TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế
Tập 25, Số 1D (2024)
29
BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ DI SẢN KIẾN TRÚC VÀ ĐÔ THỊ,
BÀI HỌC KINH NGHIỆM TỪ PHÁP VÀ NHẬT BẢN
Nguyễn Hoài Vũ*, Võ Phan Hoàng Trang, Lê Minh Hưng
Khoa Kỹ thuật, Trường Đại học Việt Đức
*Email: vu.nh@vgu.edu.vn
Ngày nhận bài: 21/4/2024; ngày hoàn thành phản biện: 10/6/2024; ngày duyệt đăng: 24/7/2024
TÓM TẮT
Từ khóa di sản trong di sản kiến trúc và đô thị, vốn dĩ đã thể hiện vai trò quan trọng
của mình. Từ cổ chí kim, muốn tìm hiểu về lịch sử, văn hóa, hay văn minh của một
khu vực, một quốc gia, việc nghiên cứu các di tích kiến trúc và đô thị là việc làm
không thể bỏ qua.
Trong bối cảnh phát triển đô thị hiện nay, một số khu vực, với làn sóng phát triển
kinh tế và nhập cư, đã vô tình chạy theo xu hướng toàn cầu hóa mà bỏ quên đi
những giá trị cốt lõi, hay bản sắc của chính mình. Các di sản kiến trúc tại địa
phương đó không được quan tâm đúng cách, dẫn đến xuống cấp theo thời gian,
hoặc bị xâm phạm và có nguy cơ bị phá hủy. Tuy nhiên, vẫn có những khu vực lại
làm rất tốt công việc bảo tồn, không những thế, còn thúc đẩy sự phát triển bền
vững dựa trên các thế mạnh giá trị mà di sản mang lại.
Theo đó, báo cáo này tập trung phân tích các bài học về bảo tồn và phát huy giá trị
di sản kiến trúc và đô thị từ các nước phát triển. Bài viết sử dụng phương pháp
nghiên cứu thứ cấp; dựa trên kết quả nghiên cứu, đưa ra một vài kiến nghị cho
nhiệm vụ này tại Việt Nam.
Từ khóa: Di sản, đô thị, đô thị di sản, kiến trúc, phát triển bền vững, quốc tế.
1. MỞ ĐẦU
Một khu vực có thể được diễn giải như một sự liên tục trong thời gian và không
gian thông qua các di sản kiến trúc và đô thị. Bản sắc và các thuộc tính địa phương
được hình thành và nuôi dưỡng bởi vô số nhóm dân cư và hoạt động khai thác thiên
nhiên. Do đó, di sản chính là nguồn lực gắn kết xã hội, tạo ra đa dạng văn hóa và là
động lực để duy trì, tái tạo, đổi mới và phát triển đô thị [1].
Vấn đề giữ cân bằng giữa bảo tồn và phát triển giá trị di sản không bao giờ là
việc dễ dàng vì luôn phải đối mặt với nhiều thách thức. Chẳng hạn, thách thức về thay
Bảo tồn và phát huy giá trị di sản kiến trúc và đô thị, bài học kinh nghiệm từ Pháp và Nhật Bản
30
đổi kết cấu khu vực di sản do đô thị hóa và công nghiệp hóa. Bên cạnh đó, các di tích
kiến trúc và môi trường di sản có rủi ro bị xâm hại, biến dạng, thay thế, hoặc mất dần
đi bản sắc vốn có, do sự phát triển của các hạ tầng kỹ thuật như giao thông, bến bãi, và
các dự án khai thác khác. Ngoài ra, còn có thách thức về sự thay đổi tiêu cực lên tính
xác thực của bản sắc địa phương do tăng trưởng kinh tế- xã hội và biến động dân số.
Thêm nữa, biến đổi khí hậu và ô nhiễm môi trường cũng gây ảnh hưởng lớn lên hệ
thống di sản thiên nhiên hiện hữu [2].
