T Ạ P C H ÍV H D G s ố 4/2011 3
J5S-
-----------
-------
4
N G H IÊ N
CỨ U.
k í
ÌSỹ SĩSsĩaỉ
—
M Ở Đ Ầ U
D òng họ là m ộ t h iệ n tư ợ ng lị ch sừ - văn
hóa m ang tính phổ quát, x u ấ t hiệ n từ lâu
trong lị ch sử n hân loạ i và tồ n tạ i ở m ọ i nề n
văn hóa. Trên th ế giớ i, đã từ lâu, dòng họ
trờ thành đố i tư ợ ng ng hiên cứ u củ a nhiề u
ngành kh o a họ c vớ i các phân nhánh chuyên
sâu: sử họ c, triế t họ c, di tru y ề n họ c, nhân
chủ ng họ c, dân tộ c họ c, x ã hộ i họ c, gia phả
h ọ c ... Ở V iệ t N am , tính đế n thờ i điể m này,
việ c nghiên cứ u dòng họ đ ã đạ t đư ợ c nhữ ng
thành tự u rấ t đáng ghi nhậ n. T rư ớ c năm
1945, tuy k h ô ng nhiề u, song đã xuấ t hiệ n
nhữ ng công trìn h ng hiên cứ u về dòng họ .
Trong số đó phả i kể để n các công trình tiêu
biể u củ a các tác giả : P han K ế B ín h(1), Pierre
G ourou(2), Đ ào D uy Anh*-3-*... Sau năm
1945, đặ c biệ t là từ nhữ n g năm 1986, trong
không khí đổ i m ớ i vớ i tư tư ờ n g chỉ đạ o củ a
Đả ng: xây dự ng và ph á t triể n nề n văn hóa
V iệ t N am tiên tiế n, đậ m đà bả n sắ c dân tộ c,
nhiề u công trìn h ng h iên cứ u chuyên và
không ch uyên về dò n g họ lầ n lư ợ t đư ợ c
xuấ t bả n. T iêu b iể u là cô n g trìn h củ a các tác
giả : Toan Á nh(4), N guy ễ n Đ ứ c D ụ (5), Lê
Trung H oa(ó), M ai V ăn H ai, Phan Đ ạ i
D oãn(7), N guyễ n T ừ C hi(8)... N h iề u cuộ c
hộ i th ả o (9) về dòng họ đư ợ c tiế n hàn h vớ i
quy mô khác nhau. V iệ c n g hiên cứ u gia phả
đư ợ c thúc đẩ y, trở nên sôi nổ i vớ i nhiề u đị a
chỉ trang w eb(,0). Các n hà nghiên cứ u nư ớ c
ngoài như A la in Fio ru cci(11), N elly
K row o lski(l2)... cũng vào cuộ c.
BẢ N SẮ C VfiN HÓfl
c ủ a DÒNG NỌ VIỆ T
NG U YỄ N V ĂN THẮ NG
N hìn m ộ t cách tổ ng quát, tín h đế n thờ i
thờ i điể m này, có thế nhậ n thấ y nhữ ng
thành tự u nghiên cứ u về dòng họ ngư ờ i
V iệ t chủ yế u tậ p trung vào ba đị nh hư ớ ng.
H ư ớ ng dân tộ c họ c, tác giả tiêu biể u là:
Phan K ế B ính, T oan Á nh. H ư ớ n g xã hộ i
họ c, tác giả tiêu biể u là: M ai V ăn H ai, Phan
Đạ i D oãn. H ư ớ ng gia p h ả họ c, tác giả tiêu
biể u là N guyễ n Đ ứ c Dụ . N hờ ba mũi nhọ n
nghiên cứ u chuyên sâu này m à m ộ t số đặ c
điể m chung về dòng họ ngư ờ i V iệ t đã bư ớ c
đầ u đư ợ c làm sáng tỏ . N h iề u dòng họ đã
ghép nố i đư ợ c các chi, nhánh, truy nguyên
tớ i thủ y tổ nhiề u đờ i.
Tuy đã có nhữ n g thàn h tự u không thể
phủ nhậ n, song các hư ớ ng tiế p cậ n trên đây
chư a thể giả i quyế t th ỏ a đáng m ộ t trong
nhữ ng vấ n đề quan trọ ng nhấ t củ a dòng họ :
bả n sắ c văn h óa củ a dòng họ ngư ờ i Việ t.
