Báo cáo nghiên cứu khoa học " KHAI QUAN THÔNG THỊ "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:14

Thêm vào BST

Báo xấu

55
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Khi sứ thần nhà Thanh sang phong vương, vua Quang Trung từ Nghệ An ra Thăng Long để làm lễ, giữa đường bị bệnh phải quay lại điều trị nên phái đoàn Trung Hoa phải ngừng lại Gia Quất đến hơn nửa tháng để chờ. Ngày rằm tháng 10 năm Kỷ Dậu [1789], sứ thần Thành Lâm thay mặt vua Càn Long tuyên phong cho Nguyễn Quang Bình làm An Nam quốc vương. Sau khi hoàn tất, vua Quang Trung đã khoản đãi phái bộ nhà Thanh và ngay lần tiếp xúc này ông đã đề cập đến...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " KHAI QUAN THÔNG THỊ "

3 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 VAÊN HOÙA - LÒCH SÖÛ KHAI QUAN THOÂNG THÒ Nguyễn Duy Chính* Lôøi môû ñaàu Khi söù thaàn nhaø Thanh sang phong vöông, vua Quang Trung töø Ngheä An ra Thaêng Long ñeå laøm leã, giöõa ñöôøng bò beänh phaûi quay laïi ñieàu trò neân phaùi ñoaøn Trung Hoa phaûi ngöøng laïi Gia Quaát ñeán hôn nöûa thaùng ñeå chôø. Ngaøy raèm thaùng 10 naêm Kyû Daäu [1789], söù thaàn Thaønh Laâm thay maët vua Caøn Long tuyeân phong cho Nguyeãn Quang Bình laøm An Nam quoác vöông. Sau khi hoaøn taát, vua Quang Trung ñaõ khoaûn ñaõi phaùi boä nhaø Thanh vaø ngay laàn tieáp xuùc naøy oâng ñaõ ñeà caäp ñeán nhieàu vaán ñeà trong ñoù coù ba yeâu caàu ñeå chuyeån leân vua Thanh xin chaáp thuaän: - Thöù nhaát, vua Quang Trung cho bieát oâng seõ dôøi ñoâ veà Ngheä An laø trung taâm cuûa laõnh thoå oâng cai trò ñeå tieän vieäc lieân laïc vôùi caû hai ñaàu. - Thöù hai, oâng xin ñöôïc ban chính soùc nghóa laø haøng naêm ñöôïc ban lòch ñeå in ra cho daân trong nöôùc theo ñoù maø caøy caáy, troàng troït. - Thöù ba, oâng xin ñöôïc môû laïi caùc cöûa khaåu taïi caùc quan aûi vuøng Vieät Taây (thuoäc tænh Quaûng Taây, Trung Quoác) maø nhaø Thanh ñaõ caám qua laïi buoân baùn trong 15 naêm qua. Trong ba yeâu caàu, vieäc xin ñöôïc khai quan thoâng thò 開關通巿 [môû cöûa buoân baùn qua laïi] trong lòch söû thöôøng chæ ñeà caäp raát giaûn löôïc nhöng thöïc ra laø moät bieán coá lôùn aûnh höôûng ñeán toaøn boä kinh teá nöôùc ta vaø cuõng laø ñoøn baåy ñeå sau naøy vua Quang Trung ñöa ra moät soá thænh caàu khaùc. Theo lôøi taâu cuûa Phuùc Khang An [Toång ñoác Löôõng Quaûng] vaø Toân Vónh Thanh [Tuaàn phuû Quaûng Taây] thaùng 12 naêm Kyû Daäu [1789] thì: Laïi theo quoác vöông kia noùi thì Giao Nam saûn vaät voán ít, laïi theâm nhieàu naêm binh löûa, neân vaät löïc suy kieät, ñaïi hoaøng ñeá che chôû cho quaàn sinh nhö aùnh saùng muøa xuaân chieáu xuoáng vaïn vaät, mong hoaøng thöôïng ngoù xuoáng ñaát vieâm hoang ôû beân ngoaøi cuõng laø con daân maø chuaån cho môû laïi cöûa quan Thuûy Khaåu ñeå buoân baùn qua laïi, nhö theá thì sinh linh toaøn caûnh An Nam ñeàu ñöôïc lôïi vaø coù ñoà duøng. Boïn thaàn tra thaáy An Nam voán maäu dòch thoâng thöông nhöng töø khi coù leänh caám ñeán nay thì haøng hoùa ôû noäi ñòa khoù maø ñeán Nam Giao ñöôïc, chaúng haïn thuoác men, traø laù laø nhöõng thöù maø nöôùc naøy caàn duøng, gaàn ñaây caàu xin nhieàu laàn nhöng chöa ñöôïc chaáp thuaän. Tuy cuõng trong lôøi taâu naøy, Phuùc Khang An ñeà nghò ñôïi vua Quang Trung khi sang Trung Hoa döï leã baùt tuaàn khaùnh thoï seõ xin vaø chaáp thuaän * California, Hoa Kyø.
4 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 nhö moät aân ñieån ñaëc bieät nhöng vua Caøn Long ñaõ baùc khöôùc giaûi phaùp naøy vaø truyeàn chæ laäp töùc môû cöûa laïi ñeå hai beân thoâng thöông: Nguyeãn Quang Bình ñöôïc phong töôùc voã veà An Nam, bieát kính phuïng chính soùc cuûa thieân trieàu neân khaån caàu ban cho thôøi hieán thö, vaäy thuaän cho lôøi xin ñoù. Vaäy haõy baùo cho raèng ñöôïc caáp phaùt 20 baûn thôøi hieán thö naêm 55 [Caøn Long 55, 1790]. Töø nay veà sau, Boä Leã moãi naêm tra theo leä ban cho Trieàu Tieân, ban phaùt thôøi hieán, ra leänh cho tuaàn phuû Quaûng Taây, giao cho Taû Giang ñaïo thoâng baùo cho sai quan nöôùc ñoù ñeán cöûa quan nhaän laõnh. Coøn caùc cöûa quan Thuûy Khaåu ôû Vieät Taây coù ñöôøng thoâng thöông, neáu khoâng thuaän cho ngay e raèng hoùa vaät ôû nöôùc ñoù khan hieám, ngöôøi daân khoâng coù maø duøng, xem Cöûu vaïn chuyeån traø. Nguoàn: The Book of ra khoâng phaûi laø yù nhaát thò ñoàng nhaân, Tea, Nxb Flammarion, Paris (khoâng ñeà theå tuaát ngoaïi phieân cuûa traãm. naêm), tr.75. AÛnh chuïp naêm 1908. Nay ñaõ minh giaùng duï chæ, chuaån cho môû cöûa quan, thoâng thöông chôï buùa [開關通市], khoâng caàn phaûi ñôïi ñeán khi quoác vöông lai kinh, taän maët caàu khaån, khi ñoù môùi baèng loøng. Khi ñoïc veà vieäc môû cöûa thoâng thöông, chuùng ta thaáy söï vieäc coù veû giaûn dò nhöng thöïc ra ñoøi hoûi nhieàu noã löïc ñeå thi haønh. Tuy nhieân, ñaây laø moät thoûa hieäp song phöông - noùi theo ngoân ngöõ thôøi nay laø moät hieäp öôùc thöông maïi maø caû hai beân ñeàu coù nhieäm vuï thi haønh nghieâm chænh neân aûnh höôûng cuûa noù lieân quan ñeán khoâng phaûi chæ nöôùc ta maø caû vuøng nam Trung Hoa. Boái caûnh lòch söû Caùc quoác gia ôû taây nam Trung Hoa voán dó laø khu vöïc maø nhaø Thanh muoán baønh tröôùng theá löïc, nhaát laø sau khi hoï ñaõ vöôn daøi caùnh tay ra khoûi vuøng Taân Cöông, Taây Taïng. Tuy nhieân, vuøng Ñoâng Nam AÙ khoâng phaûi laø thaûo nguyeân roäng raõi ñeå quaân Thanh coù theå duøng sôû tröôøng cuûa kyø binh maø laø moät vuøng röøng raäm, nhieàu “chöôùng leä” [caùc beänh röøng nuùi nhö soát reùt ngaõ nöôùc vaø thöông haøn] neân nhaø Thanh hao binh toån töôùng maø chaúng ñi ñeán ñaâu. Bieát raèng khoâng theå chæ duøng voõ löïc ñaùnh chieám caùc khu vöïc naøy, nhaø Thanh aùp duïng chính saùch “ki mi” coi caùc daân toäc nhoû beù hôn nhö nhöõng con ngöïa caàn daãn daét, khi nhu khi cöông roài töø töø seõ khoáng cheá vaø chieám lónh. Giöõa theá kyû XVIII, Mieán Ñieän laø moät vöông quoác huøng maïnh vaø vieäc tranh giaønh theá löïc ôû vuøng “Traêng non” [Crescent] - naèm trong khu vöïc Baéc
