"Bước nhảy của bầy khỉ" và hướng đi cho Việt Nam
Khi những xung lực cho tăng trưởng đang yếu dần, những thách thức đang
lộ diện rõ hơn thì việc cơ cấu lại nền kinh tế không còn là vấn đề được đặt
ra mà cần giải quyết rốt ráo nhằm tìm ra những làn sóng tăng trưởng mới.
Câu hỏi đặt ra là nền kinh tế Việt Nam nên được cơ cấu lại như thế nào?
Việc nhìn lại yếu tố dẫn đến thành công cũng như những vấn đề đặt ra sau
hơn 20 năm đổi mới và kinh nghiệm quốc tế có thể là cách tiếp cận phù hợp.
Khi năng lực được giải phóng
Có nhiều nguyên nhân tạo ra thành công trong hơn 20 năm đổi mới của Việt
Nam. Tuy nhiên, yếu tố quan trọng nhất chính là năng lực sản xuất được giải
phóng và phát huy. Khi năng lực đã được tích tụ, nền kinh tế có khả năng
sản xuất 40 triệu tấn lương thực chỉ cần trả ruộng về tay nông dân là có thể
đạt được mức tiềm năng, hay đội ngũ đông đảo doanh nghiệp dân doanh đã
được phát huy sở trường nhờ Luật Doanh nghiệp năm 2000 để tạo ra làn
sóng tăng trưởng mạnh trong gần một thập niên qua.
Thành công quả là kỳ diệu với hơn nửa dân số thoát khỏi đói nghèo. Việt
Nam trở thành nước có thu nhập trung bình (GDP bình quân người từ 1.000
đô la trở lên) sau khi duy trì được tốc độ tăng trưởng cao (hơn 7,5%) trong
hơn hai thập niên.
Việt Nam đã là "nước lớn" về một số mặt hàng, trong đó có gạo. Ảnh Tuổi
trẻ
Nếu dùng những hình ảnh đơn giản thì có thể nói từ một nước thiếu ăn phải
nhập khẩu lương thực và nhiều mặt hàng thiết yếu, sau hơn 20 năm Việt
Nam đã trở thành một trong những quốc gia dẫn đầu thế giới về xuất khẩu
nông sản và các mặt hàng gia dụng như: hồ tiêu (số 1), gạo và cà phê (số 2),
chè, cao su, thủy sản, dệt may, da giày và đồ gỗ.
Nói cách khác, Việt Nam đã là "nước lớn" về xuất khẩu những mặt hàng kể
trên nhờ khai thác thế mạnh của mình. Hơn thế, đây chính là những ngành
giúp giải quyết việc làm và nâng cao đời sống cho phần lớn người dân Việt
Nam.
Tuy nhiên, điều đáng quan tâm là các mặt hàng này mới chỉ dừng ở mức sơ
chế hoặc gia công. Việc đầu tư vào những khâu có giá trị gia tăng cao hơn
dường như chưa được quan tâm đúng mức.
Hành trang cho tương lai
Nhằm đạt được mục tiêu cơ bản trở thành nước công nghiệp vào năm 2020,
trong thời gian qua, nhiều ngành công nghiệp như sản xuất ô tô, sắt thép, hay
đóng tàu đã được đầu tư hay trợ cấp thông qua ưu đãi thuế nhiều tỉ đô la.
Tuy nhiên, chắc hẳn nhiều người sẽ e dè khi nói rằng đây là những ngành thế
mạnh và hứa hẹn của Việt Nam cho dù hầu hết các nhà sản xuất ô tô hàng
đầu thế giới đã có mặt tại Việt Nam và cách đây vài năm Việt Nam đã ký
hợp đồng đóng những con tàu trọng tải trên 50.000 tấn. Đơn giản là việc
phát triển chúng không dựa vào thế mạnh quốc gia mà do những yếu tố
khác. Ví dụ về ngành sản xuất ô tô là một khía cạnh.
Ngược lại, khi Việt Nam xây dựng chính sách công nghiệp hóa cách đây hơn
một thập kỷ, ít ai nghĩ rằng sẽ có ngày các hãng công nghệ hàng đầu như
Intel, Canon hay Samsung bỏ hàng tỉ đô la xây dựng các nhà máy hiện đại
tại Việt Nam.
Tại sao các hãng này lại đặt cược hàng tỉ đô la vào Việt Nam? Câu trả lời có
lẽ nằm ở hai lý do:
Thứ nhất, tiềm năng thị trường Việt Nam lớn. Ví dụ chỉ cần một phần mười
dân số Việt Nam sử dụng con chip của Intel thì quy mô thị trường đã lên đến
ba, bốn tỉ đô la.
Thứ hai, tiềm năng về nguồn nhân lực chất lượng cao.
Đây có lẽ là những ngành mà Việt Nam có tiềm năng dựa vào thế mạnh của
mình. Tuy nhiên, với điều kiện hiện tại, rất khó để Việt Nam tự phát triển,
việc dựa vào những người đi đầu có lẽ là chiến lược hợp lý hơn cả.
