82
CHÍNH SÁCH TÀI CHÍNH HỖ TRỢ KHỞI NGHIỆP SÁNG TẠO
NHÌN TỪ KINH NGHIỆM CÁC NƯỚC
Lê Vũ Thanh Tâm
Viện Kinh tế - Tài chính, Học viện Tài chính
Tóm tắt
Làn sóng khởi nghiệp sáng tạo đã và đang phát triển mạnh mẽ trong cộng
đồng doanh nghiệp và thế hệ trẻ Việt Nam trong những năm gần đây. Tuy nhiên,
môi trường và các điều kiện cho khởi nghiệp, gồm hệ thống khung pháp luật, các
chính sách hỗ trợ, quỹ đầu tư mạo hiểm… vẫn còn gặp nhiều vướng mắc. Do đó, hoàn
thiện các điều kiện cho khởi nghiệp, trong đó chú trọng chính sách tài chính với vai trò
bệ đỡ là yêu cầu bức thiết nhất, giúp cộng đồng khởi nghiệp Việt Nam vươn lên và phát
triển mạnh mẽ. Và để xây dựng hệ thống chính sách tài chính thân thiện với cộng đống
khởi nghiệp sáng tạo, đứng trên góc độ quản lý Nhà nước, Việt Nam cần nghiên cứu,
học hỏi kinh nghiệm của một số nước trên thế giới.
Từ khóa: Chính sách tài chính, khởi nghiệp, khởi nghiệp sáng tạo, kinh nghiệm
Giới thiệu
Sự chuyển đổi mạnh mẽ phương thức sản xuất của doanh nghiệp trên toàn thế
giới cùng với sức lan tỏa và tầm ảnh hưởng ngày càng gia tăng của khoa học, công
nghệ thông tin và truyền thông đã tạo nên sức hút mạnh mẽ và là khởi nguồn cho hoạt
động khởi nghiệp sáng tạo trên toàn cầu. Khởi nghiệp sáng tạo góp phần thay đổi cơ
cấu nền kinh tế thông qua sự ra đời và ứng dụng vào thực tiễn của các sản phẩm và
dịch vụ mới dựa trên nền tảng công nghệ tiên tiến thời kỳ cách mạng công nghiệp
4.0, từ đó duy trì khả năng sáng tạo, phát triển một cách hiệu quả. Chính bởi lẽ đó,
chính phủ các quốc gia trên thế giới nhận ra tầm quan trọng của khởi nghiệp sáng tạo,
theo đó ban hành nhiều chính sách, trong đó phải kể đến chính sách tài chính nhằm
khuyến khích hoạt động này.
1. Tổng quan khởi nghiệp sáng tạo và vai trò của chính sách tài chính với
khởi nghiệp sáng tạo
1.1. Khởi nghiệp sáng tạo
Có rất nhiều cách hiểu khác nhau về khởi nghiệp sáng tạo (Start-up) song
tựu chung lại đều ám chỉ đến những doanh nghiệp mới thành lập hoạt động kinh
doanh dịch vụ sản phẩm sáng tạo hoặc chưa thành lập nhưng đang nghiên cứu,
triển khai và có kế hoạch kinh doanh ý tưởng sáng tạo mới với nền tảng hoạt
động là công nghệ mới.
83
Khởi nghiệp là giai đoạn đầu tiên của một doanh nghiệp được thành lập với
đặc trưng cơ bản là quy mô hoạt động kinh doanh còn hạn chế, mới dừng lại ở thăm
dò thị trường và kiểm nghiệm, và phải mất nhiều thời gian để đưa doanh nghiệp vào
giai đoạn có lãi; bởi vậy mà các cá nhân, tổ chức thường chưa quan tâm ưu đãi thuế
khi quyết định khởi nghiệp.
Với nền tảng công nghệ và sản phẩm, dịch vụ độc đáo, vượt trội, doanh nghiệp
khởi nghiệp sáng tạo khác doanh nghiệp thông thường ở tính đột phá, sáng tạo, tính
tăng trưởng đột phá, đặc biệt là từ giai đoạn tăng trưởng nhanh, và tính rủi ro cao xuất
phát từ ý tưởng kinh doanh đột phá cùng với những hạn chế liên quan thị trường và
trình độ quản trị, nhân lực.
