3
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011
VAÊN HOÙA - LÒCH SÖÛ
KHAI QUAN THOÂNG THÒ
Nguyễn Duy Chính*
Lôøi môû ñaàu
Khi söù thaàn nhaø Thanh sang phong vöông, vua Quang Trung töø Ngheä
An ra Thaêng Long ñeå laøm leã, giöõa ñöôøng bò beänh phaûi quay laïi ñieàu trò neân
phaùi ñoaøn Trung Hoa phaûi ngöøng laïi Gia Quaát ñeán hôn nöûa thaùng ñeå chôø.
Ngaøy raèm thaùng 10 naêm Kyû Daäu [1789], söù thaàn Thaønh Laâm thay
maët vua Caøn Long tuyeân phong cho Nguyeãn Quang Bình laøm An Nam quoác
vöông. Sau khi hoaøn taát, vua Quang Trung ñaõ khoaûn ñaõi phaùi boä nhaø Thanh
vaø ngay laàn tieáp xuùc naøy oâng ñaõ ñeà caäp ñeán nhieàu vaán ñeà trong ñoù coù ba yeâu
caàu ñeå chuyeån leân vua Thanh xin chaáp thuaän:
- Thöù nhaát, vua Quang Trung cho bieát oâng seõ dôøi ñoâ veà Ngheä An laø
trung taâm cuûa laõnh thoå oâng cai trò ñeå tieän vieäc lieân laïc vôùi caû hai ñaàu.
- Thöù hai, oâng xin ñöôïc ban chính soùc nghóa laø haøng naêm ñöôïc ban lòch
ñeå in ra cho daân trong nöôùc theo ñoù maø caøy caáy, troàng troït.
- Thöù ba, oâng xin ñöôïc môû laïi caùc cöûa khaåu taïi caùc quan aûi vuøng Vieät
Taây (thuoäc tænh Quaûng Taây, Trung Quoác) maø nhaø Thanh ñaõ caám qua laïi
buoân baùn trong 15 naêm qua.
Trong ba yeâu caàu, vieäc xin ñöôïc khai quan thoâng thò 開關通巿 [môû
cöûa buoân baùn qua laïi] trong lòch söû thöôøng chæ ñeà caäp raát giaûn löôïc nhöng
thöïc ra laø moät bieán coá lôùn aûnh höôûng ñeán toaøn boä kinh teá nöôùc ta vaø cuõng
laø ñoøn baåy ñeå sau naøy vua Quang Trung ñöa ra moät soá thænh caàu khaùc.
Theo lôøi taâu cuûa Phuùc Khang An [Toång ñoác Löôõng Quaûng] vaø Toân Vónh
Thanh [Tuaàn phuû Quaûng Taây] thaùng 12 naêm Kyû Daäu [1789] thì:
Laïi theo quoác vöông kia noùi thì Giao Nam saûn vaät voán ít, laïi theâm
nhieàu naêm binh löûa, neân vaät löïc suy kieät, ñaïi hoaøng ñeá che chôû cho quaàn
sinh nhö aùnh saùng muøa xuaân chieáu xuoáng vaïn vaät, mong hoaøng thöôïng ngoù
xuoáng ñaát vieâm hoang ôû beân ngoaøi cuõng laø con daân maø chuaån cho môû laïi
cöûa quan Thuûy Khaåu ñeå buoân baùn qua laïi, nhö theá thì sinh linh toaøn caûnh
An Nam ñeàu ñöôïc lôïi vaø coù ñoà duøng. Boïn thaàn tra thaáy An Nam voán maäu
dòch thoâng thöông nhöng töø khi coù leänh caám ñeán nay thì haøng hoùa ôû noäi ñòa
khoù maø ñeán Nam Giao ñöôïc, chaúng haïn thuoác men, traø laù laø nhöõng thöù maø
nöôùc naøy caàn duøng, gaàn ñaây caàu xin nhieàu laàn nhöng chöa ñöôïc chaáp thuaän.
Tuy cuõng trong lôøi taâu naøy, Phuùc Khang An ñeà nghò ñôïi vua Quang
Trung khi sang Trung Hoa döï leã baùt tuaàn khaùnh thoï seõ xin vaø chaáp thuaän
* California, Hoa Kyø.