5 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 Thaùi, Thöôïng Laøo vaø Vaân Nam hieän nay - ñaõ ñöa ñeán nhöõng xung ñoät quaân söï vôùi caû Xieâm La laãn Trung Hoa. Voán dó laø moät vuøng rieâng reõ, khi quaân Thanh tieán chieám naêm 1766, hoï ñaõ saùp nhaäp vaøo laõnh thoå Trung Hoa. Kinh nghieäm naøy gaàn gioáng nhö vieäc Toân Só Nghò ñem quaân sang nöôùc ta vaø neáu nhö khoâng bò ñaïi baïi chaïy veà thì vieäc bieán An Nam thaønh quaän huyeän laø chuyeän coù theå xaûy ra. Theá nhöng chæ môùi chieám ñoùng moät thôøi gian ngaén, quaân Thanh bò thaát lôïi vì beänh taät, tieáp lieäu, lieân laïc vaø quaân Mieán taùi chieám caùc vuøng Muong Leam vaø Sipsongpanna khieán Toång ñoác Vaân Quyù Döông ÖÙng Cö [楊應琚] bò trieäu veà kinh vaø baét buoäc töï töû. Vua Caøn Long thaáy luïc doanh [quaân ngöôøi Haùn] thua traän neân sai Minh Thuïy [明瑞] ñöa ba vaïn kyø binh Maõn vaø Moâng tinh nhueä nhaát tieán saâu vaøo Mieán Ñieän tôùi saùt kinh thaønh. Vieäc tieàn quaân ñi quaù nhanh neân haäu quaân khoâng tieáp öùng kòp khieán quaân Thanh bò caét ñöôøng vaän löông vaø khi quaân Mieán phaûn coâng thì ruùt lui khoâng kòp. Thaùng 3 naêm 1768, trong côn tuyeät voïng Minh Thuïy caét chieác ñuoâi sam treân ñaàu gôûi veà trieàu roài töï töû. Vua Caøn Long khoâng chòu boû cuoäc neân gôûi vò töôùng taøi ba nhaát - cuõng laø em cuûa hoaøng haäu - laø Phoù Haèng [傅恒] (cha cuûa Phuùc Khang An ñoàng thôøi laø chuù cuûa Minh Thuïy) ñem boán vaïn quaân trong ñoù coù 11.000 kyø binh vaø moät maïng löôùi tieáp lieäu raát quy moâ, chuaån bò cöïc kyø chu ñaùo ñaùnh Mieán Ñieän. Luùc ñaàu Phoù Haèng ñaït ñöôïc moät soá thaéng lôïi nhöng moät khi muoán cuûng coá nhöõng vuøng ñaát hoï chieám ñöôïc thì quaân Thanh laïi phaûi ñoái phoù vôùi nhöõng vaán ñeà thöïc teá khoâng khaùc gì Minh Thuïy tröôùc ñaây ñaõ gaëp phaûi. Mieán Ñieän nhieàu soâng ngoøi, quaân Thanh khoâng coù thuyeàn beø, hoûa löïc thì laïi thua xa quaân Mieán [ngöôøi Mieán mua ñöôïc suùng oáng cuûa AÂu chaâu] vaø nhaát laø khoâng hôïp thuûy thoå neân soá ngöôøi cheát vì chöôùng khí moãi luùc moät nhieàu. Chính Phoù Haèng cuõng bò beänh neân vua Caøn Long phaûi ra leänh ruùt lui. Vieäc thoûa hieäp ñeå ngöøng chieán nhö theá naøo thì taøi lieäu hai beân khoâng thoáng nhaát - töông töï nhö traän chieán ôû nöôùc ta sau naøy - vì nhaø Thanh luoân luoân tìm caùch noùi toát cho hoï. Phoù Haèng taâu leân raèng chính Mieán Ñieän caàu hoøa vaø seõ sang trieàu coáng khieán cho vua Caøn Long raát troâng ñôïi. Cuoäc chieán Thanh-Mieán vöøa daây döa, toán keùm vöøa hao binh toån töôùng [Phoù Haèng cuõng cheát vì soát reùt naêm 1770] khieán cho Thanh trieàu vöøa caêm haän, vöøa beõ baøng. Ñeå traû thuø, vua Caøn Long ra leänh “phong quan” nghóa laø ñoùng taát caû caùc cöûa thoâng sang phía taây nam, trong ñoù coù caû caùc quan aûi doïc theo bieân giôùi nöôùc ta. Vua Thanh khi aáy cuõng chæ mong Mieán vöông chính thöùc leân tieáng thaàn phuïc ñeå coù lyù do baõi boû leänh caám thoâng thöông nhöng maõi ñeán naêm Caøn Long 53 [Maäu Thaân, 1788] vua Mieán Ñieän môùi sai ngöôøi sang trieàu coáng. Khi Toân Só Nghò ñem quaân sang ñaùnh nöôùc ta, tuy döôùi danh nghóa “höng dieät keá tuyeät” [trung höng trieàu Leâ bò dieät, döïng laïi doøng hoï Leâ bò
6 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 tuyeät] nhöng trong thaâm taâm vua Caøn Long muoán röûa moät “hoäi chöùng Mieán Ñieän” hôn laø thöïc loøng giuùp ñôõ nhaø Leâ. Thaønh ra tuy chæ laø nhöõng thaéng lôïi nhoû nhöng cuõng ñöôïc thoåi phoàng thaønh nhöõng chieán coâng vó ñaïi vaø khi Toân Só Nghò thua chaïy veà thì caû trieàu ñình nhaø Thanh vaø caùc tænh bieân cöông naùo loaïn, e ngaïi trôû thaønh moät cuoäc sa laày thöù hai taïi vuøng taây nam. Vua Caøn Long voäi vaøng gôûûi Phuùc Khang An sang laøm Toång ñoác Löôõng Quaûng, ngoaøi maët noùi laø ñeå tính ñöôøng phuïc thuø nhöng beà trong laïi maät duï laø ñöøng laøm lôùn chuyeän vaø ñoå rieät cho Leâ Duy Kyø [töùc vua Chieâu Thoáng] boû chaïy laøm loaïn loøng quaân. Phuùc Khang An bieát yù vua Caøn Long neân cam keát seõ laøm ñuû moïi caùch ñeå “döôõng quaân uy, toàn quoác theå” vaø khoân kheùo ñöa ra nhöõng khoù khaên töông töï nhö trong cuoäc chieán naêm xöa vôùi Mieán Ñieän ñeå mong traùnh caùi soá phaän bi thaûm cuûa cha oâng laø Phoù Haèng. May thay, vua Quang Trung khoân kheùo caàu hoøa vaø vua Caøn Long nhanh choùng phong vöông. Ñeå toû ra mình laø nöôùc lôùn vua Caøn Long cuõng soát saéng chaáp thuaän caùc yeâu caàu cuûa An Nam trong ñoù coù vieäc môû cöûa bieân giôùi voán khoâng thoâng thöông nhieàu naêm qua. Toå chöùc haønh chaùnh 1. Ñòa ñieåm Theo nhö taøi lieäu nhaø Thanh, doïc theo bieân giôùi Vieät-Trung coù baùch aûi, tam quan laø nhöõng nôi coù theå qua laïi. Tuy nhieân, vieäc buoân baùn chæ taäp trung ôû ba cöûa lôùn coù ñoùng troïng binh laø Traán Nam, Bình Nhi vaø Thuûy Khaåu. Ba cöûa quan naøy moät beân laø phuû Thaùi Bình (Quaûng Taây, Trung Hoa) moät beân laø hai traán Cao Baèng (Thuûy Khaåu, Bình Nhi) vaø Laïng Sôn (Traán Nam) thuoäc nöôùc ta. Tuy coù leänh caám nhöng vaãn coù nhöõng ngöôøi leùn chuyeån haøng hoùa theo soá löôïng nhoû. Vieäc chuyeån haøng laäu ñoù raát nguy hieåm vaø bò tröøng phaït naëng neà neáu bò baét neân haøng hoùa ñöa sang nöôùc ta thaät baát thöôøng. Hai cöûa Thuûy Khaåu vaø Bình Nhi coù ñöôøng soâng tôùi Long Chaâu coøn Traán Nam [chuùng ta thöôøng goïi laø aûi Nam Quan, hieän nay mang teân Höõu Nghò Quan] laø cöûa chính treân ñöôøng ñi cuûa caùc söù thaàn, phía nöôùc ta coù Laïng Sôn, phía Trung Hoa coù Baèng Töôøng. Khi môû cöûa quan ñeå buoân baùn trôû laïi, moãi beân thieát laäp moät nôi taäp trung haøng hoùa ñeå kieåm soaùt vaø phaân phoái, beân phía nhaø Thanh goïi laø xöôûng coøn beân nöôùc ta goïi laø chôï [thò]. ÔÛ Cao Baèng, chôï hoïp taïi Muïc Maõ coøn ôû Laïng Sôn thì taäp trung taïi Kyø Löøa thuoäc Ñoàng Ñaêng. Vì khu vöïc Nam Quan coù nhieàu con buoân töø xa ñoå ñeán neân taïi Kyø Löøa chia thaønh hai khu, moät khu goïi laø Thaùi Hoøa cho daân töø Quaûng Ñoâng ñeán, moät khu goïi laø Phong Thònh cho ngöôøi Quaûng Taây ñeán. Moãi khu vöïc laïi coù nhaân vieân quaûn lyù vaø baûo veä. Traán Nam Quan khoâng môû ra cho daân chuùng qua laïi maø chæ khi naøo coù söù thaàn thì binh lính canh gaùc môùi môû ñeå cho qua, ñoâi khi coøn laøm khoù thöû taøi vaên chöông nöõa. Tuy nhieân ôû gaàn ñoù coù moät aûi goïi laø Do Thoân laø nôi khaùch thöông qua laïi vaø haøng hoùa cuõng theo ñöôøng naøy.