Tính tới 2018, Việt Nam đã có khoảng hơn 3.000 doanh nghiệp khởi nghiệp
sáng tạo và dự kiến sẽ tăng nhanh trong những năm tiếp theo (theo Techinasia), tỷ lệ
doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo trên đầu người tại Việt Nam là khoảng 20 doanh
nghiệp/1 triệu dân, nhiều hơn các quốc gia như Indonesia (2.100 doanh nghiệp khởi
nghiệp sáng tạo/260,6 triệu dân); Trung Quốc (2.300 doanh nghiệp khởi nghiệp sáng
tạo/1.378,6 triệu dân) và Ấn Độ (7.500 doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo/1.330,6
triệu dân). Điều này cho thấy tiềm năng để Việt Nam trở thành miền đất hứa với khởi
nghiệp sáng tạo trên nền tảng hoàn thện khung chính sách trong đó phải kể đến chính
sách tài chính.
1.2. Chính sách tài chính hỗ trợ khởi nghiệp sáng tạo
1.2.1. Sự cần thiết ban hành chính sách tài chính hỗ trợ
Việc thực hiện chính sách tài chính với những ưu đãi liên quan miễn giảm
thuế, tín dụng và hỗ trợ khác từ Ngân sách Nhà nước có ý nghĩa rất quan trọng đối
với các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo nhằm giúp doanh nghiệp có thêm nguồn
lực tài chính để đầu tư mở rộng sản xuất kinh doanh, giảm bớt phụ thuộc vào vốn vay
ngân hàng, tiết kiệm được chi phí kinh doanh, từ đó giảm giá thành, góp phần nâng
cao năng lực cạnh tranh và thu hút vốn đầu tư.
DN khởi nghiệp sáng tạo cần được hỗ trợ vì những lợi ích mà DNKNST mang lại
cho nền kinh tế và vì những đặc điểm vốn có của DNKNST. Cụ thể như sau:
- Đặc điểm nổi bật của DNKNST là tính sáng tạo trong mô hình kinh doanh.
Nhờ tính sáng tạo, DNKNST tạo ra những giá trị mới cho xã hội, tạo ra nhiều giá
trị gia tăng cho xã hội, có khả năng tăng trưởng nhanh và mở ra một mô hình kinh
doanh mới cho nền kinh tế. Học giả John R. Dearie (2017) đã chỉ ra rằng, nhờ tính
sáng tạo, các DNKNST đã có đóng góp rất lớn đến sự tăng trưởng kinh tế Mỹ những
năm 1950. Tính sáng tạo này rất cần được khuyến khích để mở ra những hướng phát
triển mới cho nền kinh tế.
84
Như đã phân tích, DNKNST luôn gắn với công nghệ, hoặc là sản phẩm công
nghệ, hoặc là sử dụng phổ biến công nghệ trong hoạt động sản xuất, kinh doanh.
Trong bối cảnh xã hội loài người đang bước vào cuộc Cách mạng công nghiệp lần
thứ tư, việc thúc đẩy phát triển những DN gắn với công nghệ là một đòi hỏi tất yếu.
- Mặc dù có tiềm năng đóng góp lớn cho sự phát triển kinh tế, song lại có
những trở ngại lớn cho sự phát triển của các DNKNST.
Trở ngại đầu tiên, cũng giống như mọi sự bắt đầu khác, là vốn đầu tư. Trong
mọi hoạt động kinh doanh, đều cần đến vốn đầu tư, song DNKNST cần một lượng
vốn lớn do đặc điểm kinh doanh gắn với công nghệ hoặc mô hình kinh doanh mới.
Trở ngại thứ hai, DNKNST được thành lập từ một ý tưởng kinh doanh sáng tạo -
một ý tưởng mới chưa từng có tiền lệ - bởi vậy, nó mới ở dạng tiềm năng, cần đầu
tư thêm nhiều chất xám và công sức để hoàn thiện và hiện thực hóa ý tưởng đó. Tiếp
đó, cũng do tính mới, tính sáng tạo nên DNKNST thường đối mặt với những rủi ro
tiềm ẩn cơ bản sau:
Một là, cơ chế, chính sách hỗ trợ doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo thiếu tính
đồng bộ và hệ thống, đan xen trong các chính sách chung hoặc chính sách đối với
doanh nghiệp nhỏ và vừa. Các quy định liên quan doanh nghiệp khởi nghiệp được
lồng ghép vào trong các văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến doanh nghiệp,
doanh nghiệp nhỏ và vừa mà không được đưa vào trong văn bản quy phạm pháp luật
riêng về doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo.