Để trả lờ i đư ợ c câu hỏ i th ú vị như n g không
dễ dàng này, chúng tô i thấ y cầ n phả i có m ộ t
hư ớ ng tiế p cậ n mớ i: hư ớ n g v ăn h óa h ọ c(13).
K hi xem dòng họ ngư ờ i V iệ t như m ộ t đố i
tư ợ ng n ghiên cứ u chính th ứ c củ a văn hóa
họ c có ng h ĩa là ch úng ta áp dụ ng phư cmg
pháp liên ngành, vậ n dụ ng linh hoạ t tri thứ c
khoa họ c củ a nhiề u phân ngành đơ n lậ p
như : dân tộ c họ c, x ã hộ i họ c, gia ph ả họ c,
khả o cổ họ c, sử h ọ c ... để hư ớ ng tớ i m ụ c
tiêu làm sáng tỏ bả n sắ c văn h óa củ a dòng
họ ngư ờ i V iệ t.
4NGHIÊN C Ứ U -T R A O Đ Ổ I
B Ả N SẤ C V Ă N H Ó A C Ủ A D Ò N G H Ọ
V IỆ T
Tín h đế n th ờ i đ iể m này, đ ã có rấ t nhiề u
đị n h n ghĩa v ề d ò n g họ ngư ờ i V iệ t củ a các
nh à nghiên cứ u tro ng v à ng o ài nư ớ c. Có thể
kể đế n m ộ t số đ ị nh n gh ĩa tiêu biể u sau:
, N elly K row olski q uan niệ m : “T heo
đị nh nghĩa, tộ c hay d òng h ọ tậ p hợ p toàn
th ể con cháu b ên n ộ i củ a cùng m ộ t ông tổ
đư ợ c thừ a n hậ n ” (14). N gu y ễ n T ừ Chi quan
niệ m : “H ọ , q uá lắ m cũng chỉ có thể xem là
m ộ t dạ ng đặ c b iệ t củ a g ia đình m ở rộ ng, m à
tác dụ ng chính đố i vớ i các thàn h v iên củ a
nó (tứ c là các g ia đ ình n h ỏ h ợ p th ành nó) là
tạ o ra m ộ t niề m cộ n g cả m d ự a trê n huyế t
th ố ng”(15). Ph a n Đ ạ i D o ãn viế t: “Theo n gh ĩa
rộ ng thì dò n g họ , ng oài m ố i liên hệ ng ang
lạ i có m ố i liên h ệ dọ c đứ ng đế n 9 đờ i (cử u
tộ c), ngoài ra còn có qu an hệ nộ i ngoạ i,
như ng hu y ế t thố ng b ên n ộ i là q u an hệ qu y ế t
đị nh nh ấ t”(16).
Đ iể m lạ i m ộ t số đị nh ng h ĩa tiêu biể u
củ a các n h à ng h iên cứ u tron g v à n g oài nư ớ c
như trên, ta thấ y, v ề cơ bả n, các n hà n g hiên
cứ u tư ơ ng đố i th ố n g nh ấ t kh i kh ẳ ng đị nh:
dòng họ là m ộ t th iế t ch ế x ã hộ i đặ c b iệ t gắ n
bó vớ i n hau b ở i quan hệ h u yế t th ố ng do
khở i sinh từ m ộ t thủ y tổ . T rong m ố i quan
hệ đồ ng h u y ế t này, các c á n h â n b ao gồ m cả
ngư ờ i đang số ng v à ngư ờ i đ ã chế t đề u
m ang tộ c danh v ề p h ía bố . C hỉ m ang tộ c
danh về p h ía b ổ nên ngư ờ i V iệ t th ư ờ ng coi
trọ ng họ nộ i.