4
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011
nhö moät aân ñieån ñaëc bieät nhöng vua
Caøn Long ñaõ baùc khöôùc giaûi phaùp naøy
vaø truyeàn chæ laäp töùc môû cöûa laïi ñeå hai
beân thoâng thöông:
Nguyeãn Quang Bình ñöôïc phong töôùc
voã veà An Nam, bieát kính phuïng chính
soùc cuûa thieân trieàu neân khaån caàu ban
cho thôøi hieán thö, vaäy thuaän cho lôøi
xin ñoù. Vaäy haõy baùo cho raèng ñöôïc
caáp phaùt 20 baûn thôøi hieán thö naêm 55
[Caøn Long 55, 1790]. Töø nay veà sau,
Boä Leã moãi naêm tra theo leä ban cho
Trieàu Tieân, ban phaùt thôøi hieán, ra leänh
cho tuaàn phuû Quaûng Taây, giao cho Taû
Giang ñaïo thoâng baùo cho sai quan
nöôùc ñoù ñeán cöûa quan nhaän laõnh.
Coøn caùc cöûa quan Thuûy Khaåu ôû Vieät Taây
coù ñöôøng thoâng thöông, neáu khoâng thuaän
cho ngay e raèng hoùa vaät ôû nöôùc ñoù khan
hieám, ngöôøi daân khoâng coù maø duøng, xem
ra khoâng phaûi laø yù nhaát thò ñoàng nhaân,
theå tuaát ngoaïi phieân cuûa traãm.
Nay ñaõ minh giaùng duï chæ, chuaån cho môû cöûa quan, thoâng thöông chôï
buùa [開關通市], khoâng caàn phaûi ñôïi ñeán khi quoác vöông lai kinh, taän maët caàu
khaån, khi ñoù môùi baèng loøng.
Khi ñoïc veà vieäc môû cöûa thoâng thöông, chuùng ta thaáy söï vieäc coù veû giaûn
dò nhöng thöïc ra ñoøi hoûi nhieàu noã löïc ñeå thi haønh. Tuy nhieân, ñaây laø moät
thoûa hieäp song phöông - noùi theo ngoân ngöõ thôøi nay laø moät hieäp öôùc thöông
maïi maø caû hai beân ñeàu coù nhieäm vuï thi haønh nghieâm chænh neân aûnh höôûng
cuûa noù lieân quan ñeán khoâng phaûi chæ nöôùc ta maø caû vuøng nam Trung Hoa.
Boái caûnh lòch söû
Caùc quoác gia ôû taây nam Trung Hoa voán dó laø khu vöïc maø nhaø Thanh
muoán baønh tröôùng theá löïc, nhaát laø sau khi hoï ñaõ vöôn daøi caùnh tay ra khoûi
vuøng Taân Cöông, Taây Taïng. Tuy nhieân, vuøng Ñoâng Nam AÙ khoâng phaûi laø thaûo
nguyeân roäng raõi ñeå quaân Thanh coù theå duøng sôû tröôøng cuûa kyø binh maø laø moät
vuøng röøng raäm, nhieàu “chöôùng leä” [caùc beänh röøng nuùi nhö soát reùt ngaõ nöôùc vaø
thöông haøn] neân nhaø Thanh hao binh toån töôùng maø chaúng ñi ñeán ñaâu.
Bieát raèng khoâng theå chæ duøng voõ löïc ñaùnh chieám caùc khu vöïc naøy, nhaø
Thanh aùp duïng chính saùch “ki mi” coi caùc daân toäc nhoû beù hôn nhö nhöõng con
ngöïa caàn daãn daét, khi nhu khi cöông roài töø töø seõ khoáng cheá vaø chieám lónh.
Giöõa theá kyû XVIII, Mieán Ñieän laø moät vöông quoác huøng maïnh vaø vieäc
tranh giaønh theá löïc ôû vuøng “Traêng non” [Crescent] - naèm trong khu vöïc Baéc
Cöûu vaïn chuyeån traø. Nguoàn: The Book of
Tea, Nxb Flammarion, Paris (khoâng ñeà
naêm), tr.75. AÛnh chuïp naêm 1908.