Hai là, huy động vốn đối với các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo còn khó
khăn do khung pháp lý và chính sách cho các nhà đầu tư thiên thần cũng như việc
hình thành và phát triển quỹ đầu tư mạo hiểm còn sơ khai.
Ba là, đầu tư mạo hiểm ở Việt Nam trong những năm qua không ổn định, thiếu
bền vững và phụ thuộc vào nguồn tài trợ nước ngoài; khung pháp lý và chính sách
cho việc thành lập cũng như cơ chế vận hành của các vườm ươm vẫn còn những bất
cập về nguồn tài chính, phương thức quản lý, các dịch vụ tư vấn….
Để tháo gỡ những vướng mắc trên, từ thực tiễn tại Việt Nam cùng với xu
hướng của các nước, việc ban hành các chính sách tài chính, trong đó có chính sách
thuế là rất cần thiết để hỗ trợ doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo, thúc đẩy tinh thần
khởi nghiệp quốc gia theo tinh thần Nghị quyết 35 và thực hiện Quyết định số
844/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về việc phê duyệt Đề án Hỗ trợ hệ sinh thái
khởi nghiệp đổi mới sáng tạo quốc gia đến năm 2025, trong đó xác định đối tượng
hỗ trợ là doanh nghiệp khởi nghiệp nói chung hay chỉ tập trung hỗ trợ doanh nghiệp
khởi nghiệp đổi mới (Invation Startup); doanh nghiệp khởi nghiệp công nghệ (Tech
Startup); doanh nghiệp khởi nghiệp có tiềm năng tăng trưởng cao (high-potential
start-ups – HPSUs).
85
1.2.2. Nội dung chính sách tài chính hỗ trợ khởi nghiệp sáng tạo
Chính sách tài chính hỗ trợ khởi nghiệp sáng tạo hướng tới ba trụ cột cơ bản sau:
Thứ nhất, chính sách ưu đãi thuế
Những ưu đãi thuế các mức độ ưu đãi khác nhau giúp doanh nghiệp giải tỏa
bài toán chi phí kinh doanh, có thêm nguồn lực tài chính để đầu tư mở rộng sản
xuất - kinh doanh, giảm bớt phụ thuộc vào vốn vay ngân hàng. Từ đó, tăng hiệu
quả dự án đầu tư thực hiện đầu tư tại các khu vực kinh tế - xã hội kém phát triển,
khu vực nông thôn, vùng sâu, vùng xa, hoặc thuộc các lĩnh vực khuyến khích đầu
tư như nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ; sản xuất năng lượng tái tạo,
năng lượng sạch; phát triển công nghệ sinh học; dự án đầu tư mới thuộc lĩnh vực
bảo vệ môi trường…
Thứ hai, chính sách hỗ trợ vốn qua NSNN, tín dụng, thị trường tài chính…
Sự hỗ trợ vốn của Chính phủ thông qua NSNN, tín dụng giúp doanh nghiệp
tăng cường nguồn lực tài chính để đầu tư mở rộng sản xuất - kinh doanh dự án đầu
tư đặc biệt thuộc lĩnh vực ưu đãi như nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ;
sản xuất năng lượng tái tạo, năng lượng sạch; phát triển công nghệ sinh học; dự án
đầu tư mới thuộc lĩnh vực bảo vệ môi trường…. hoặc tại các khu vực kinh tế - xã hội
kém phát triển, khu vực nông thôn, vùng sâu, vùng xa. Đồng thời, nguồn vốn hỗ trợ
trẻn cũng góp phần nâng cao năng lực, nhận thức, mối liên kết từ phía chính quyền,
địa phương với khởi nghiệp đổi mới sáng tạo.
Thứ ba, hỗ trợ khác liên quan cơ sở hạ tầng, môi trường kinh doanh
Không chỉ hỗ trợ vốn, chi phí kinh doanh cho khởi nghiệp sáng tạo, nội
dung quan trọng khác mà chính sách tài chính hướng đến là hỗ trợ cải thiện cơ sở
hạ tầng, môi trường kinh doanh bình đẳng, vườn ươm khởi nghiệp. Từ đó, khả
năng sống sót, thích ứng, năng lực cạnh tranh, hiệu quả sản xuất, kinh doanh của
các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo được cải thiện, tạo hiệu ứng lan tỏa tích
cực đến hạ tầng kinh tế - xã hội.
