ng n h a u , cũ n g
k hông th ê nói đ ế n tiê n tiế n và lạ c h ậ u , n ế u
k h ô n g sẽ v ứ t bỏ việ c th a y đổ i p h on g tụ c tậ p
q u án , đ ể ,n ỗ lự c xúc tiế n n h ữ n g tiế n bộ xã
hộ i.
H ơ n h ãí n g àn n ă m trư ở c ở T ru n g Quố c
đ ã đư a ra n h iệ m v ụ “th a y đổ i p ho ng tụ c tậ p
q u á n ” n h ư n g m ãi đ ế n “C ách m ạ n g v ă n
h o á” v ẫ n c h ư a n ắ m v ữ n g đư ợ c q u y lu ậ t
th a y đổ i p ho n g tụ c tậ p q uá n , để đ ế n lúc
“p h á bỏ b ôn c ái c ũ ” d iễ n r a r ấ t dữ dộ i,
n h ữ n g gì là p h on g k iế n , m ê t ín n g ày c à n g
trở n ê n tồ i tệ v à k ế t q u ả n h ậ n đư ợ c là
ngư ợ c lạ i. T hự c ra , tro n g b ấ t k ể h iệ n tư ợ ng
tôn giáo, m ê tín nà o c ũ n g có n h ữ n g p h â n tử
tô i đẹ p, nó p h ù h ợ p vớ i n h u c ầ u tâ m lí củ a
con n gư ờ i v à n h u cầ u p h á t triể n c ủ a xã hộ i.
Có r ấ t n h iề u th à n h tự u n g hệ th u ậ t cổ điể n
p h ả i d ự a vào tô n giáo đ ể bả o tồ n và s á n g
tạ o . Việ c s ù n g b á i t h ầ n cây đ ã đ e m đ ế n tác
d ụ n g r ấ t tố t đố i vớ i việ c b ả o vệ rừ ng, dư ớ i
tấ m áo kho ác mê tí n c h ứ a đự n g ở b ên tro n g
h ạ t n h â n củ a sự c â n b ằ n g s in h th á i k h o a
họ c, “cái đ ẹ p tô n giá o ” n à y r ấ t c ầ n p h ả i
p h â n tích b ả o tồ n . N ế u k h ô n g bả o tồ n và
p h á t tr iể n n h ữ n g p h â n tử c ủ a “cá i đẹ p
tu y ệ t đố i” tro n g p ho n g tụ c tậ p q u á n cũ, n ế u
k h ô n g d ù n g n h ữ n g p h o ng tụ c tậ p q u á n tố t
hơ n (pho n g tụ c tậ p q u á n k h oa họ c h o á hơ n,
n g h ệ t h u ậ t h o á hơ n) để th a y th ê ch ú n g, thì
n h ữ n g pho n g tụ c tậ p q u á n c ũ k hô ng th ê ra
k h ỏ i v ũ đ à i lị c h sử . Cho n ê n , m u ô n th a y đổ i
p h o ng tụ c tậ p q u á n tu y ệ t đố ì k h ô ng th ể
“trư ớ c p h á s a u lậ p ”, “p h á c h ín h là lậ p ”, m à
n ê n và chỉ có th ể là m ngư ợ c lạ i - “trư ớ c lậ p
s a u p h á ”. L ú c các đ iề u k iệ n c h ủ q u a n và
k h á ch q u a n đ ề u đ ã đư ợ c c h u ẩ n bị , p hong
tụ c m ói tố t đ ẹ p đ ã la n rộ ng , liệ u có còn chỗ
đ ứ n g cho p ho n g tụ c cũ n ữ a k hôn g ? Cho
n ê n , đ iê u k iệ n v ậ t c h ấ t đ ể sá n g tạ o ra
p h o ng tụ c tậ p q u á n m ớ i là cơ b ả n , th a y đổ i
q u a n n iệ m th ẩ m m ĩ và tiê u c h u ẩ n th ẩ m m ĩ
củ a q u ầ n ch ú n g m ớ i là con đư ờ n g tấ t yế u
củ a việ c th a y đổ i ph o n g tụ c tậ p q u án , n h ư
th ê xem n h ư đ ã n ắ m v ữ n g đư ợ c b ả n c h ấ t
c ủ a v ă n h o á d â n g ia n .n
N g u y ễ n T h u ý L o a n d ị c h