T u y nhiên , chính m ố i q uan hệ quan
trọ ng n h ấ t - m ố i quan h ệ hu yế t th ố ng đó đẫ
khiế n dòn g h ọ ng ư ờ i V iệ t hìn h th ành h à n g
loạ t m ố i quan hệ khác: q u an hệ k inh tế vớ i
chế độ lư u giữ v à trao truy ề n g ia sả n, q u an
hệ tín ng ư ỡ ng th ờ tổ tiên m à trư ớ c h ế t là
th ờ thủ y tổ , qu an h ệ cộ ng đồ ng củ a các
thành viên c ù n g số n g tron g m ộ t thiế t chế x ã
hộ i đư ợ c tổ chứ c thẹ o nguy ên tắ c luân lí...
N h ư vậ y, n ế u ph ân tíc h sâu b ả n chấ t củ a
dòng họ trong n h iề u m ố i q u an hệ chằ ng
chéo, thì đ ị n h n g h ĩa sau đ ây c ủ a Léopol
C adière m ớ i là đị nh n g h ĩa tư ơ ng đố i to àn
diệ n về dòng họ ngư ờ i V iệ t: “N g ư ờ i V iệ t
cho dù b ấ t c ứ h oàn cả nh nào cũng thuộ c về
m ộ t họ , tứ c g ia đìn h theo ng h ĩa rộ ng, tổ
chứ c v ữ ng chắ c, liên k ế t ch ặ t chẽ bằ ng
huy ế t thố ng, b ằ n g n h ữ n g quy ề n lợ i vậ t chấ t,
bằ ng n hữ ng n iề m tin tô n giáo, b ằ n g các m ố i
dây lu ân lí củ a cộ ng đồ ng ”(17\ T ro n g m ôi
trư ờ ng cù a n h ữ ng m ố i quan h ệ đặ c thù này,
dòng họ ngư ờ i V iệ t dầ n hìn h thành v à xác
đị nh bả n sắ c v ăn hó a đ ộ c đáo. Th eo chúng
tôi, bả n sắ c văn h ó a đó đ ư ợ c th ể hiệ n trên
b a ph ư ơ ng d iệ n (18) n ổ i bậ t: v ă n h ó a v ậ t chấ t,
văn hó a tin h th ầ n và v ă n hó a x ã h ộ i (hay
còn gọ i là v ăn h ó a tổ chứ c cộ ng đồ ng).
1. D òn g họ - nơ i kế t tin h giá trị văn
hóa vậ t ch ấ t đ ặ c sắ c củ a n gư ờ i V iệ t
N hữ ng giá trị v ăn h ó a v ậ t ch ấ t độ c đả o
củ a dòn g họ n g ư ờ i V iệ t đư ợ c thể h iệ p trên
nhiề u p hư ơ n g diệ n. Đ ế n tậ n hô m nay, tuy
có nhiề u biế n đ ổ i b ở i q u á trìn h đô th ị hóa,
như ng nhiề u từ đư ờ n g củ a các dòng tộ c trên
cả nư ớ c v ẫ n còn lư u g iữ đư ợ c rấ t nhiề u
nhữ ng g iá trị v ă n hó a củ a k iế n trú c V iệ t cổ .
T ừ đư ờ ng ng ư ờ i V iệ t thư ờ ng đư ợ c xây
dự ng dự a trên ng u yên tắ c c ủ a triế t thu y ế t
âm dư ơ n g n g ũ h à n h - m ộ t tron g nhữ n g họ c
thuyế t đư ợ c h ìn h th àn h ở n ề n vă n h ó a N am
Á. H ư ớ ng củ a từ đ ư ờ n g c h ủ y ế u h ư ớ ng
N am - h ư ớ n g cư trú ph ổ b iế n củ a ngư ờ i
V iệ t cổ từ thờ i v ă n h ó a H òa B ình. K ế t cấ u
từ đư ờ ng linh .hoạ t bở i hệ thố n g cộ t cái, cộ t
quân nố i ghép vớ i hệ th ố n g kẻ , xà bằ ng lỗ
m ộ ng n ê n th áo d ỡ dễ dàng. K iể u kế t cấ u