Bài viết này nhằm mục tiêu tìm hiểu các chiến lược đảm bảo cân bằng giữa bảo
tồn và phát triển các giá trị di sản kiến trúc và đô thị trong bối cảnh phát triển bền
vững. Qua đó, bài viết sẽ trả lời các câu hỏi: (i) Di sản kiến trúc và đô thị hàm chứa
những ý nghĩa nào? (ii) Các khía cạnh phát triển bền vững nào cần được quan tâm khi
hoạch định chiến lược bảo tồn và phát triển đô thị di sản? Và (iii) Kinh nghiệm quốc tế
trong việc cân bằng giữa bảo tồn và phát triển như thế nào?
2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Bài viết sử dụng phương pháp nghiên cứu thứ cấp làm chủ đạo. Các câu hỏi
nghiên cứu được giải quyết thông qua phân tích các tài liệu thứ cấp từ các nguồn là
sách chuyên ngành, bài báo khoa học, tạp chí khoa học, thuyết minh quy hoạch thành
phố, và các trang điện tử chuyên môn. Từ việc phân tích các khái niệm, định nghĩa và
nghiên cứu điển hình (case studies), tổng kết những bài học từ kinh ghiệm quốc tế và
đề xuất kiến nghị cho Việt Nam (xem hình dưới).
Hình 1. Khung nghiên cứu (Research framework) (Nhóm tác giả)
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế
Tập 25, Số 1D (2024)
31
3. TỔNG QUAN LÝ THUYẾT
Di sản, theo UNESCO, là “di sản của chúng ta từ quá khứ, những gì chúng ta
đang sống cùng hôm nay, và những gì chúng ta truyền lại cho các thế hệ tương lai”1.
Theo định nghĩa này, có thể thấy rằng khái niệm di sản không hề bị giới hạn theo thời
gian hay dạng vật chất [3]. Di sản bao hàm cả di sản văn hóa vật thể, di sản văn hóa
phi vật thể, và di sản thiên nhiên [4].
Như vậy, khi nói đến di sản kiến trúc và đô thị tức là đã bao gồm tất cả các
phân loại trên. Chẳng hạn, di sản kiến trúc không chỉ là công trình hoặc nhóm các công
trình hữu hình, mà còn chứa đựng các cảm quan không gian do chính công trình tạo
ra, được công nhận từ sự gắn kết giữa các giá trị khảo cổ, kiến trúc, xây dựng, lịch sử,
văn hóa xã hội, và thẩm mỹ; tương tự vậy, di sản đô thị cũng bao gồm cả môi trường
tự nhiên và môi trường nhân tạo [2]. Thông thường, di sản đô thị được phân vùng (lịch
sử) và phân lớp (giá trị văn hóa và tự nhiên) rất cụ thể, như các lớp địa hình, môi
trường xây dựng và hạ tầng, cơ cấu sử dụng đất, không gian công cộng, cảnh quan,
mảng xanh, cũng như lớp văn hóa phi vật thể và bản sắc địa phương.
Xét riêng về từ khóa đô thị di sản, Roders và Oers (2011) cho rằng chưa có bất
kỳ định nghĩa toàn diện nào được đưa ra bởi UNESCO, Hội đồng Di tích và Di chỉ
Quốc tế (ICOMOS2), và Tổ chức các Thành phố Di sản Thế giới (OWHC3), cũng như
chưa có hạng mục “Thành phố Di sản Thế giới” nào được công nhận chính thức theo
Công ước Di sản Thế giới [5]. Như vậy, trong phạm vi bài viết này, khái niệm đô thị di
sản sẽ lấy theo định nghĩa của Giáo sư Hoàng Đạo Kính (2011), nghĩa là “một chỉnh thể
lịch sử đặc trưng, một sản phẩm của nền văn minh đô thị, kết hợp hữu cơ các thành tố
vật chất và tinh thần, kiến trúc và văn hóa, trong sự hòa quyện với thiên nhiên, là xuất
phát điểm chi phối tất thảy” [6]; khái niệm này chứa đựng đầy đủ các thuộc tính vật
chất, phi vật thể, và di sản thiên nhiên.
Bảo tồn di sản phải song hành cùng phát triển, nói cách khác là phải đảm bảo
sự cân bằng giao thoa giữa giá trị cũ và mới; chẳng hạn, không vì quy hoạch mới mà
bỏ qua những giá trị hiện hữu, hoặc không để các giá trị hiện hữu ấy làm cản trở sự
phát triển. Cần nhìn nhận rằng, di sản kiến trúc và đô thị không phải là những chủ thể
tĩnh [1]. Chúng luôn được định hình bởi các yếu tố nội tại và ngoại lai như động lực
1 Heritage is our legacy from the past, what we live with today, and what we pass on to future
generations – UNESCO.