2. Kinh nghiệm các nước trong ban hành chính sách tài chính hỗ trợ khởi
nghiệp sáng tạo
Nhận thức rõ tầm quan trọng của khởi nghiệp sáng tạo. Tùy thuộc vào cấu trúc
thể chế cũng như dựa trên cơ sở khoa học, sản xuất của từng quốc gia, chính phủ các
nước thường hỗ trợ khởi nghiệp sáng tạo thông qua việc thiết lập và kết hợp các chính
sách tài chính khác nhau nhằm mục tiêu khuyến khích phát triển hệ sinh thái khởi
nghiệp, trong đó bao gồm: (i) Chính sách ưu đãi thuế; (ii) Chính sách tín dụng; (iii)
Các chính sách hỗ trợ khác. Cụ thể:
86
2.1. Chính sách ưu đãi thuế
Với vị trí quan trọng trong sự phát triển của doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo
nói riêng cũng như toàn nền kinh tế nói chung, chính sách ưu đãi về thuế luôn được
các quốc gia coi trọng. Thời hạn, đối tượng, lĩnh vực đầu tư và điều kiện trở thành
Startup thường là các tiêu chí được làm căn cứ ban hành ưu đãi về thuế. Trong đó:
2.1.1. Về đối tượng
Các ưu đãi thuế thông thường dưới hình thức miễn giảm thuế thu nhập cá nhân,
thu nhập doanh nghiệp, thuế chuyển nhượng vốn, hay các khoản đóng góp an sinh xã
hội đối với các doanh nhân, các công ty đầu tư mạo hiểm… Tại các nước thuộc
OECD, thuế thu nhập cá nhân, thuế thu nhập doanh nghiệp được miễn giảm trên 3
cấp độ: các doanh nhân, các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo và các nhà đầu tư.
Trung Quốc cắt giảm các khoản thuế và phí không cần thiết đồng thời chấm dứt đánh
giá thuế toàn diện đối với các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo do sinh viên mới
tốt nghiệp làm chủ. Thái Lan miễn thuế TNDN cho các công ty đầu tư mạo hiểm…
2.1.2. Về thời hạn và điều kiện trở thành Startup
Đa phần các nước đều áp dụng chính sách ưu đãi về thuế cho các doanh nghiệp
khởi nghiệp đổi mới sáng tạo có thời hạn trong vòng 2-5 năm (Singapore, Ấn Độ,
Trung Quốc) hoặc kéo dài đến 10 năm (Thái Lan, Úc).
Một số nước kết hợp các tiêu chí doanh thu và thời hạn để xây dựng các chính
sách ưu đãi về thuế TNDN. Điển hình là Singpore. Theo đó, trong 3 năm đầu, các
doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo có doanh thu dưới 100.000 đô la Sing sẽ được
miễn thuế thu nhập doanh nghiệp; doanh thu từ 100.000 - 300.000 đô la Sing áp dụng
mức thuế suất thuế thu nhập doanh nghiệp là 8,5%; doanh thu trên 300.000 đô la Sing
áp dụng mức thuế suất thuế thu nhập doanh nghiệp là 17%. Các doanh nghiệp khởi
nghiệp sáng tạo từ năm thứ 4 trở đi có doanh thu dưới 300.000 sẽ được áp dụng mức
thuế suất thuế thu nhập doanh nghiệp là 8,5%; doanh thu trên 300.000 đô la Sing áp
dụng mức thuế suất thuế thu nhập doanh nghiệp là 17%.
Trong khi đó, có những nước kết hợp giữa tiêu chí về điều kiện là một Starup
với thời hạn được miễn thuế TNDN. Chẳng hạn Chính phủ Ấn Độ đang xây dựng và
ban hành chế độ thuế thân thiện với doanh nhân. Theo đó, những doanh nghiệp khởi
nghiệp sáng tạo thông qua đổi mới sáng tạo, đáp ứng các điều kiện là một Startup
trong Chương trình hành động của Ấn Độ sẽ được miễn thuế thu nhập doanh nghiệp
trong vòng 3 năm (đối với các Startup thành lập sau ngày 1/4/2016). Ngoài ra các
doanh nghiệp khởi nghiệp có quy mô nhỏ và vừa mới được thành lập và đang có ý
định mở rộng hoạt động được miễn thuế đối với thặng dư vốn đầu tư vào các quỹ