này là k ế t quả củ a lố i tư d u y ứ n g biế n, linh
TẠ P C H ÍV H D G S Ố 4/2011 5
hoạ t củ a cư dân n ô ng ng h iệ p lú a nư ớ c cổ
truyề n. T ừ đư ờ n g củ a nhiề u d òng h ọ còn có
bả o v ậ t như đạ i tự , câu đố i, sắ c p h o ng, bài
vị , tư ợ ng thờ , tế k h í... nế u đư ợ c n ghiê n cứ u
nghiêm túc, sẽ làm sáng tỏ nh iề u g iá trị v ă n
hóa. H iệ n nay, n h iề u từ đư ờ ng vẫ n còn lư u
giữ bả o v ậ t qu ý , chẳ n g hạ n nh ư từ đư ờ ng
họ M ạ c tạ i th ôn c ổ T rai, x ã N g ũ Đ oan,
huyệ n K iế n Thụ y, thà n h p hố H ả i P hòng. T ừ
đư ờ ng này là di tíc h lị ch sử duy nh ấ t còn
sót lạ i trên quê hư ơ ng củ a v ư ơ n g triề u M ạ c
vớ i nhữ ng tấ m b ia đá tạ c rõ thế thứ , tôn
hiệ u h oàng tộ c n h à M ạ c. T ro n g bổ i cả n h
nhà L ê - Trị nh đã tìm m ọ i cách để xó a bỏ
hoàn to àn các d ấ u tích củ a vư ơ n g triề u
M ạ c, nhữ ng tấ m b ia đá duy n hấ t còn sót lạ i
h ê n thự c sự có g iá trị q uan ừ ọ n g trong việ c
tìm hiể u sâu th êm v ề dòng họ lắ m vinh
quang, n hiề u o an ừ á i này. H o ặ c từ đư ờ ng
củ a dòng họ N gu y ễ n H uy tạ i th ôn Trư ờ ng
Lư u x ã Trư ờ ng Lộ c, h u yệ n C an L ộ c, tỉ n h
H à Tĩnh. Đ ây là từ đ ư ờ n g cò n lư u giữ n h iề u
sách cổ , đư ợ c coi n h ư m ộ t th ư việ n sách cổ
quý giá ở V iệ t N a m vớ i nh iề u đầ u sách về
B ắ c sử , N am sử , đị a lí, ph o ng tụ c ... M ộ t
trong nhữ ng b ả o v ậ t đ ư ợ c coi là đặ c biệ t
quan trọ n g củ a dòn g h ọ là gia p h ả (19). Ở
V iệ t N am , cuố n g ia p h ả sớ m nhấ t x u ấ t hiệ n
dư ớ i thờ i Lý. T h eo Đ ạ i Việ t sử kí toàn thư ,
vào năm 1026, v u a L ý T h ái T ổ “xuố ng
chiế u làm ngọ c đ iệ p (ph ả hệ n h à v ua)”(20).
V iệ c làm gia p h ả p h át tíc h từ hoàng tộ c,
phát triể n ở các tầ ng ló p quan nh a v à cuố i
cùng lan rộ ng đ ế n các h ọ tộ c d ân gian.
N g hiên cứ u bả n sắ c văn hó a V iệ t N am từ
gia p h ả củ a các d ò n g tộ c là m ộ t v ấ n đề kho a
họ c lớ n, chúng tôi sẽ đề cậ p đ ế n v ấ n đề th ú
vị này trong m ộ t b ài viế t khác.
C ó thể nói, cùng v ớ i k iế n trú c từ đư ờ ng
thì bả o v ậ t đặ c b iệ t là g ia p h ả củ a dò n g họ
trên khắ p m ọ i m iề n tổ q u ố c góp ph ầ n làm
sáng tỏ nhiề u n ét vã n h ó a đặ c sắ c củ a ngư ờ i
V iệ t. T uy nh iên , tro ng b à i viế t này, chúng
tôi chỉ tậ p tru n g tìm h iể u sâu m ộ t g iá trị v ăn
h ó a vậ t chấ t rấ t tiê u b iể u củ a dòng họ ngư ờ i
V iệ t: m ộ tổ .