2 ICOMOS: International Council on Monuments and Sites.
3 OWHC: Organization of World Heritage Cities.
Bảo tồn và phát huy giá trị di sản kiến trúc và đô thị, bài học kinh nghiệm từ Pháp và Nhật Bản
32
phát triển kinh tế - hạ tầng, giao lưu văn hóa xã hội, và củng cố môi trường sống (bao
gồm cả môi trường tự nhiên và môi trường xây dựng).
Như vậy, trong bối cảnh phát triển bền vững hiện đang là sứ mệnh của phát
triển đương đại, bảo tồn và phát triển các giá trị di sản phải được nhìn nhận đầy đủ
trên cả ba phương diện xã hội, kinh tế, và môi trường. Củng cố luận điểm này, tổ chức
UNESCO đã và đang triển khai hỗ trợ các thành phố phát triển đô thị tích hợp với các
yếu tố văn hóa xã hội, kinh tế, và môi trường. Tùy vào tình hình của từng địa phương
mà có các phương cách tiếp cận khác nhau, tuy nhiên, điểm chung là không để mối
liên kết giữa di sản và môi trường đô thị, kinh tế, đa dạng văn hóa, bản sắc cộng đồng
xảy ra xung đột [1].
Cụ thể, về mặt xã hội, chính quá trình văn hóa, lối sống, và các thuộc tính địa
phương, đã hình thành và nuôi dưỡng nên những bản sắc độc đáo của đô thị. Trong
suốt quá trình phát triển đô thị cả về không gian lẫn thời gian, các mô hình xã hội
không ngừng vận động và giao thoa với nhau; vì vậy, tùy hoàn cảnh cụ thể mà có
chiến lược duy trì, hồi sinh, hoặc tiếp tục phát triển các mô hình xã hội này [7].
Về mặt kinh tế, tận dụng tốt các giá trị di sản kiến trúc và đô thị có thể đem lại
nguồn lợi đáng kể cho việc phát triển kinh tế địa phương và ngành du lịch. Tuy nhiên,
việc phát triển du lịch cũng đem lại những ảnh hưởng tiêu cực lên kết cấu đô thị, như
sự biến dạng về mặt vật lý. Nguyên nhân xuất phát từ sự thay đổi về mật độ dân số, áp
lực mở rộng hạ tầng kỹ thuật và dịch vụ, việc du nhập các phong cách kiến trúc không
tương thích, hay sự đào thải dành cho các khu vực dễ bị tổn thương. Mặt khác, ngân
sách bảo tồn của thành phố lại có thể được đóng góp từ kinh tế du lịch. [5]
Về khía cạnh môi trường, Rodwell (2007) cho rằng bảo tồn và bền vững là hai
khái niệm thường được sử dụng thay thế nhau để diễn giải việc quản lý di sản thiên
nhiên. Việc quản lý này bao gồm hai chiến lược: thứ nhất, đảm bảo sự hòa hợp giữa
môi trường thiên nhiên và môi trường con người; thứ hai, không ngừng nâng cao chất
lượng của chúng. Bảo tồn kiến trúc và đô thị đóng vai trò đáng kể vào phát triển môi
trường bền vững; trong đó, bảo tồn kiến trúc bao gồm khảo cổ - địa lý, quá trình lịch sử
và văn hóa của phong cách, vật liệu và kỹ thuật xây dựng; bảo tồn đô thị mang tầng ý
nghĩ thứ cấp gồm các yếu tố về cảnh quan, hình thái, thẩm mỹ và cách thức quản lý
biến động qua các thời kỳ lịch sử [3].
Tóm lại, việc quản lý tốt giữa bảo tồn và phát triển các di sản kiến trúc và đô thị
theo hướng phát triển bển vững sẽ nâng cao đáng kể khả năng sống của thành phố,
thúc đẩy gắn kết văn hóa xã hội, phát triển kinh tế và bền vững tài nguyên thiên nhiên
[1]. Phần tiếp theo sẽ phân tích hai nghiên cứu điển hình là thành phố Lyon ở Pháp và
thành phố Nara ở Nhật Bản, để đúc kết ra những bài học kinh nghiệm về chiến lược
bảo tồn và phát triển, cả trong phạm vi vùng lõi lịch sử, lẫn bối cảnh địa lý được mở
rộng.