7 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 Baûn ñoà bieân giôùi Vieät-Thanh Vò trí caùc cöûa Thuûy Khaåu, Bình Nhi vaø Do Thoân ñöôïc môû ra ñeå hai beân thoâng thöông. Nguyeân baûn trích töø Trung Quoác lòch söû ñòa ñoà taäp, taäp 8, tr. 46. 2. Haønh chaùnh Theo toå chöùc, phía nhaø Thanh ôû Quaûng Taây coù hai xöôûng taïi Taàm Chaâu vaø Ngoâ Chaâu, ôû nöôùc ta coù hai chôï taïi Muïc Maõ vaø Kyø Löøa. Moãi xöôûng coù moät xöôûng tröôûng vaø moät baûo hoä, moãi chôï coù moät thò tröôûng vaø moät giaùm ñöông. Nhöõng vieân chöùc naøy coù nhieäm vuï thieát laäp danh saùch, caáp phaùt yeâu baøi [theû baøi ñeo ôû thaét löng] ñeå baïn haøng coù theå qua laïi cöûa quan baùn vaø mua haøng mang veà. Ngoaøi ra coøn nhöõng ngöôøi coù nhieäm vuï tuaàn tra, kieåm soaùt haøng hoùa. Moïi haøng hoùa qua laïi ñeàu phaûi chòu thueá. Nhaø Thanh ñaët thueá cuïc taïi Bình Nhi, Thuûy Khaåu vaø Do Thoân. Ngoaøi cô quan haønh chaùnh, hai beân coøn thieát laäp moät soá nha haõng laø nôi trung gian giôùi thieäu mua baùn. Caùc thöông nhaân töø Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây, Chieát Giang, Hoà Nam, Hoà Baéc, Giang Taây, Sôn Taây... ñaõ ñeà nghò laäp ôû huyeän Tuyeân Hoùa möôøi gian nha haõng ñöôïc goïi chung laø An Nam thoâng thò nha haõng ñoùng vai nhöõng nhaø kho ñeå taäp trung vaø phaân phoái haøng. Nhöõng nha haõng seõ do Phieân ty [Boá chính ty] troâng nom vaø phaûi ñoùng thueá goïi laø nha thueá. 3. Kieåm soaùt Vieäc buoân baùn qua laïi ñeàu do caùc quan laïi ñòa phöông quaûn trò vaø kieåm soaùt. Moãi thaùng chôï phieân môû vaøo ngaøy moàng 5 vaø moàng 10. Nhöõng thöông
8 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 nhaân phaûi ñeo yeâu baøi vaø haøng hoùa cuõng nhö lyù lòch seõ ñöôïc kieåm tra ñeå cho qua laïi. ÔÛ bieân giôùi tình hình töông ñoái phöùc taïp vì phaûi ñeà phoøng caû nhöõng keû baát löông troäm cöôùp hoùa vaät roài ñöa qua bieân giôùi baùn kieám tieàn. Nhöõng thöông nhaân cuõng ña taïp vaø coù theå noùi hai ba thoå ngöõ ñeå giaû laøm ngöôøi thieåu soá. 4. Caùc maët haøng Theo nhö keâ khai, ngoaøi nhöõng maët haøng trong danh saùch caám, haøng hoùa luùc ñaàu trao ñoåi chæ thuaàn tuùy saûn xuaát taïi ñòa phöông, khoâng coù xa xæ phaåm. Theo baùo caùo cuûa Quaùch Theá Huaân [luùc ñoù ñang giöõ quyeàn Toång ñoác Löôõng Quaûng] thì ngöôøi Trung Hoa ñem sang nöôùc ta traàu cau, thuoác huùt, traø, giaáy baûn, cheùn baùt, vaûi taám, thuoác nhuoäm, ñöôøng vaø daàu [thaép ñeøn], thuoác baéc [loaïi xoaøng]... coøn ngöôøi nöôùc ta ñem sang baùn cho hoï cuû naâu, sa nhaân, ñaïi hoài, tô taèm, tre goã... 5. Thi haønh Sau khi Toång ñoác Löôõng Quaûng Phuùc Khang An trình leân döï aùn khai quan thoâng thò vaø moät baûn taâu bao goàm 16 ñieàu leä ñöôïc vua Caøn Long chuaån thuaän thì hai beân ñaõ laøm leã khai quan vaøo ngaøy raèm thaùng Gieâng naêm Canh Tuaát [1790]. Tính ñeán hoâm ñoù, caùc cô cheá ñieàu haønh, kieåm soaùt vaø thueá vuï cuûa caû hai nöôùc ñaõ hoaøn taát. Veà phía nöôùc ta nhaân söï ñaûm traùch caùc traán xöôûng ñeå baûo hoä, giaùm ñoác, tuaàn tra, keâ khai thanh saùt nhaân vieân hai nôi Muïc Maõ vaø Kyø Löøa ñöôïc vua Quang Trung ñieàu ñoäng töø Phuù Xuaân vaø Ngheä An leân, vieân chöùc ñòa phöông cuõng hoaøn taát vieäc xaây döïng phoøng oác töø trung tuaàn thaùng Chaïp. Nhìn chung, vieäc maõi dòch cuûa Trung Hoa vôùi nöôùc ta trong giai ñoaïn ñaàu chuû yeáu laø trao ñoåi nhöõng vaät duïng haøng ngaøy. Tuy ñaõ môû cöûa cho hai beân buoân baùn, ngöôøi nöôùc ta vaãn duøng ñoà noäi hoùa saûn xuaát ngay taïi ñòa phöông. Naêm Quyù Söûu [1793] - sau khi vua Quang Trung qua ñôøi - vua Caûnh Thònh Nguyeãn Quang Toaûn coù xin môû theâm moät chôï taïi Hoa Sôn ñeå thöông nhaân qua laïi theo loái cöûa Bình Nhi khoâng phaûi ñeán taän Kyø Löøa buoân baùn. Ñöôøng thuûy töø Bình Nhi ñeán Hoa Sôn laø choã ñoâng ñaûo daân cö, nhieàu haøng quaùn con buoân tuï taäp raát tieän neân Thanh trieàu ñaõ nhanh choùng chaáp thuaän. Nhö vaäy ôû bieân giôùi, nöôùc ta ñaõ môû ba chôï töông öùng vôùi ba ñöôøng thoâng sang Trung Hoa: - Chôï Muïc Maõ do thöông nhaân ñi theo cöûa Thuûy Khaåu. - Chôï Hoa Sôn do thöông nhaân ñi theo cöûa Bình Nhi. - Chôï Kyø Löøa do thöông nhaân ñi theo aûi Do Thoân. Tuy khoâng coù soá lieäu cuï theå, nhöng coù theå nhaän thaáy vieäc môû laïi caùc cöûa quan ñaõ aûnh höôûng lôùn ñeán vieäc giao thöông ôû mieàn Baéc nöôùc ta, vöïc daäy moät khu vöïc bò chieán tranh vaø naïn caùt cöù taøn phaù trong moät thôøi gian daøi. Chæ ba naêm sau, Thaønh Laâm [khi ñoù laø Ñoàng tri Ninh Minh] ñaõ taâu leân vua Caøn Long:
9 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 “Töø naêm 56 ñöôïc thaùnh aân chuaån cho nöôùc An Nam thoâng thò ñeán nay, luùc ñaàu caùc loaïi haøng hoùa xuaát khaåu chæ coù caùc loaïi daàu, ñoà söù, giaáy baûn, noài gang... ñeàu laø nhöõng moùn naëng neà, thoâ keäch. Gaàn ñaây, daân chuùng nöôùc aáy vui veû laøm aên neân nhöõng ñoà caàn duøng gia taêng gaáp boäi khi tröôùc, noâ taøi qua laïi traán Nam Quan muïc kích treân ñöôøng ñeán aûi Do Thoân haøng hoùa xuaát khaåu cuoàn cuoän khoâng döùt. Tra hoûi hoï ñem nhöõng haøng hoùa gì thì bieát laø coù vaûi tô, traø thôm vaø nhöõng moùn haøng khoâng naëng laém. Coøn Bình Nhi, Thuûy Khaåu hai cöûa thuoäc ñoàng tri Long Chaâu kinh lyù, caùch traán Nam Quan khaù xa, hoûi ra thì Ñoàng tri Vöông Khaúng Ñöôøng cuõng noùi raèng gaàn ñaây haøng hoùa xuaát khaåu so vôùi khi môùi môû chôï, moãi ngaøy moät nhieàu... Caøn Long naêm thöù 59 (Giaùp Daàn, 1794) ngaøy 24 thaùng 12. Mua haøng hay du hoïc? Ngoaøi yeâu caàu khai quan thoâng thò, vua Quang Trung cuõng xin vôùi nhaø Thanh ñöôïc chuyeån töø ba naêm moät laàn trieàu coáng leân hai naêm moät laàn. Veà phöông dieän hình thöùc chuùng ta deã daøng töôûng nhö moät ñeà nghò thieáu hôïp lyù. Thöïc ra nhöõng laàn söù ñoaøn nöôùc ta sang Trung Hoa chính laø dòp ñeå trieàu ñình ñaët mua moät soá saûn phaåm öu haïng cuûa hoï ñem veà duøng trong noäi phuû hay ban thöôûng. Cuoái theá kyû XVIII, lôïi töùc ñaàu ngöôøi ñoàng nieân (GNP per inhabitant) cuûa Trung Hoa gaàn nhö ñöùng ñaàu theá giôùi. Theo con soá cuûa Fernand Braudel [tính theo USD naêm 1960] thì Anh Quoác [1700] vaøo khoaûng 150 ñeán 190USD; Phaùp Quoác [1781-1790] laø 170 ñeán 200USD; Hoa Kyø [1710] (khi ñoù coøn laø thuoäc ñòa cuûa Anh) khoaûng 250 ñeán 290USD; AÁn Ñoä [1800] vaøo khoaûng 160 ñeán 210USD (nhöng ñeán 1900 thì chæ coøn töø 140 ñeán 180USD); Nhaät Baûn [1750] laø 160USD coøn Trung Hoa [1800] laø 228USD (naêm 1950 chæ coøn 170USD).(1) Naêm Nhaâm Tyù [1792], vua Quang Trung gôûi thö cho Quaùch Theá Huaân, khi ñoù ñang naém quyeàn Toång ñoác Löôõng Quaûng: Quoác vöông nöôùc An Nam Nguyeãn trình leân vieäc nhö sau: Baûn quoác nhôø ñöôïc thaùnh aân thaáy saûn vaät thieáu thoán nhieàu neân ñaõ ban cho môû cöûa qua laïi buoân baùn. Töø thaùng Gieâng ñeán nay, thöông maïi tuï taäp, baùch hoùa doàn ñeán neân ñoà duøng trong nöôùc cuõng nôùi ra nhieàu, caû nöôùc thaàn daân ai ai cuõng caûm kích ca tuïng thaâm aân cuûa ñaïi hoaøng ñeá voã veà keû ôû xa, nôi nôi môû hoäi. Theá nhöng nhöõng ñoà con buoân ñem ñeán baùn, chæ ñuû cho vieäc duøng haøng ngaøy, coøn baøo phuïc thaùi chöông [caùc loaïi vaûi theâu saëc sôõ] thì ôû xa neân khoâng tôùi ñöôïc. Baûn quoác ngöôõng moâng thieân aân muoán ñoåi môùi trieàu phuïc, nghi vaên cho quan phuû cuõng caàn ñoâi chuùt beà ngoaøi, thaønh khaån hoïc loái noùi naêng dung nghi cuûa vaên vaät Trung Quoác ñeå khoûi bò cheâ laø queâ keäch. Muøa xuaân naêm nay töø Vaïn Töôïng thaéng traän trôû veà, toâi muoán ban thöôûng cho töôùng só aùo baøo ñeå toû chuùt ôn chia seû. Theá nhöng neáu khoâng phaûi
10 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 mua ñoà deät töø Giang Nam thì theå cheá phaàn nhieàu khoâng duøng ñöôïc. Coøn nhö vaät duïng deät ôû baûn quoác thì daïng thöùc raát nhieàu, phaûi ñöôïc ngöôøi chuyeân moân ñem maãu ñeán ñeå ñaët cho deät töø tröôùc thì ban xuoáng môùi thích hôïp. Thaønh thöû toâi ñònh boû ra vaøi vaïn löôïng baïc, sai moät ngöôøi thoâng thaïo kyõ thuaät cuûa baûn quoác, ñöa theo naêm ngöôøi ñeán taän nôi ñeå choïn gaám. Theá nhöng thieân trieàu phaùp luaät saâm nghieâm, tôùi Giang Nam phaûi qua maáy tænh neân khoâng daùm maïo muoäi. Nhöõng chuyeän laët vaët nhö theá khoâng neân ñeå cho thaùnh thöôïng phaûi raùc tai. Chính vì theá neân toâi môùi trình baøy tröôùc ñaøi cuûa Vöông phaân phuû Long Chaâu, nghó ñeán loøng thaùnh thieân töû ñaõi keû vieãn phieân öu haäu maø chaáp thuaän thoâng baùo ñeán Giang Nam ñeå caáp baøi chieáu cho pheùp thoâng haønh. Coøn vieäc mang ngaân löôïng vaø sau naøy caùc moùn vaûi voùc mua ñöôïc, treân ñöôøng ñi laøm sao thueâ möôùn phu phen, thuyeàn beø, chuyeån vaän treân boä döôùi nöôùc ñeå hoï coù theå laáy ñoù maø theo ngoõ haàu laøm xong vieäc cho sôùm suûa. Nhö theá thì vaên voõ baûn quoác, ai ai cuõng caûm kích boäi phuïc nhôù ôn khoâng bieát ñaâu maø keå. Chæ coù baäc quaân töû môùi höôûng ñöôïc muøi thôm cuûa muøa heø, gioù maùt cuûa phöông nam, chæ bieát laáy ñoù maø chuùc möøng nhöõng baäc aån giaû nhö ngaøi. Nay vieát thö trình leân.(2)Gôûi ñeán tröôùc ñaøi cuûa: Thieân trieàu khaâm meänh Binh Boä Thò lang kieâm Ñoâ saùt vieän Phoù Ñoâ ngöï söû, Tuaàn phuû Quaûng Ñoâng ñaúng ngoaïi ñòa phöông Ñeà ñoác quaân vuï thöï Löôõng Quaûng Ñoác boä ñöôøng Quaùch [Theá Huaân] ñaïi nhaân Caøn Long naêm thöù 57 [Nhaâm Tyù, 1792] thaùng Tö nhuaän, ngaøy moàng...(3) Tuy nhieân, Quaùch Theá Huaân ñaâu coù theå töï tieän caáp thoâng haønh ñeå cho ngöôøi nöôùc ta sang mua moät soá löôïng haøng lôùn nhö theá, neáu nhö coù ngöôøi khaùc taâu leân thì seõ mang vaï lôùn, coù khi coøn bò kheùp vaøo toäi “tö thoâng ngoaïi phieân” khoâng chöøng. Theo taøi lieäu nhaø Thanh, vieäc naøy ñaõ ñöôïc vua Caøn Long ñình nghò. Caùc ñaïi thaàn trong Quaân cô xöù taâu leân nhö sau: ...Tröôùc ñaây quoác vöông nöôùc ñoù ñaõ gôûi bieåu leân xin ñònh laïi coáng kyø, boïn thaàn ñaõ cuøng vôùi Boä Leã ñònh nghò raèng töø nay hai naêm moät laàn tieán coáng vaø ñaõ ñöôïc hoaøng thöôïng chuaån cho quoác vöông kia thi haønh. Vaäy khi coáng söù qua laïi thì nhöõng nhu caàu veà vaûi voùc caàn mua saün dòp lai kinh treân ñöôøng mua ñem veà. Chæ coù ñieàu khi quoác vöông gôûi söù sang thì do ñöôøng Hoà Quaûng, Haø Nam maø khoâng theo ñöôøng Giang Ninh. Neáu nhö quoác vöông nöôùc ñoù caàn mua vaät duïng mang veà thì seõ ñoåi loä trình theo ñöôøng Hoà Baéc- Kinh Giang-Giang Ninh-Tröôøng Giang cho tieän vieäc mua baùn. Vaäy töø nay veà sau, moãi khi coáng söù nöôùc ñoù leân kinh neáu caàn phaûi mua haøng thì haõy trình tröôùc cho caùc ñoác phuû ñeå taâu leân ñeå ñoåi theo ñöôøng thuûy Giang Ninh, coøn neáu khoâng phaûi mua baùn gì thì cöù theo ñöôøng cuõ Hoà Quaûng, Haø Nam tieán kinh.