Đ ố i vớ i m ỗ i ngư ờ i d ân V iệ t, m ộ tổ là
m ộ t tro ng n h ữ ng b ả o v ậ t có g iá trị q uan
trọ ng hàng đầ u. D ù đó là d ò n g họ đ ơ n đinh
hay đa đin h, p h ú qu ý h ay bầ n hàn, quan
chứ c hay bìn h d â n ... th ì p h ầ n m ộ tổ đờ i nào
cũng đư ợ c c h ú tâm ch ăm sóc nghiêm cẩ n,
quanh năm xạ n h cỏ , lễ tiế t đỏ đèn. Đ ố i vớ i
ngư ờ i V iệ t, việ c kiế n th iế t lăng m ộ , nhấ t là
m ộ tổ qu an trọ n g đ ế n m ứ c d ư ớ i th ờ i phong
kiế n , các triề u đạ i T rầ n, Lê, N gu y ễ n ... đề u
ban hành n h ữ n g quy đ ị nh xây dự ng, n ế u “ai
cậ y giàu có, khéo tay xây v ư ợ t bậ c đ iể n lễ
đã b an h ành đề u bị p h ạ t n ặ n g v à triệ t
p h á”(21). N h ữ ng năm gầ n dãy, tro ng k h ô n g
khí phụ c h ư ng dòng h ọ , các d ò n g tộ c từ B ắ c
vào N am ra sứ c tầ m n g u y ên th ủ y tổ , tôn tạ o
từ đư ờ ng, riê n g p hầ n m ộ tổ đư ợ c quan tâm
đặ c biệ t. M ộ tổ đư ợ c khôi nguyên, phụ c
dự ng vớ i quy m ô kh ang trang, bề thế . C ác
dòng họ n h ư họ N g u y ễ n , họ Lư u, họ H à ở
V õng La, Đ ông A nh, H à N ộ i; họ Phạ m ở
Y ên M ạ c, Y ên M ô, N in h B ình; họ N g uyễ n
ở B ình M inh, N am T rự c, N am Đ ị n h ... cò n
quy tậ p m ộ tổ v à m ộ c ủ a con c h áu hậ u duệ
vào m ộ t n g h ĩa tran g chung củ a d ò n g tộ c.
D ù ở đâu v à b ấ t cứ kh i nào, các thế hệ
ng ư ờ i V iệ t đề u g ắ ng sứ c giữ g ìn sự bình
yên v à k iế n th iế t dự n g x ây để tổ tiên có
đư ợ c “m ồ yên, m ả đẹ p ” . Đ ể g iữ cho “m ồ
yên ” , n g ay sau khi thủ y tổ m ớ i q ua đờ i,
ngư ờ i V iệ t đ ã đặ c b iệ t qu an tâ m tớ i việ c lự a
chọ n huyệ t đấ t sao cho th u ậ n ph o ng thủ y,
quy tụ đư ợ c lin h khí củ a trò i đ ấ t để ạ n táng
thủ y tổ . S au kh i đã ch ọ n thế đấ t th iêng để
an táng th ủ y tổ , đờ i đ ờ i co n cháu các thế hệ
nố i tiế p có trá c h nhiệ m trao tru yề n nhau
6NGHIÊN C Ứ U -T R A O Đ Ổ I
nghĩa vụ chăm só c ph ầ n m ộ tổ . H ọ ra sứ c
giữ -gìn v à n g ăn n g ừ a m ọ i n g u y biế n có thể
gây ch ấ n độ ng tớ i p h ầ n m ộ củ a thủ y tổ .
Thành ng ữ d ân gian “ giữ nh ư giữ m ả tổ ”
phả n ánh rấ t rõ điề u này. Đ ê làm cho “m ả
đẹ p”, bấ t cứ khi nào có đ iề u kiệ n, m ộ t trong
nhữ ng điề u quan tâm đầ u tiên củ a các dòng
tộ c là sử a sang để kiế n th iế t m ộ tổ vớ i quy
m ô khan g trang, b ề th ế hơ n. V ì vậ y, khi
kinh tế cho phép, tro n g thờ i gian gầ n đây,
phong trào tô n tạ o, xây m ớ i m ộ tổ củ a các
dòng tộ c đ ã v à đang diễ n ra rầ m rộ trên
phạ m vi cả nư ớ c. N g ư ờ i ta làm tấ t cả nhữ ng
gì có thể để tổ tiê n có đư ợ c “m ồ yên, m ả
đẹ p” b ở i ng ư ờ i V iệ t q uan niệ m : “số ng về
m ồ về m ả , ai số ng v ề cả bát cơ m ” .