5
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011
Thaùi, Thöôïng Laøo vaø Vaân Nam hieän nay - ñaõ ñöa ñeán nhöõng xung ñoät quaân
söï vôùi caû Xieâm La laãn Trung Hoa. Voán dó laø moät vuøng rieâng reõ, khi quaân
Thanh tieán chieám naêm 1766, hoï ñaõ saùp nhaäp vaøo laõnh thoå Trung Hoa. Kinh
nghieäm naøy gaàn gioáng nhö vieäc Toân Só Nghò ñem quaân sang nöôùc ta vaø neáu
nhö khoâng bò ñaïi baïi chaïy veà thì vieäc bieán An Nam thaønh quaän huyeän laø
chuyeän coù theå xaûy ra.
Theá nhöng chæ môùi chieám ñoùng moät thôøi gian ngaén, quaân Thanh bò
thaát lôïi vì beänh taät, tieáp lieäu, lieân laïc vaø quaân Mieán taùi chieám caùc vuøng
Muong Leam vaø Sipsongpanna khieán Toång ñoác Vaân Quyù Döông ÖÙng Cö
[楊應琚] bò trieäu veà kinh vaø baét buoäc töï töû.
Vua Caøn Long thaáy luïc doanh [quaân ngöôøi Haùn] thua traän neân sai
Minh Thuïy [明瑞] ñöa ba vaïn kyø binh Maõn vaø Moâng tinh nhueä nhaát tieán
saâu vaøo Mieán Ñieän tôùi saùt kinh thaønh. Vieäc tieàn quaân ñi quaù nhanh neân
haäu quaân khoâng tieáp öùng kòp khieán quaân Thanh bò caét ñöôøng vaän löông
vaø khi quaân Mieán phaûn coâng thì ruùt lui khoâng kòp. Thaùng 3 naêm 1768,
trong côn tuyeät voïng Minh Thuïy caét chieác ñuoâi sam treân ñaàu gôûi veà trieàu
roài töï töû.
Vua Caøn Long khoâng chòu boû cuoäc neân gôûi vò töôùng taøi ba nhaát - cuõng laø
em cuûa hoaøng haäu - laø Phoù Haèng [傅恒] (cha cuûa Phuùc Khang An ñoàng thôøi
laø chuù cuûa Minh Thuïy) ñem boán vaïn quaân trong ñoù coù 11.000 kyø binh vaø moät
maïng löôùi tieáp lieäu raát quy moâ, chuaån bò cöïc kyø chu ñaùo ñaùnh Mieán Ñieän.
Luùc ñaàu Phoù Haèng ñaït ñöôïc moät soá thaéng lôïi nhöng moät khi muoán
cuûng coá nhöõng vuøng ñaát hoï chieám ñöôïc thì quaân Thanh laïi phaûi ñoái phoù
vôùi nhöõng vaán ñeà thöïc teá khoâng khaùc gì Minh Thuïy tröôùc ñaây ñaõ gaëp phaûi.
Mieán Ñieän nhieàu soâng ngoøi, quaân Thanh khoâng coù thuyeàn beø, hoûa löïc thì laïi
thua xa quaân Mieán [ngöôøi Mieán mua ñöôïc suùng oáng cuûa AÂu chaâu] vaø nhaát
laø khoâng hôïp thuûy thoå neân soá ngöôøi cheát vì chöôùng khí moãi luùc moät nhieàu.
Chính Phoù Haèng cuõng bò beänh neân vua Caøn Long phaûi ra leänh ruùt lui.
Vieäc thoûa hieäp ñeå ngöøng chieán nhö theá naøo thì taøi lieäu hai beân khoâng
thoáng nhaát - töông töï nhö traän chieán ôû nöôùc ta sau naøy - vì nhaø Thanh luoân
luoân tìm caùch noùi toát cho hoï. Phoù Haèng taâu leân raèng chính Mieán Ñieän caàu
hoøa vaø seõ sang trieàu coáng khieán cho vua Caøn Long raát troâng ñôïi. Cuoäc chieán
Thanh-Mieán vöøa daây döa, toán keùm vöøa hao binh toån töôùng [Phoù Haèng cuõng
cheát vì soát reùt naêm 1770] khieán cho Thanh trieàu vöøa caêm haän, vöøa beõ baøng.
