Bệnh dịch hạch và cách phòng
chống - Kỳ 2
Biện pháp dự phòng
- Ở những địa phương có dịch hạch
lưu hành và những vùng có nguy cơ
khi chưa có dịch, phải thường xuyên
theo dõi kết quả giám sát dịch tễ học Đường lây nhiễm bệnh
dịch hạch để chủ động phòng chống dịch hạch
bệnh dịch.
- Tập huấn phòng chống dịch hạch cho tuyến cơ sở, màng lưới
cộng tác viên.
- Tuyên truyền giáo dục cộng đồng thực hiện tốt công tác vệ sinh
môi trường, bố trí và sắp xếp vị trí cũng như cấu trúc nhà ở và
kho tàng hợp lý, quản lý lương thực, thực phẩm, nuôi mèo, đặt
bẫy, phá vỡ hang tổ chuột, khống chế, phá hủy nơi sinh sản của
chuột, bọ chét, khi thấy chuột chết bất thường phải khai báo ngay
với y tế cơ sở. Các hiện tượng sốt, nổi hạch phải đến cơ sở y tế
để khám và điều trị.
- Chuẩn bị sẵn sàng cơ số thuốc điều trị, hoá chất, phương tiện,
nhân lực phục vụ chống dịch.
Diệt chuột
- Diệt đại trà bằng hóa chất chỉ khi chỉ số bọ chét tự do (CSBC)
nhỏ hơn 1, diệt định kỳ hàng năm từ 1 đến 2 lần vào thời gian
sinh sản của chuột, thời gian cụ thể tùy từng địa phương. Kết
hợp diệt chuột và bọ chét bằng việc sử dụng hộp mồi theo
nguyên tắc hộp mồi "Kartman".
- Khi có dịch hạch (ở chuột hoặc ở người): Không diệt chuột đại
trà, chỉ diệt khi chỉ số bọ chét thấp hơn 1 hoặc bằng 0 và tiến
hành diệt bọ chét bằng hóa chất đặc hiệu ngay sau khi diệt chuột.
- Hóa chất diệt chuột: Dùng hóa chất đa liều như Warfarin 0,05%
hoặc Brodifacoum 0,005 - 0,01%, tốt nhất ở dạng thương phẩm
như Klerat, Rat Killer hoặc theo hướng dẫn hàng năm của Bộ Y
tế. Chỉ sử dụng hóa chất diệt chuột đã được Bộ Nông nghiệp và
Phát triển nông thôn cấp giấy chứng nhận đăng ký lưu hành.
Diệt bọ chét
- Phun hóa chất phù hợp dạng tồn lưu như Permethrin 0,2 g/m2,
Vectron 0,1 - 0,2 g/m2, Diazinon 2 g/m2 hoặc các hóa chất diệt
bọ chét khác đã được Bộ Y tế cho phép sử dụng trong y tế và gia
dụng (cấp giấy chứng nhận đăng ký lưu hành). Diệt bọ chét ngay
từ đầu mùa dịch ở những nơi có dịch năm trước và vùng có nguy
cơ lây lan.
- Đặt hộp mồi Kartman thường trực có hóa chất diệt bọ chét dạng
bột trong hộp có thể kết hợp diệt chuột bằng các hóa chất diệt
chuột như đã nêu ở trên, đặt trong hộp.
Cần có thêm mồi hấp dẫn chuột. Thường xuyên kiểm tra hộp mồi
để bổ sung hóa chất diệt bọ chét, diệt chuột và mồi hấp dẫn. Thời
gian duy trì hộp mồi thường trực tùy thuộc vào chỉ số bọ chét tự
do (CSBC) và mật độ chuột.
Biện pháp chống dịch và nguyên tắc điều trị
- Thành lập Ban chỉ đạo phòng chống dịch, Thủ trưởng cơ quan y
tế trình với Chủ tịch Uỷ ban nhân dân cùng cấp để thành lập Ban
chỉ đạo phòng, chống dịch hạch. Ban chỉ đạo phải thường xuyên
kiểm tra, đôn đốc các hoạt động phòng, chống dịch, kiểm tra và
bổ sung kinh phí, cơ số thuốc, hóa chất, phương tiện, nhân sự
sẵn sàng phục vụ chống dịch ở các tuyến.
- Thực hiện chế độ thông tin, báo cáo dịch: Phải báo cáo dịch
khẩn cấp với cơ quan y tế cấp trên và Bộ Y tế, đồng thời thực
hiện nghiêm chỉnh chế độ thông tin, báo cáo theo quy định của
Bộ Y tế.
- Tuyên truyền, vận động nhân dân tham gia chống dịch hạch:
Phát hiện chuột chết, vệ sinh môi trường, thấy có dấu hiệu nghi
ngờ bị dịch hạch phải đến cơ sở y tế ngay. Tập huấn cho cán bộ
về chẩn đoán và điều trị bệnh dịch hạch.
- Nguyên tắc điều trị: Tăng cường cán bộ y tế đủ cho việc khám
và điều trị dịch hạch ở nơi trọng điểm. Bố trí cán bộ trực 24/24
giờ; Thành lập khu cách ly, hạn chế giao lưu; Tổ chức khu điều
trị: tuyến cơ sở (trạm y tế xã hoặc một nhà cách ly), tuyến bệnh
viện (Khoa truyền nhiễm của bệnh viện hoặc một phòng điều trị
cách biệt các khoa khác).