Cám dỗ về các ngành công nghiệp hiện đại
Những người sáng lập ra kinh tế phát triển cho rằng (1) loại sản phẩm mà
một quốc gia xuất khẩu có ý nghĩa đến thành quả kinh tế và (2) công nghiệp
hóa tạo ra sự lan truyền lợi ích từ đó dẫn đến tăng trưởng. Tuy nhiên, do
thiếu các mô hình chính thức, lý thuyết kinh tế học chính thống đã không thể
kết hợp được các ý tưởng này. Thay vào đó hai cách tiếp cận được sử dụng
để giải thích cho sự chuyên môn hóa của các quốc gia.
Cách tiếp cận thứ nhất tập trung vào tỷ phần tương đối giữa các nhân tố sản
xuất (vốn vật chất, lao động, đất đai, kỹ năng, vốn nhân lực, cơ sở hạ tầng và
thể chế). Các nước nghèo tập trung vào sản xuất các loại hàng hóa thâm
dụng lao động không có kỹ năng, đất đai, trong khi các nước giàu chuyên
môn hóa các sản phẩm đòi hỏi cơ sở hạ tầng, thể chế cũng như vốn nhân lực
và vốn vật chất.
Cách tiếp cận thứ hai nhấn mạnh đến sự khác biệt về công nghệ và phải
được bổ sung bằng một lý thuyết về điều gì dẫn đến sự khác biệt. Những mô
hình về sự đa dạng và những nấc thang chất lượng giả định rằng luôn có một
sản phẩm tân tiến hơn một chút hay chỉ là một sản phẩm khác mà các nước
có thể tham gia mà không cần để ý đến sự tương tự của sản phẩm khi xem
xét tăng trưởng và chuyển đổi cơ cấu.
Trên thực tế nhiều nước đang hưởng lợi rất nhiều từ phân công lao động,
nhưng do yếu tố chính trị học, nên cách tiếp cận thứ nhất có vẻ không được
các nước đang phát triển chú ý vì ít ai muốn chuyên môn hóa vào việc "bán
sức lao động". Ngược lại, cách thứ hai có vẻ lý tưởng vì nước nào cũng
mong muốn có những ngành công nghiệp "mũi nhọn", hàm lượng công nghệ
cao.
Lập luận một quốc gia có thể chuyển sang sản xuất những mặt hàng tân tiến
mà không cần quan tâm đến nền tảng hiện tại cộng với hình ảnh so sánh một
tấn gạo xuất khẩu chỉ đem lại khoảng 400 đô la, chỉ bằng một cái máy ảnh
nặng chừng 100 gam hay một con chip chưa đến vài gam quả là cám dỗ để
nhiều nước tập trung nguồn lực cho những ngành thâm dụng vốn và chất
xám vì họ cho rằng không thể giàu được nếu cứ sản xuất giản đơn. Tuy
nhiên, mong muốn và khả năng thường là hai phạm trù khá khác biệt.
Lý thuyết về bước nhảy của đàn khỉ
Trên cơ sở lập luận của Adam Smith, "Bí mật về sự giàu có của các quốc gia
liên quan đến sự phân công lao động. Khi con người và các doanh nghiệp
chuyên môn hóa vào những hoạt động khác nhau hiệu quả kinh tế sẽ gia
tăng" và những bất cập của hai cách tiếp cận nêu trên, nhóm học giả gồm:
Barabási, Hausmann, Hidalgo, Klinger thuộc Đại học Harvard đã đưa ra lý
thuyết về bước nhảy của những con khỉ (monkey jumping) bằng việc phân
tích thực nghiệm quá trình phát triển sản phẩm và công nghiệp hóa của các
nền kinh tế trên thế giới.
Hình dung một sản phẩm như một cái cây và tất cả các sản phẩm như một
khu rừng. Một quốc gia bao gồm một tập hợp các doanh nghiệp, giả định
giống như những con khỉ sống trên những cái cây khác nhau và khai thác
những sản phẩm này. Quá trình tăng trưởng giống như việc di chuyển từ
phần rừng còi cọc nơi cây có ít trái hơn sang những vùng tươi tốt hơn. Điều
này có nghĩa những con khỉ phải nhảy qua những khoảng cách, hay các
doanh nghiệp phải sắp xếp lại nguồn nhân lực, vốn vật chất và thể chế
hướng vào sản phẩm mới khác với hoạt động sản xuất hiện tại.
Các lý thuyết tăng trưởng truyền thống giả định rằng luôn có những cái cây
trong tầm với, và vì vậy cấu trúc của cánh rừng là không quan trọng. Tuy
nhiên, nếu cánh rừng này không đồng nhất, nơi thì đông đúc, nơi thì thưa
thớt và nếu những con khỉ chỉ có khả năng nhảy những khoảng cách giới
hạn, thì cấu trúc của không gian sản phẩm và định hướng của một nước trở
nên cực kỳ quan trọng đến sự phát triển.