Ñeå traû thuø, vua Caøn Long ra leänh “phong quan” nghóa laø ñoùng taát caû caùc
cöûa thoâng sang phía taây nam, trong ñoù coù caû caùc quan aûi doïc theo bieân giôùi
nöôùc ta.
Vua Thanh khi aáy cuõng chæ mong Mieán vöông chính thöùc leân tieáng thaàn
phuïc ñeå coù lyù do baõi boû leänh caám thoâng thöông nhöng maõi ñeán naêm Caøn Long
53 [Maäu Thaân, 1788] vua Mieán Ñieän môùi sai ngöôøi sang trieàu coáng.
Khi Toân Só Nghò ñem quaân sang ñaùnh nöôùc ta, tuy döôùi danh nghóa
“höng dieät keá tuyeät” [trung höng trieàu Leâ bò dieät, döïng laïi doøng hoï Leâ bò
6
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011
tuyeät] nhöng trong thaâm taâm vua Caøn Long muoán röûa moät “hoäi chöùng Mieán
Ñieän” hôn laø thöïc loøng giuùp ñôõ nhaø Leâ. Thaønh ra tuy chæ laø nhöõng thaéng lôïi
nhoû nhöng cuõng ñöôïc thoåi phoàng thaønh nhöõng chieán coâng vó ñaïi vaø khi Toân
Só Nghò thua chaïy veà thì caû trieàu ñình nhaø Thanh vaø caùc tænh bieân cöông
naùo loaïn, e ngaïi trôû thaønh moät cuoäc sa laày thöù hai taïi vuøng taây nam. Vua
Caøn Long voäi vaøng gôûûi Phuùc Khang An sang laøm Toång ñoác Löôõng Quaûng,
ngoaøi maët noùi laø ñeå tính ñöôøng phuïc thuø nhöng beà trong laïi maät duï laø ñöøng
laøm lôùn chuyeän vaø ñoå rieät cho Leâ Duy Kyø [töùc vua Chieâu Thoáng] boû chaïy laøm
loaïn loøng quaân. Phuùc Khang An bieát yù vua Caøn Long neân cam keát seõ laøm ñuû
moïi caùch ñeå “döôõng quaân uy, toàn quoác theå” vaø khoân kheùo ñöa ra nhöõng khoù
khaên töông töï nhö trong cuoäc chieán naêm xöa vôùi Mieán Ñieän ñeå mong traùnh
caùi soá phaän bi thaûm cuûa cha oâng laø Phoù Haèng.
May thay, vua Quang Trung khoân kheùo caàu hoøa vaø vua Caøn Long
nhanh choùng phong vöông. Ñeå toû ra mình laø nöôùc lôùn vua Caøn Long cuõng
soát saéng chaáp thuaän caùc yeâu caàu cuûa An Nam trong ñoù coù vieäc môû cöûa bieân
giôùi voán khoâng thoâng thöông nhieàu naêm qua.
Toå chöùc haønh chaùnh
1. Ñòa ñieåm
Theo nhö taøi lieäu nhaø Thanh, doïc theo bieân giôùi Vieät-Trung coù baùch
aûi, tam quan laø nhöõng nôi coù theå qua laïi. Tuy nhieân, vieäc buoân baùn chæ taäp
trung ôû ba cöûa lôùn coù ñoùng troïng binh laø Traán Nam, Bình Nhi vaø Thuûy
Khaåu. Ba cöûa quan naøy moät beân laø phuû Thaùi Bình (Quaûng Taây, Trung Hoa)
moät beân laø hai traán Cao Baèng (Thuûy Khaåu, Bình Nhi) vaø Laïng Sôn (Traán
Nam) thuoäc nöôùc ta.
Tuy coù leänh caám nhöng vaãn coù nhöõng ngöôøi leùn chuyeån haøng hoùa theo
soá löôïng nhoû. Vieäc chuyeån haøng laäu ñoù raát nguy hieåm vaø bò tröøng phaït naëng
neà neáu bò baét neân haøng hoùa ñöa sang nöôùc ta thaät baát thöôøng.
Hai cöûa Thuûy Khaåu vaø Bình Nhi coù ñöôøng soâng tôùi Long Chaâu coøn Traán
Nam [chuùng ta thöôøng goïi laø aûi Nam Quan, hieän nay mang teân Höõu Nghò
Quan] laø cöûa chính treân ñöôøng ñi cuûa caùc söù thaàn, phía nöôùc ta coù Laïng Sôn,
phía Trung Hoa coù Baèng Töôøng.