N hư n g vấ n đề đặ t ra là tạ i sao đố i vớ i
ngư ờ i V iệ t, m ồ m ả tổ tiên, nhấ t là phầ n m ộ
thủ y tổ củ a dòng tộ c lạ i q uan trọ n g tớ i m ứ c
trở thành tác n h ân q uyế t đị n h tớ i sự hư ng
suy, số ng còn củ a cuộ c số ng co n ngư ờ i?
Thự c ra quan niệ m “số ng về m ồ về m ả ai
số ng về cả b át cơ m ” trê n đ ây vố n bắ t nguồ n
từ m ộ t n h ậ n thứ c lu ậ n v ề vũ trụ quan, n h ân
sinh q uan củ a ngư ờ i V iệ t cổ đư ợ c h ìn h
thành từ thờ i Đ á m ớ i. N hữ ng bằ ng chứ ng
khả o cổ họ c sau đây sẽ làm sáng tỏ điề u
này.
N gay từ thờ i Đ á m ớ i, c ư dân V iệ t cổ đ ã
chôn ngư ờ i chế t v ớ i nhiề u dạ ng th ứ c khác
nhau: “C h ô n theo tư thế ngồ i xổ m , chân tay
gậ p lạ i, ngồ i x ổ m bó gố i, nằ m co, nằ m n g ừ a
duỗ i thẳ ng, chôn theo cô n g cụ lao độ ng và
đồ trang sứ c, ngư ờ i ch ế t bị buộ c chặ t trư ớ c
khi đem chôn ”(22).
C ác n h à k h ả o cổ h ọ c cò n khai quậ t
đư ợ c n h iề u k h u m ộ tá n g q uan trọ n g củ a nề n
văn hó a Đ ông Sơ n. T ạ i đây, giớ i nghiên
cứ u phát hiệ n nh iề u tán g thứ c vớ i sự đa
dạ ng về hìn h thứ c h u y ệ t m ộ : “P h ổ b iế n vẫ n
là m ộ đấ t, thư ờ ng có huyệ t hìn h ch ữ nhậ t,
m ộ t số m ộ rả i gố m v ụ n ở đáy m ộ hoặ c ghép
gố m làm th ành h u y ệ t ( ... ) m ộ ch ô n trong
thạ p đ ồ n g ( ...) n h ữ ng m ộ c h ô n trong thân
cây kh o ét rỗ ng h ìn h th u y ề n độ c m ộ c”(23).
C ác d ạ n g thứ c m ai tán g gắ n v ớ i các
loạ i h ình h u yệ t m ộ ng à y càng ph ứ c tạ p từ
thờ i Đ á m ớ i đ ế n thờ i Đ ông Sơ n nh ư trên
ch ính là kế t quả củ a q u á trìn h nhậ n thứ c
luậ n về v ũ trụ quan, nh ân sinh quan củ a
ngư ờ i V iệ t cổ , m à trư ớ c h ế t là nh ậ n th ứ c
luậ n về m ộ t thế giớ i b ên kia.
V ớ i ngư ờ i V iệ t cổ , ch ế t khôn g p h ả i là
sự k ế t thúc củ a m ộ t kiế p ngư ờ i. C hế t là quá
trìn h ch uyể n di sự số n g từ thế giớ i có thự c
bên n à y sang th ế giớ i bên k ia tro n g tâm
tư ở ng. V ì n h ậ n th ứ c rằ n g có m ộ t cu ộ c số ng
vẫ n đang tiế p tụ c d iễ n ra ở th ế giớ i b ên kia,
nên ngư ờ i V iệ t cổ chôn cấ t ngư ờ i chế t m à
như đang d ự ng lạ i m ộ t phiê n b ả n củ a cuộ c
số ng h iệ n tạ i. N g ư ờ i chế t đ ư ợ c chôn vớ i tư
thế củ a nhữ ng n g ư ờ i đ ang số ng: tư thế ngồ i
xổ m , ngồ i xổ m b ó gố i - tư thế ngồ i đặ c
trư ng củ a ng ư ờ i V iệ t cổ đư ợ c ghi chép
trong sách Tùy thư củ a Trung Q uố c: “N am
H ả i v à G iao C hỉ là đô h ộ i... ngồ i xổ m là