11 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 Laàn naøy neáu caàn mua baøo phuïc caùc loaïi thì haõy cöù theo chöông trình ñònh saün töø tröôùc, cho thoâng söï vieát roõ raøng keâ khai töøng moùn, trình giao cho quan vieân ñòa phöông ñeå ñöa cho caùc tieäm buoân chuaån bò, caùc quan chöùc seõ ñoân ñoác ñeå khi naøo söù thaàn xuaát kinh seõ thu mua ñem veà nöôùc. Trong khi chôø ñôïi huaán thò, boïn thaàn seõ chuyeån giao cho thöï Löôõng Quaûng toång ñoác chuyeån cho quoác vöông kia khaâm tuaân bieän lyù cuøng ñoác phuû Giang Nam tuaân chieáu. Xin taâu leân. Caøn Long naêm thöù 57, ngaøy 20 thaùng 6. Chaâu pheâ: Lôøi taâu raát ñuùng. Cöù theá maø laøm. Khaâm thöû. Qua hai laù thö treân ñaây, chuùng ta ngôø raèng neáu vua Quang Trung khoâng coá yù cho ngöôøi sang tìm hieåu caùch thöùc saûn xuaát maãu haøng vaûi cuûa Trung Hoa ñeå xaây döïng moät kyõ ngheä deät cho mình thì cuõng muoán ñaët mua haøng vôùi soá löôïng lôùn. Vieäc naøy khoâng bieát roài ra sao vì khoâng thaáy thö hoài ñaùp vaø sau ñoù khoâng laâu, vua Quang Trung bò baïo beänh qua ñôøi. Caùi cheát ñoät ngoät cuûa oâng khieán cho moät soá döï tính khoâng tieán haønh ñöôïc, boû lôõ nhöõng dòp may hieám coù cho nöôùc ta. Cuõng neân theâm raèng trong giai ñoaïn ñöôïc vua Caøn Long tin caäy, vua Quang Trung ñaõ tieán haønh vieäc ñoøi laïi saùu chaâu ôû Höng Hoùa vaø caàu hoân moät hoaøng nöõ nhaø Thanh. Nhöõng ñoäng thaùi ñoù nhaèm naâng nöôùc ta leân thaønh moät toâng phieân (quoác gia coù lieân heä hoân nhaân) haàu deã daøng trôû thaønh moät ñaàu caàu trung gian nhaän vaø chuyeån haøng töø Trung Hoa ra beân ngoaøi. Keát luaän Moät trong nhöõng laõnh vöïc ít ai quan taâm cuûa thôøi ñaïi Quang Trung laø nhöõng canh caûi treân phöông dieän kinh teá. Chính caùc ñaïi thaàn nhaø Thanh cuõng khaâm phuïc khi thaáy nhöõng yeâu caàu ñaàu tieân sau khi Nguyeãn Hueä ñöôïc phong laøm An Nam quoác vöông ñeàu laø nhöõng ñoøi hoûi cuï theå, ích quoác lôïi daân ñeå giaûi quyeát khoù khaên sau nhieàu naêm binh löûa. Nhöõng thaéng lôïi veà maët ngoaïi giao cuõng khieán cho Nguyeãn Hueä nhaän ra raèng vieäc xích laïi vôùi Trung Hoa ñeå thöøa höôûng nhöõng öu ñieåm kinh teá cuûa hoï laø ñieàu caàn thieát. Cuoái theá kyû XVIII, Trung Hoa laø quoác gia truø phuù vaø haàu nhö toaøn theá giôùi ñeàu phaûi ñeán mua haøng cuûa hoï neân vua Quang Trung ñaõ tính ñeán vieäc du nhaäp moät soá coâng ngheä sang nöôùc ta, chaúng haïn saûn xuaát haøng tô luïa laø maët haøng chuùng ta coù nhieàu nguyeân lieäu nhöng laïi ít baùn ra ôû daïng thaønh phaåm. Trong vò theá ngoaïi phieân, haøng hoùa töø nöôùc ta ñem sang baùn vaø haøng mua töø Trung Hoa ñem veà ñöôïc höôûng moät thueá suaát öu ñaõi. Do ñoù neáu bieán caùc haûi caûng ôû mieàn Trung nhö Hoäi An, Quy Nhôn thaønh nhöõng khu vöïc trung gian thì lôïi ích kinh teá seõ gia taêng raát nhieàu. Theo taøi lieäu môùi phaùt hieän gaàn ñaây ôû chaâu Quy Hôïp thì ngoaøi caùc cöûa thoâng sang Trung Hoa ôû phöông baéc, vua Quang Trung cuõng ñaåy maïnh vieäc môû moät thöông khaåu sang Laøo vaø Baéc Thaùi qua ngaû Ngheä An ôû phöông
12 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 taây nhaèm giaûi toûa caùc haïn cheá ñöôïc aùp ñaët thôøi Leâ-Trònh. Moät thöông cuïc döôùi quyeàn cuûa Boä Hoä ñaõ ñieàu haønh khu vöïc naøy vaø caùc maët haøng trao ñoåi raát phong phuù vaø Quyø Hôïp trôû thaønh cöûa ngoõ chính ñeå chuyeån haøng töø beân ngoaøi vaøo Laøo, Baéc Thaùi vaø Mieán Ñieän.(4) J. Kathirithamby-Wells trong nghieân cöùu nhan ñeà “The Age of Transition: The Mid-Eighteenth to the Early Nineteenth Centuries” ñaõ nhaän ñònh nhö sau: “Moät khía caïnh quan troïng trong caûi caùch cuûa Taây Sôn laø söï khai phoùng veà thöông maïi vaø kyõ ngheä. Ñeå khuyeán khích thöông maïi, moät heä thoáng tieàn teä thoáng nhaát ñöôïc ban haønh. Vieäc gia taêng löu haønh tieàn maët vaø phaùt trieån heä thoáng tieàn teä ñaõ ñöa ñeán vieäc gia taêng löông boång lao ñoäng taïi nhöõng trung taâm thöông maïi nhö Haø Noäi, Hoäi An, Binh Hoa (?), Saøi Goøn neáu so vôùi nhöõng khu vöïc töông ñöông ôû Mieán Ñieän vaø Xieâm La thì tieán boä hôn nhieàu. Vieäc khai moû ñöôïc tieán haønh, caùc xöôûng ñoùng taøu, ñuùc suùng, laøm giaáy vaø nhaø in ñöôïc xaây döïng. Nhöõng phaùt trieån ñoù keøm theo vieäc baõi hay giaûm thueá cho caùc maët haøng noäi ñòa, vaø vieäc khai thoâng bieân giôùi vaø buoân baùn ñöôøng bieån vôùi Trung Hoa ñaõ khieán cho moät trieàu ñaïi tuy chæ coù ba möôi naêm cuûa Taây Sôn ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng taêng tröôûng thöông maïi quan troïng vaø söï xuaát hieän moät coäng ñoàng thöông nhaân tieàn-tö baûn.”(5) Thaùng 1/ 2011 NDC CHUÙ THÍCH Civilization & Capitalism 15th-18th Century: The Perpective of the World, vol III (New York: (1) Harper & Row, Publishers, 1979) tr. 534. (2) Ñaây laø kheùo taâng boác Quaùch Theá Huaân ñang taïm quyeàn Toång ñoác Löôõng Quaûng, yù nhö oâng ta choïn ñöôïc phuïc vuï ôû phöông nam vì laø ngöôøi quaân töû. Taáu trieäp töø Quaân cô xöù trích trong Coå ñaïi Trung Vieät quan heä söû (Baéc Kinh: KHXH, 1982) tr. (3) 606-7. (4) Tran Van Quy: “The Quy Hop archive: Vietnamese-Lao relations reflected in border-post documents dating from 1619 to 1880”, Ngaosrivathana, Mayoury vaø Kennon Breazeale: Breaking New Ground in Lao History: Essay on the Seventh to Twentieth-Centuries (Chiang Mai: Silkworm Books, 2002) tr. 239-256. Nguyeân vaên: “...An important aspect of Tayson reform was the liberation of commerce and (5) industry. To facilitate trade, a unified currency system was introduced. Symptomatic of the increased circulation of cash and the development towards a monetary system was the growth of wage labour in the main commercial centres of Hanoi, Fai-fo (Quang Nam), Binh Hoa and Saigon, well in advance of parallel developments in Burma and Siam. Mining was activated and shipbuilding, military workshops, paper and printing-works established. These developments, in combination with the abolition or the reduction of taxes on local produce, as well as the liberation of the frontier and maritime trade with China, rendered the thirty-year regime of the Tayson an era of important commercial growth, with the emergence of a pre-capitalist merchant community.” The Cambridge History of Southeast Asia (Volume One, Part Two: From c. 1500 to c. 1800) [edited by Nicholas Tarling] (Cambridge University Press, 1999), tr. 245.