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế
Tập 25, Số 1D (2024)
33
4. NGHIÊN CỨU ĐIỂN HÌNH
Để làm rõ các chiến lược cân bằng giữa bảo tồn và phát huy giá trị di sản kiến
trúc và đô thị trong bối cảnh phát triển bền vững, phần này sẽ tập trung phân tích hai
nghiên cứu điển hình là thành phố Lyon ở Pháp và thành phố Nara ở Nhật Bản, vốn là
những thành phố có nhiều thành tựu trong công tác bảo tồn di sản. Lyon và Nara, một
đại diện từ châu Âu, và một đại diện từ châu Á, đều là những thành phố có bề dày lịch
sử, trải qua nhiều biến động, từ thời cổ đại đến đương đại, nhưng vẫn giữ được những
giá trị nội tại từ vùng lõi di sản, đồng thời, vẫn đảm bảo phát triển mới cho các vùng
đệm và vùng mở rộng, cả trên ba phương diện kinh tế, xã hội, và môi trường.
4.1. Thành phố Lyon, Pháp – bảo tồn di sản song song với phát triển hạ tầng xanh đô
thị
Nằm tại ngã ba sông Saône và sông Rhône, Lyon là một thành phố chứa đựng
nhiều giá trị di sản về kiến trúc và đô thị của nước Pháp. Trung tâm lịch sử của thành
phố ban đầu được hình thành trên cơ sở khu đô thị có hình thái kiến trúc La Mã từ
giữa thế kỉ thứ 1 trước Công nguyên và vẫn tiếp tục duy trì phạm vi lãnh thổ của nó
tới thế kỉ 18, trước khi mở rộng vào thế kỉ 19 [8]. Trải qua hơn hai thiên niên kỷ phát
triển đô thị, thành phố đã chứng kiến sự du nhập của nhiều phong cách kiến trúc khác
nhau như kiến trúc La Mã và Trung cổ tại khu vực đồi Fourviere (phía Tây), kiến trúc
Phục Hưng ở Vieux-Lyon (phía Tây), và các công trình kiến trúc cổ điển khác tại Croix-
Rousse (phía Bắc), gắn kết những cộng đồng dân cư có bản sắc văn hóa đặc trưng [9].
Sự mở rộng đô thị (urbanity) về phía Đông mà không xâm hại đến địa điểm di
sản (sites) hiện hữu đã giúp Lyon bảo tồn gần như toàn vẹn tính xác thực (authenticity)
vốn có. Mặt khác, việc định cư liên tục qua nhiều thế kỷ đã tạo ra sự giao thoa giữa
nhiều hình thái kiến trúc và thiết kế đô thị [9]. Do đó, vào năm 1998, Lyon được
UNESCO ghi danh là di sản văn hóa thế giới theo tiêu chí (ii)4 và (iv)5, và sau này,
Lyon cũng trở thành thành viên của tổ chức OWHC.
Mặc dù đã có định hướng đô thị hóa rõ ràng, Lyon vẫn phải đối mặt với những
thách thức về việc phát triển hạ tầng và kết cấu đô thị (urban fabric). Cụ thể, việc mở
rộng phạm vi đô thị từ trung tâm lịch sử, với sự phát triển dân số và hình thành các
4 (ii): thể hiện sự giao thoa của các giá trị nhân loại trong một khoảng thời gian hoặc trong một
khu vực văn hóa trên thế giới dựa trên sự phát triển về kiến trúc hoặc công nghệ, nghệ thuật,
quy hoạch thị trấn hoặc thiết kế cảnh quan [18] (Dịch bởi nhóm tác giả).
5 (iv): là một ví dụ nổi bật về một loại hình công trình, quần thể kiến trúc/ công nghệ/ cảnh
quan, minh họa được một hoặc nhiều giai đoạn quan trọng trong lịch sử loài người [18] (Dịch
bởi nhóm tác giả).