- Kháng sinh điều trị đặc hiệu:
Streptomycine,Tetracycline, Chloramphenicol,Trimethoprim,
Sulfamethoxazol.
- Xử lý ổ dịch và vùng phụ cận:
Diệt bọ chét:
Các hóa chất sử dụng dạng dung dịch như Diazinon với liều
lượng 2g/m2, Permethrine 50 EC với liều lượng 0,2g/m2, Vetron
10 EC liều lượng từ 0,1 - 0,2g/m2.
Cách phun: Phun hóa chất tồn lưu xung quanh nơi có chuột chết
tự nhiên, trên đường chuột chạy, hang, tổ chuột kể cả trong mái
tranh, vách tranh..., phun bao vây ổ dịch bán kính 200 mét. Khi
dịch lớn xẩy ra, phải phun diệt nơi có dịch và vùng có nguy cơ lây
lan.
Rắc Diazinon bột 2% hay Vectron bột 2% (Vectron 2D) thành
từng đám trên đường đi của chuột, mỗi đám thuốc với kích thước
là 15x30x0,5cm, cách nhau 5-10 mét và rắc thuốc vào từng hang,
tổ chuột.
Máy phun: Diệt phun nhỏ dùng bình bơm tay Hudson, Gloria...
Nếu diện rộng phải dùng máy phun có động cơ như Fontan phun
ULV dùng Ziclơ 0.4 hoặc 0.5, Mammy với Ziclơ 14-15. Phun đúng
kỹ thuật, đúng liều lượng và nồng độ thuốc.
Phun hóa chất diệt bọ chét sau 7-10 ngày, nếu thấy chỉ số bọ
chét tự do ký sinh còn lớn hơn 1 và mật độ bọ chét tự do lớn hơn
1, phải tiếp tục phun lần 2.
Phun hóa chất diệt bọ chét khi có dịch ở chuột và ở người, sau
đó phải tiếp tục phun lần 2 sau 7-10 ngày nếu thấy chỉ số bọ chét
ký sinh còn lớn hơn 1 và mật độ bọ chét tự do lớn hơn 1. Nếu chỉ
số bọ chét ký sinh lớn hơn 1 và chỉ số bọ chét tự do nhỏ hơn 1 thì
chỉ sử dụng hóa chất dạng bột.
Diệt chuột:
Không tiến hành diệt chuột khi đang xảy ra dịch ở chuột và ở
người. Chỉ diệt chuột sau khi chỉ số bọ chét tự do nhỏ hơn 1 hoặc
bằng 0.
Hóa chất diệt chuột Brodifacoum tên thương mại là Klerat, dùng
trong mồi với tỷ lệ 0,005 - 0,01%, Wafarin dùng trong mồi với tỷ lệ
0,05% tên thương mại là Rat Killer. Sau khi diệt chuột đại trà,
phải phun ngay hóa chất diệt bọ chét.
Diệt chuột và bọ chét trên tàu biển, máy bay, sân bay, bến cảng:
Bằng biện pháp xông hơi hóa chất do các đội chuyên diệt chuột
và côn trùng thực hiện theo quy định của Điều lệ kiểm dịch y tế
quốc tế (biên giới).
- Xác định ổ dịch chấm dứt hoạt động:
Sau khi đã thực hiện đầy đủ các biện pháp phòng chống dịch:
thành lập khu cách ly, điều trị cấp cứu bệnh nhân, diệt bọ chét,
diệt chuột, xử lý vệ sinh môi trường, điều trị dự phòng..., dựa theo
tiêu chuẩn dưới đây để xác định và thông báo ổ dịch chấm dứt
hoạt động: Không có bệnh nhân mắc mới sau 20 ngày kể từ ngày
bệnh nhân cuối cùng ra viện; Không còn hiện tượng chuột chết tự
nhiên; Kết quả giám sát vi sinh trên chuột và bọ chét âm tính.
Kiểm dịch y tế biên giới:
Phải báo cáo dịch khẩn cấp với cơ quan y tế cấp trên và Bộ Y tế,
đồng thời thực hiện nghiêm chỉnh chế độ thông tin, báo cáo theo
quy định của Bộ Y tế.
TS. Trần Thanh Dương(Phó Cục trưởng Cục YTDP & môi
trường - Bộ Y tế)
Đặc điểm dịch tễ học
- Dịch hạch là bệnh lưu hành địa phương ở nhiều quốc gia trên
thế giới. Trong 15 năm qua (1989-2003), 38.310 trường hợp mắc
với 2.845 bệnh nhân tử vong ghi nhận từ 25 quốc gia trên thế giới
với số mắc cao nhất vào năm 1991 và thấp nhất vào năm 1989.
Trong đó, một số quốc gia báo cáo bệnh nhân dịch hạch cho Tổ
chức Y tế Thế giới hàng năm là Công Gô, Madagascar, Tanzania
ở châu Phi, Pêru và Hoa Kỳ ở châu Mỹ, Mông Cổ và Việt Nam ở
châu Á. Tại Việt Nam, bệnh lan truyền từ loài gặm nhấm (chủ yếu
là chuột) sang người, chủ yếu qua bọ chét chuột (Xenopsylla
cheopis). Đây là vec-tơ chính truyền bệnh dịch hạch.