13 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 PHUÏ LUÏC TAÁU THÖ CUÛA PHUÙC KHANG AN VEÀ VIEÄC MÔÛ LAÏI CAÙC CÖÛA THOÂNG THÖÔNG QUA NÖÔÙC TA Xeùt veà vieäc quoác vöông nöôùc An Nam Nguyeãn Quang Bình thænh caàu môû caùc cöûa quan ñeå cho qua laïi buoân baùn, ngaång xin hoaøng thöôïng cuùi xuoáng daân ñen ôû choán vieâm töu cuõng ñeàu laø con ñoû cuûa thieân trieàu. Tröôùc ñaây hai hoï Leâ-Nguyeãn xung ñoät vôùi nhau, laïi bò nhieàu naêm ñoùi keùm, saûn vaät hao kieät, vaán ñeà sinh soáng cuûa nhaân daân thaät laø khoù nhoïc, xin ñaëc ban aân chæ chuaån cho ñöôïc qua laïi buoân baùn vôùi noäi ñòa vaø ra leänh cho thaàn Phuùc Khang An lo lieäu tính toaùn ñeå cho vieäc khai quan thoâng thò tieán haønh toát ñeïp, ñuû bieát löôïng thaùnh chuùa thaät bao la ñoái xöû vôùi choã naøo cuõng ñeàu nhaân töø caû. Thaàn Phuùc Khang An ñaõ gôûi thö cho Nguyeãn Quang Bình kính caån tuaân haønh, nay tôø bieåu cung taï thieân aân ñaõ ôû tröôùc aùn. Cuùi thaáy An Nam ôû moät nôi heûo laùnh hoang vu, tieáp giaùp vôùi phuû Thaùi Bình, tænh Quaûng Taây bao goàm ba cöûa vaø traêm aûi, vieäc phoøng ngöï bieân cöông thaät laø caån maät, tröôùc ñaây hai beân vaãn qua laïi buoân baùn vôùi nhau nhöng töø khi thieát laäp caám chæ cuõng ñaõ hôn möôøi naêm roài neân ñoà nhu duïng cho daân nöôùc kia ngaøy theâm khan hieám. Laïi theâm sau côn binh löûa, vaät löïc laïi caøng gian nan. Nay ñöôïc thaùnh chuùa thi aân vöôït möùc, höùa cho môû chôï buoân baùn nhö cuõ thì töø nay nhöõng moùn haøng coù theå mua ñöôïc deã daøng daàn daàn seõ trôû neân phong phuù, ngay caû nhöõng ngöôøi maùn moïi cuõng ñeàu ñöôïc höôûng aân ñöùc. Nguyeãn Quang Bình ñaõ vaøo haøng phieân phuïc, ñöôïc suûng vinh cöïc lôùn thaät laø thieân ñòa hoàng aân, aét haún caûm kích phi thöôøng, vieäc thaønh taâm quay veà laïi caøng kính caån. Coù ñieàu vieäc chôï phieân cuûa daân gian cuõng phaûi coù caùc caáp vaên voõ ñòa phöông ñoác thuùc kieåm tra, huoáng chi nôi bieân moân thì laïi caøng theâm thaän troïng. Caùc quan aûi doïc theo bieân giôùi Vieät Taây [töùc Quaûng Taây], giaùp vôùi An Nam gaø gaùy choù suûa cuõng nghe thaáy, tröôùc khi cho thoâng thöông thì hai cöûa quan Bình Nhi, Thuûy Khaåu theo ñöôøng thuûy maø xuaát khaåu [ra khoûi Trung Hoa sang nöôùc ta] ñeàu phaûi ñöôïc thoâng phaùn Long Chaâu caáp cho yeâu baøi, coøn nhöõng ai ñi ñöôøng boä qua caùc thoân aûi xuaát khaåu thì phaûi coù theû do tri chaâu Ninh Minh caáp, sau ñoù ñem sang nha moân cuûa ñoàng tri Minh Giang ñoåi laáy yeâu baøi. Moãi thaùng vaøo ngaøy moàng 5 vaø moàng 10 thì kieåm nghieäm roài cho caùc con buoân qua laïi, aáy laø chöông trình ñaõ ñònh saün. Theá nhöng tình hình hieän nay cuõng ñaõ coù choã khaùc bieät khoâng nhö tröôùc, neân tuy theo cuõ maø cuõng phaûi canh taân, ñeàu phaûi truø hoaïch cho kyõ caøng, caùc ty caùc ñaïo phaûi xem xeùt baøn luaän roài môùi ra leänh cho quan ngoaïi [töùc beân phía nöôùc ta] laäp ra caùc chôï cuøng ñöôøng ñi xa gaàn cuøng caùch thöùc laøm sao quaûn thuùc keâ tra, tính toaùn roõ raøng roài baùo caùo laïi. Nay theo nhö vieân Ty ñaïo Thang Huøng Nghieäp lieät keâ nhöõng khoaûn ñaõ baøn luaän cuøng nhöõng khoaûn ñaõ thuaän cho thö traû lôøi cuûa Nguyeãn Quang Bình thì caùc con buoân ñi theo hai cöûa Bình Nhi, Thuûy Khaåu sang seõ laäp chôï ôû phoá Muïc Maõ, traán Cao Baèng, caùc con buoân töø caùc thoân aûi qua seõ laäp chôï ôû phoá Kyø Löøa chia thaønh hai hieäu Thaùi Hoøa, Phong Thònh ñeå thöông nhaân Vieät Ñoâng thaønh moät hieäu, thöông nhaân Vieät Taây thaønh moät hieäu cho hai beân khaùc nhau. Trong moãi xöôûng ñaët moät xöôûng tröôûng vaø moät ngöôøi baûo veä, coøn moãi chôï thì coù moät thò tröôûng, moät giaùm ñöông ñeå laäp danh saùch, caáp yeâu baøi. Haøng hoùa tuøy luùc moãi khaùc, giaù caû cuõng tuøy theo muøa sao cho thích nghi ñeàu ñöôïc thaûo luaän tröôùc. Xem nhöõng gì quoác vöông baøn luaän thì ñeàu coù lyù leõ, nhöõng gì mua baùn giao dòch ôû beân nöôùc kia thì do nöôùc aáy keâ tra giaûi quyeát. Nhöõng thöông nhaân naøo töø noäi ñòa [töùc ñaát Trung Hoa] thì vieäc ñích caáp phaùt theû baøi vaø caùc thuû tuïc, boïn thaàn seõ tra hoûi ñích xaùc, ñi sang trôû veà mua baùn nhöõng gì, sau ñoù seõ truø lieäu chi tieát. Vieäc ñoù ñaàu tieân do nguyeân tòch [nôi queâ quaùn cö nguï] tra xeùt ñeå roõ raøng lai lòch, sau ñoù söùc cho quan aûi tra nghieäm ñeå phoøng keû aên troäm roài ñem haøng vöôït bieân giôùi. Thuyeàn beø, phu phen ñeàu phaûi tra vaø vaøo soå taát caû, caùc haøng quaùn cuõng coù traùch nhieäm trong ñoù, ñem trôû veà quan phaûi theo soá löôïng haïn cheá ñaõ ñònh khi tieán khaåu seõ xaùc nghieäm theû baøi.