tụ c cũ củ a h ọ ”(24). Q uan niệ m n gư ờ i chế t
vẫ n ph ả i lao độ n g để duy trì cuộ c số ng v à
có nhu cầ u làm đẹ p là lí do để họ ch ôn theo
ngư ờ i ch ế t n h ữ ng v ậ t dụ ng tù y táng, bao
gồ m c ô n g c ụ lao đ ộ n g v à đồ tra n g sứ c. C ư
trú trê n m ộ t đị a b à n n g ậ p trũ n g vớ i m ạ ng
lư ớ i sông ng òi d à y đặ c n ên ng a y từ thuở
ban đ ầ u, cư d ân lú a nư ớ c cổ tru yề n đ ã sáng
chế phư ơ n g tiệ n đi lạ i th íc h ứ ng v ớ i m ôi
trư ờ n g ngậ p lụ t qu a n h năm : di chuyể n
bằ ng thuy ề n . V ì m an g th e o lố i tư duy dị ch
chuyể n b ằ n g th u y ề n đó, n ên ngư ờ i V iệ t cổ
đã th iế t kế nh ữ n g thân cây k h o ét rỗ ng
giố ng h ìn h con th u yề n độ c m ộ c để chôn
ngư ờ i chế t vớ i m ong m ỏ i nh ờ nhữ ng con
th uyề n đó, n gư ờ i ch ế t sẽ b ìn h an đế n đư ợ c
TẠ P CHÍ VHDG S Ố 4/2011 7
và tiế p tụ c số ng m ộ t cuộ c số ng m ớ i ở thế
giớ i b ên kia.
N hư vậ y, các dạ n g tá n g thứ c phong
phú, phứ c tạ p trên là k ế t qu ả củ a q uá trìn h
nhậ n thứ c luậ n v ề m ộ t sự số ng m ớ i đang
b ắ t đầ u ở th ế giớ i bên kia sau khi đ ã chế t
trong tư du y củ a ngư ờ i V iệ t cổ . Tuy nhiên,
vấ n đề đ ặ t ra là: ngư ờ i đ ã chế t không chỉ
đang số ng ở th ế giớ i kh ác - thế giớ i b ên k ia
trong tâm tư ở ng - m à cò n có m ố i liên hệ ,
tư ơ n g tác nào k hông vớ i th ế giớ i th ự c tạ i
m à con ngư ờ i đang số ng ? Ở điể m này,
chúng tô i b ày tỏ sự tán đ ồ ng vớ i ý k iế n củ a
Trư ơ ng H ữ u Q u ýnh k h i n h ậ n x ét về các
dạ ng tán g th ứ c củ a cư dân P hùng N guyên:
“H ọ cũng thể h iệ n ý niệ m về m ố i quan h ệ
giữ a ngư ờ i đang sổ ng v à ngư ờ i đ ã chế t”(25).
N h ậ n thứ c rằ ng ngư ờ i đ ã ch ế t vẫ n số ng ở
m ộ t thế giớ i k h ác v à tiế p tụ c làm ả nh hư ở n g
đế n cuộ c số ng củ a con ngư ờ i hiệ n tạ i chính
là nguyên n h ân quan trọ ng khiế n cư d ân
thuộ c n ề n văn hóa Đ á m ớ i đã chôn ngư ờ i
chế t - có lẽ là m ộ t tộ i nh ân củ a cộ ng đồ ng -
trong m ộ t tư th ế lạ : buộ c ch ặ t chân ta y vớ i
m ong nguyệ n ngư ờ i này chế t rồ i sẽ kh ô ng
có cơ hộ i trở về làm hạ i n hữ n g ngư ờ i đang
số ng. N h ậ n thứ c lu ậ n y ề m ộ t sự số ng m ớ i
đang tiế p diễ n ở thế giớ i b ên k ia v à niề m tin
vào sứ c m ạ n h siêu lin h củ a nhữ n g n gư ờ i đã
chế t có thể tác độ ng, th ậ m chí đả o ng ư ợ c
quá trình sinh, trụ , dị , d iệ t củ a nhữ ng ngư ờ i
đang số ng chính là n g u y ê n n h ân sâu x a th ô i
thúc cư dân V iệ t cổ thự c hiệ n nhữ ng hàn h