Khi môû cöûa quan ñeå buoân baùn trôû laïi, moãi beân thieát laäp moät nôi taäp
trung haøng hoùa ñeå kieåm soaùt vaø phaân phoái, beân phía nhaø Thanh goïi laø
xöôûng coøn beân nöôùc ta goïi laø chôï [thò]. ÔÛ Cao Baèng, chôï hoïp taïi Muïc Maõ
coøn ôû Laïng Sôn thì taäp trung taïi Kyø Löøa thuoäc Ñoàng Ñaêng. Vì khu vöïc Nam
Quan coù nhieàu con buoân töø xa ñoå ñeán neân taïi Kyø Löøa chia thaønh hai khu,
moät khu goïi laø Thaùi Hoøa cho daân töø Quaûng Ñoâng ñeán, moät khu goïi laø Phong
Thònh cho ngöôøi Quaûng Taây ñeán. Moãi khu vöïc laïi coù nhaân vieân quaûn lyù vaø
baûo veä. Traán Nam Quan khoâng môû ra cho daân chuùng qua laïi maø chæ khi naøo
coù söù thaàn thì binh lính canh gaùc môùi môû ñeå cho qua, ñoâi khi coøn laøm khoù
thöû taøi vaên chöông nöõa. Tuy nhieân ôû gaàn ñoù coù moät aûi goïi laø Do Thoân laø nôi
khaùch thöông qua laïi vaø haøng hoùa cuõng theo ñöôøng naøy.
7
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (84). 2011
2. Haønh chaùnh
Theo toå chöùc, phía nhaø Thanh ôû Quaûng Taây coù hai xöôûng taïi Taàm Chaâu
vaø Ngoâ Chaâu, ôû nöôùc ta coù hai chôï taïi Muïc Maõ vaø Kyø Löøa. Moãi xöôûng coù moät
xöôûng tröôûng vaø moät baûo hoä, moãi chôï coù moät thò tröôûng vaø moät giaùm ñöông.
Nhöõng vieân chöùc naøy coù nhieäm vuï thieát laäp danh saùch, caáp phaùt yeâu baøi
[theû baøi ñeo ôû thaét löng] ñeå baïn haøng coù theå qua laïi cöûa quan baùn vaø mua
haøng mang veà. Ngoaøi ra coøn nhöõng ngöôøi coù nhieäm vuï tuaàn tra, kieåm soaùt
haøng hoùa.
Moïi haøng hoùa qua laïi ñeàu phaûi chòu thueá. Nhaø Thanh ñaët thueá cuïc taïi
Bình Nhi, Thuûy Khaåu vaø Do Thoân. Ngoaøi cô quan haønh chaùnh, hai beân coøn
thieát laäp moät soá nha haõng laø nôi trung gian giôùi thieäu mua baùn. Caùc thöông
nhaân töø Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây, Chieát Giang, Hoà Nam, Hoà Baéc, Giang
Taây, Sôn Taây... ñaõ ñeà nghò laäp ôû huyeän Tuyeân Hoùa möôøi gian nha haõng ñöôïc
goïi chung laø An Nam thoâng thò nha haõng ñoùng vai nhöõng nhaø kho ñeå taäp
trung vaø phaân phoái haøng. Nhöõng nha haõng seõ do Phieân ty [Boá chính ty]
troâng nom vaø phaûi ñoùng thueá goïi laø nha thueá.
3. Kieåm soaùt
Vieäc buoân baùn qua laïi ñeàu do caùc quan laïi ñòa phöông quaûn trò vaø kieåm
soaùt. Moãi thaùng chôï phieân môû vaøo ngaøy moàng 5 vaø moàng 10. Nhöõng thöông
Baûn ñoà bieân giôùi Vieät-Thanh
Vò trí caùc cöûa Thuûy Khaåu, Bình Nhi vaø Do Thoân ñöôïc môû ra ñeå hai beân thoâng thöông.
Nguyeân baûn trích töø Trung Quoác lòch söû ñòa ñoà taäp, taäp 8, tr. 46.