14 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 ÔÛ beân ñaát di thì cuõng khoâng cho löu laïi nôi tröôøng xöôûng ñeà phoøng caáu keát. Caùc loaïi hoùa vaät bò caám thì laïi caøng löu yù tra xeùt, neáu coù ñoà keû gian leùn ñem qua thì phaûi tra xeùt kyõ caøng hôn. Traán ñaïo coù toång lyù chòu traùch nhieäm, döôùi coù caùc ty chuyeân moân. Trong nhöõng nguyeân taéc cuõ nay theâm vaøo vaø ruùt laïi laäp thaønh chöông trình toång coäng laø 16 ñieàu khoaûn, xin vieát roõ raøng trình ngöï laõm ñeå xin thaùnh thöôïng huaán thò. Phaøm thieát laäp truø hoaïch caùc pheùp taéc keâ tra nghieâm maät nhö theá thì trò phaùp aét ôû vieäc saép ñaët ngöôøi, thöïc loøng môùi coù thöïc chính neân boïn thaàn ñaõ cuøng Taû Giang traán ñaïo ñoác söùc caùc quan vieân vaên voõ cuøng haêng haùi, heát söùc thi haønh, khoâng ñeå cho beâ treã, xa gaàn ñeàu theo maø laøm chæ coù lôïi maø khoâng teä haïi haàu baùo ñaùp loøng hoaøng thöôïng troâng xuoáng phieân phuïc, yeâu meán thöông nhaân. Neáu ñöôïc duï chæ baèng loøng, thaàn seõ baùo ngay cho caùc tænh laân caän cuøng gôûi thö cho quoác vöông Nguyeãn Quang Bình ñeå cuøng tuaân chieáu lo lieäu. Thaàn cuõng hôïp laïi gôûi traùt theo ñöôøng dòch traïm kính caån taâu leân ñeå hoaøng thöôïng soi xeùt vaø cho caùc caáp baøn luaän thi haønh. Caån taáu. Caøn Long ngaøy moàng 4 thaùng 6 naêm thöù 56 [Taân Hôïi, 1791]. CAÙC ÑIEÀU LEÄ CUÛA NHAØ THANH VEÀ VIEÄC BUOÂN BAÙN VÔÙI ÑAÏI VIEÄT Theo taøi lieäu thì ñieàu leä naøy toång coäng 16 khoaûn nhöng chuùng toâi chæ thaáy trong saùch 14 khoaûn vaø nhieàu chi tieát bò löôïc boû, coù leõ khoâng quan troïng. 1. Thöông nhaân sang An Nam buoân baùn tröôùc heát phaûi ñöôïc nguyeân tòch [nôi goác ñang cö nguï] tra xeùt vaø caáp giaáy chöùng nhaän. Xeùt nhöõng ngöôøi sang An Nam maõi dòch, ña soá laø daân ôû caùc phuû Nam Ninh, Thaùi Bình, Traán An thuoäc tænh Quaûng Taây; caùc traán Thieàu Chaâu, Hueä Chaâu, Lieâm Chaâu, Gia ÖÙng Chaâu thuoäc tænh Quaûng Ñoâng. Boïn hoï thöôøng laø moät mình hay ñi töøng ñoaøn mang haøng xuaát khaåu, khoâng gioáng nhö khaåu doanh ôû noäi ñòa maø soáng raûi raùc ôû bieân giôùi, neân raát khoù tìm ra nguyeân tòch. Nay laø luùc môùi thoâng thò caàn ra leänh cho nhöõng thöông nhaân naøy phaûi veà baûn tòch trình baùo quan laïi ñòa phöông ñeå tra xeùt roõ laø löông daân roài baûo laõnh cam keát, sau ñoù caáp cho theû ñeà teân hoï, tuoåi taùc, hình daùng, tòch quaùn coù ñoùng daáu. Nhöõng ngöôøi xuaát khaåu theo hai ñöôøng Bình Nhi, Thuûy Khaåu thì ñem aán chieáu trình baùo cho thoâng phaùn Long Chaâu tra xeùt ñeå caáp cho yeâu baøi. Coøn nhöõng ngöôøi theo thoân aûi xuaát khaåu thì ñem aán chieáu trình baùo cho tri chaâu Ninh Minh xeùt nghieäm, caáp cho giaáy coù ñoùng daáu [aán phieáu] ñeå khi tôùi Minh Giang thì ñoàng tri nôi ñoù xeùt nghieäm roài seõ ñoåi cho yeâu baøi ñeå cho binh só ñoùng ôû quan aûi xeùt maø cho qua. Neáu nhö tuoåi taùc, hình daùng khoâng phuø hôïp, soá ngöôøi vaø haøng hoùa khoâng aên khôùp, moät khi quan laïi ôû cöûa khaåu tra ra thì laäp töùc traû trôû veà, khoâng cho ra khoûi cöûa aûi roài ñem caû nôi nguyeân tòch caáp cho aán chieáu baøi phieáu laãn caùc nôi treân ñöôøng ñi tra xeùt ñem ra xöû. 2. Neáu nhö ñi buoân haøng ít, ngöôøi nhieàu khoâng ñöôïc nguyeân tòch ñòa phöông xeùt caáp cho giaáy tôø. Tröôùc nay caùc con buoân sang An Nam mua baùn ñeàu thuoäc loaïi tieåu thöông khoâng coù nhu caàu nhieàu ngöôøi goùp voán. Neáu nhö chæ coù ít haøng hoùa maø laïi tuï taäp ñoâng ngöôøi, thaùc xöng laø goùp voán laøm aên thì ñeàu laø ngöôøi giaû maïo ñeå xuaát khaåu, trong ñoù keû ngay ngöôøi gian khoù phaân bieät. Töø nay veà sau, ngöôøi ñi buoân ôû queâ quaùn xin giaáy tôø sang An Nam thì ñòa phöông phaûi tra xeùt cho roõ raøng, hoùa vaät nhaân soá nhieàu ít theá naøo, neáu nhö haøng ít ngöôøi nhieàu thì khoâng ñöôïc caáp chieáu phieáu. Neáu theo ñuùng pheùp naøy maø keâ tra thì seõ khoâng coù nhöõng keû giaû maïo len loûi maø quan aûi cuõng deã daøng tra xeùt. 3. Thuyeàn beø, nhaân phu cuûa caùc nhaø buoân xuaát khaåu thì phaûi ñaäu taïi Long Chaâu, Ninh Minh... 4. ÔÛ Long Chaâu vaø chaâu Ninh Minh phaûi thieát laäp khaùch tröôûng. Tröôùc ñaây taïi Long Chaâu vaø Ninh Minh coù thieát laäp khaùch tröôûng. Töø naêm Caøn Long thöù 40 sau khi ñoùng cöûa quan thì cuõng giaûi taùn caùc hoäi quaùn vaø khaùch tröôûng. Nay nhôø coù thieân aân neân môû cöûa quan trôû laïi ñeå deã daøng buoân baùn, neân söùc cho thoâng phaùn Long Chaâu cuøng tri chaâu Ninh Minh theo leä cuõ caån thaän tuyeån vaøi ngöôøi daân giaø daën, thöïc thaø cho laøm khaùch tröôûng, thieát laäp hoäi quaùn...