vi m ang tính ch ấ t th iêng h óa đố i vớ i nhữ ng
ngư ờ i đã chế t. S ự ph át triể n c ù a nhữ n g
hành vi n ày d ầ n trở thàn h m ộ t hệ thố ng
nghi lễ trong việ c th ờ cún g nhữ ng ngư ờ i đã
chế t - tiề n th ân củ a tín ngư ỡ n g th ờ cú n g tổ
tiên củ a ngư ờ i V iệ t. M ộ t tro n g nh ữ n g nghi
thứ c sơ khai, đặ c biệ t q uan trọ n g th ể hiệ n
niề m sùng kín h c ủ a ng ư ờ i số ng vớ i ngư ờ i
đ ã chế t là ch ăm sóc h u y ệ t m ộ . Đ ây chính là
lí do k h iế n các loạ i h ìn h hu y ệ t m ộ p há t triể n
ngày càn g đa d ạ ng từ th ờ i văn h ó a Đ á m ớ i
đế n th ờ i v ăn h ó a Đ ông Sợ n. T rả i qua bao
cơ n sóng bão củ a sự giao th o a v ăn h ó a to àn
cầ u, đế n tậ n h ô m nay, ngư ờ i V iệ t vẫ n bả o
lư u nghi th ứ c cổ vớ i sự chăm chút đặ c biệ t
ph ầ n m ộ tổ củ a dòn g tộ c trong q uá trìn h
thự c hiệ n n g h i lễ th ờ cúng tổ tiên, đúng nh ư
C h u X uân D iên nhậ n xét: “V iệ c th ờ cúng
đị n h kì h ằ ng n ăm v à v iệ c sử a sang p hầ n m ộ
là nhiệ m v ụ củ a cả cộ n g đồ ng cùng hu y ế t
th ố n g ...”(26).
G iữ n g u yên n hậ n th ứ c luậ n về m ộ t th ế
giớ i bên k ia v à n iề m tin thiê n g liên g vào
sứ c m ạ n h siêu linh c ủ a nh ữ n g ngư ờ i đ ã
chế t, trong q uan niệ m d â n g ian củ a ngư ờ i
V iệ t, sự hu ng , suy c ủ a con cháu dòng tộ c
p h ụ th uộ c rấ t lớ n vào p h ầ n m ộ tổ tiên , nhấ t
là ph ầ n m ộ củ a th ủ y tổ dòng tộ c. N ế u phầ n
m ộ củ a th ủ y tổ b ìn h yên thi con cháu sẽ
đư ợ c khai tâm , p h át p hú c , đờ i đờ i hư ng
thị nh, kiế p kiế p an h ư ở n g ph ú q u ý v inh
hoa. N êu ph ầ n m ộ th ủ y tổ “đ ộ ng” thì con
cháu sẽ lụ n bạ i, g ia cả nh khánh kiệ t, dòng
tộ c suy vong. Đ ơ n c ử m ộ t v í dụ : b a dòng họ
N gu y ễ n Đ ình, N gu y ễ n X uân, họ Lư u cư trú
tạ i làng N g u yệ t Á ng , x ã Đ ạ i Á ng , huyệ n
Thanh T rì, th àn h p h ố H à N ộ i đề u lư u
truy ề n câu chuyệ n h u y ề n thoạ i về việ c chọ n
hu yệ t đ ấ t đắ c đị a, th u ậ n p h ong thủ y. Trong
quan niệ m củ a b a dò n g tộ c trên, con cháu
đờ i đờ i ph át phúc, k h ai khoa, hiể n vinh đỗ
đạ t, tạ o th à n h tru yề n th ố n g làn g kho a bả ng
là n h ờ phúc ấ m thủ y tổ để lạ i, m à trư ớ c h ế t
do m ộ tổ đ ặ t đúng nơ i đ ắ c đị a. N hư vậ y, vớ i
ngư ờ i V iệ t, m ồ m ả củ a tổ tiên d ò ng tộ c giữ
vai trò qu y ế t đị nh tớ i sự hư ng, suy củ a các
thế hệ co n ch áu sau này.
T ừ q uan niệ m dân gian vê vai trò củ a
m ộ tổ nh ư trên, ta nhậ n thấ y, đ ế n tậ n hôm