15 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 5. Baøi chieáu do caùc vieân chöùc ôû saûnh, chaâu caáp hay ñoåi ñeå khoûi gaây teä naïn baøy veõ, cheøn eùp, kìm giöõ... 6. Haøng hoùa xuaát nhaäp quan aûi thì phaûi ñöôïc leänh cuûa ngöôøi giöõ cöûa khaåu môùi ñöôïc qua. 7. Thöông nhaân qua laïi quan aûi thì tuøy theo töøng loaïi maø ñònh haïn kyø. 8. Ngöôøi ñaõ qua cöûa aûi nhöng vì beänh taät, tai naïn thì phaûi laäp töùc baùo cho traán muïc nöôùc kia ñeå thoâng tri cho noäi ñòa cho tieän vieäc keâ tra. 9. Thöông nhaân noäi ñòa neáu leûn troán qua caùc tröôøng xöôûng An Nam seõ do traán muïc An Nam tra xeùt ñeå truïc xuaát. Caùc tröôøng xöôûng An Nam ôû doïc theo caùc xöù Cao Bình, Muïc Maõ, Laïng Sôn coù raát ñoâng daân Trieàu [Chaâu], Gia [Höng] töø Quaûng Ñoâng sang laøm aên ñaõ laâu naêm, ñeán nay khoâng khaùc gì daân baûn xöù. Trong taáu trieäp hoài naêm ngoaùi khi thaàn tra xeùt vieäc bieân cöông cuõng ñaõ taâu roõ ñöa nhöõng ngöôøi tieán quan trôû veà baûn tòch ñòa phöông an thaùp, quaûn thuùc. Thöïc ra nhöõng ngöôøi troán sang An Nam cuõng chæ vì kieám ñöôøng sinh soáng neân chæ söùc cho hai tænh Ñoâng Taây löu taâm phoøng ngöøa caùc ñöôøng thuûy luïc quan aûi khoâng ñeå cho coù theâm ngöôøi bò baét veà toäi vöôït bieân. Nay quoác vöông Nguyeãn Quang Bình traû lôøi raèng ñaõ phaân bieät ra xöôûng vaø chôï, thieát laäp caùc chöùc xöôûng tröôûng, thò tröôûng ñeå baûo hoä vaø giaùm ñoác caùc loaïi danh muïc ñeå keâ tra kieåm soaùt caùc loaïi haøng hoùa, bieän lyù xem ra chu ñaùo. Theá nhöng tröôøng xöôûng ngöôøi khaùch keû xaáu ngöôøi toát khoâng gioáng nhau, nay khai quan thoâng thò thì taát caû khaùch buoân noäi ñòa cuøng ñoå ñeán ñaây, hoaëc coù keû töï nhaän laø ñoàng höông hay mang thö tín roài leûn vaøo trong tröôøng xöôûng, ngöôøi naøy ñeán, keû kia ñi roài chung voán môû tieäm, lieân laïc caáu keát seõ sinh ra raéc roái, khoâng theå khoâng phoøng töø chuyeän nhoû... 10. Con buoân mua baùn haøng hoùa thì phaûi thuaän mua vöøa baùn. 11. Con buoân qua laïi ñöôøng thuûy, ñöôøng boä phaûi coù vieân chöùc cao caáp keâ tra toång lyù. 12. Phaûi minh ñònh nghieâm caám khoâng ñeå keû gian leùn vöôït qua. 13. Nhöõng loaïi haøng caám phaûi ñöôïc in ra vaø thoâng baùo cho roõ raøng. Xeùt thaáy tröôùc ñaây caùc thöông nhaân sang An Nam buoân baùn thì chæ mang theo caùc loaïi haøng vaûi voùc, giaøy deùp, giaáy, myõ phaåm, daàu ñoát ñeøn, traø laù, ñöôøng traéng, traàu cau, ñöôøng baùnh, thuoác huùt vaø nhöõng loaïi döôïc lieäu taàm thöôøng. Khi tieán quan [trôû veà Trung Hoa] hoï mang theo haøng hoùa thì chæ coù sa nhaân, cuû naâu [Nguyeân vaên thöï lang 薯莨], thieác, caùc loaïi tre goã. Ngoaøi ra ñeàu laø caùc loaïi haøng caám neáu nhö leùn ñem ra ngoaøi seõ bò phaït naëng. Thaønh ra khi môùi thoâng thò e raèng coù nhöõng khaùch thöông vì khoâng bieát neân troùt mang, vaû laïi quan aûi ñaõ ñoùng laïi hôn möôøi naêm neân leä cuõ chaéc cuõng queân roài maø ngöôøi ñi buoân môùi khoâng phaûi laø baïn haøng cuõ, neáu khoâng hieåu duï tröôùc cho roõ raøng thì chöa chaéc gì ñaõ bieát ñöôïc caùc leä caám. Vaäy xin söùc leänh cho Long Chaâu, Ninh Minh caùc chaâu ñem nhöõng hoùa vaät caám khoâng ñöôïc mang ra ngoaøi, tìm hieåu cho minh baïch roài lieät ra vöøa noùi cho bieát, vöøa khaéc thaønh baûng goã döïng ôû treân caùc ngaõ tö roài giaûng giaûi cho moïi ngöôøi ñeå caùc con buoân nhìn laø bieát ngay khoâng theå naøo nhaàm laãn ñöôïc. Coøn nhö ai ngoaøi maët thì theo, beân trong laïi vi phaïm vaãn leùn mang ñi neáu tra ra seõ tröøng trò thaät naëng. 14. Haøng hoùa xuaát nhaäp, coù ra thì phaûi coù vaøo. Töø naêm Caøn Long 40 ñeán nay, Bình Nhi, Thuûy Khaåu hai cöûa quan vaøo aûi Do Thoân ñoùng laïi ñaõ laâu, hieän nay khaâm phuïng aân chæ khai quan thoâng thò, nhöõng con buoân ôû gaàn thì bieát, coøn nhöõng khaùch daân ôû hôi xa vaø nhöõng ngöôøi buoân baùn cuøng tænh khoâng phaûi ai ai cuõng bieát. Vaäy neân môøi goïi cho roäng raõi ñeå cho haøng hoùa nöôøm nöôïp xuaát khaåu khieán ai naáy ñeàu kính ngöôõng hoaøng aân. Hai taøi lieäu treân trích töø Minh Thanh söû lieäu, Canh bieân ñeä nhò baûn. Lôøi taâu cuûa Toång ñoác Löôõng Quaûng Phuùc Khang An do Boä Leã sao laïi. Coå ñaïi Trung Vieät quan heä söû tö lieäu tuyeån bieân, Baéc Kinh: Trung Quoác khoa hoïc xaõ hoäi xuaát baûn xaõ, 1982, tr. 598-602. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO Braudel, Fernand. Civilization & Capitalism 15th-18th Century: The Perpective of the World, vol 1. III. (Nguyeân baûn tieáng Phaùp, Sian Reynolds dòch) New York: Harper & Row, Publishers, 1979.
16 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011 Giersch, C. Patterson. Asian Borderlands: The Transformation of Qing China’s Yunnan 2. Frontier. Mass: Harvard University Press, 2006. Ñaøm Kyø Töông [潭其驤] (Chuû bieân). Trung Quoác lòch söû ñòa ñoà taäp [中國歷史地圖集], 8 taäp. Baéc 3. Kinh: Trung Quoác ñòa ñoà xuaát baûn xaõ, 1996. Ngaosrivathana, Mayoury vaø Kennon Breazeale: Breaking New Ground in Lao History: Essay 4. on the Seventh to Twentieth Centuries. Chiang Mai: Silkworm Books, 2002. Ñoàng Khaùnh ñòa dö chí [同慶地輿志]. Ngoâ Ñöùc Thoï, Nguyeãn Vaên Nguyeân, Philippe Papin bieân 5. taäp. (Ba quyeån). Haø Noäi: Theá giôùi, 2003. Phöông Löôïc Quaùn [方略館]. Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc [欽定安南紀略]. Hoà Nam: Haûi Nam, 2000. 4. Tarling, Nicholas (chuû bieân). The Cambridge History of Southeast Asia (Volume One, Part 6. Two: From c. 1500 to c. 1800), Cambridge University Press, 1999. Tang Leä Hoøa [臧勵龢] (Chuû bieân). Trung Quoác coå kim ñòa danh ñaïi töø ñieån (中國古今地名大辭典), 6. in laàn thöù 2, Höông Caûng: Thöông vuï aán thö quaùn, 1982. Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi Trung Quoác. Coå ñaïi Trung Vieät quan heä söû tö lieäu tuyeån bieân [thöôïng 7. vaø haï] (古代中越關繫史資料選編), Baéc Kinh: Trung Quoác khoa hoïc xaõ hoäi xuaát baûn xaõ, 1982. TOÙM TAÉT Ngay sau khi ñöôïc nhaø Thanh phong vöông vaøo naêm 1789, vua Quang Trung ñaõ chuû ñoäng ñeà xuaát vôùi Thanh trieàu cho môû laïi caùc cöûa quan ôû vuøng bieân aûi hai tænh Cao Baèng, Laïng Sôn - voán ñaõ bò phong beá töø nhieàu naêm tröôùc - ñeå phaùt trieån vieäc giao thöông mua baùn giöõa hai nöôùc. Söï vieäc ñöôïc vua Caøn Long nhanh choùng chaáp thuaän vaø sau moät thôøi gian chuaån bò, hai beân ñaõ chính thöùc môû cöûa thoâng thöông vaøo ñaàu naêm 1790. Söï kieän naøy ñöôïc ñeà caäp giaûn löôïc trong söû nöôùc ta, nhöng söû saùch Trung Quoác laïi ghi cheùp khaù töôøng taän. Ñoïc laïi caùc tö lieäu naøy môùi thaáy vieäc môû cöûa thoâng thöông giöõa hai nöôùc Vieät-Trung laø moät thoûa hieäp song phöông maø caû hai beân ñeàu noã löïc thi haønh nghieâm chænh neân aûnh höôûng cuûa noù khoâng chæ taùc ñoäng ñeán neàn kinh teá nöôùc ta maø coøn caû vuøng nam Trung Hoa. Vaø ñaây cuõng laø ñieåm töïa ñeå vua Quang Trung tieáp tuïc ñöa ra nhieàu keá saùch khaùc nhaèm phaùt trieån kinh teá vaø naâng taàm vò trí nöôùc ta ñoái vôùi Trung Hoa vaø trong caû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. ABSTRACT RE-OPENING THE FRONTIER PASSES AND LIFTING THE TRADE EMBARGO Right after being conferred kingship in 1789, King Quang Trung proposed the re-opening the frontier passes - which were blocked for many years - in Cao Baèng and Laïng Sôn provinces to the Qing Dynasty in order to develop the trade between two countries. The proposal was immediately accepted by Emperor Qianlong, and after a short time of preparation, both sides officially opened the frontier passes for trading in early 1790. This event was briefly mentioned in Vietnamese history, but was described thoroughly in Chinese history. Through these documents, it can be realized that the Chino-Vietnamese re-opening frontier passes for trading was a bilateral agreement that both sides strictly implemented, so it had made a positively impact not only on the economy of Vietnam but also on the whole southern region of China. This was also the lever for King Quang Trung to continue various plans in order to develop national economy and to enhance the position of Vietnam over China and other countries in the Southeast Asia.