NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC
Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
CHƯƠNG 2
CÁC LỰC LƯỢNG CUNG CẦU THỊ TRƯỜNG
Khi một đợt giá lạnh đổ vào bang Florida, giá nước cam tăng trong các siêu thị trên toàn
quốc. Mỗi khi thời tiết vào mùa hè ấm lên ở bang New England, giá thuê phòng khách sạn ở
vùng Ca-ri -bê lập tức suy giảm. Khi một cuộc chiến tranh bùng nổ ở Trung Đông, giá xăng ở
Mỹ tăng và giá xe Cadillac cũ giảm xuống. Những biến cố này có điểm gì chung? Tất cả
chúng đều cho thấy sự vận hành của cung và cầu.
Cung và cầu là hai từ mà các nhà kinh tế sử dụng thường xuyên nhất - và vì nguyên nhân rất
hợp lý. Cung và cầu là những lực lượng làm cho nền kinh tế thị trường hoạt động. Chúng
quyết định lượng của mỗi hàng hóa được sản xuất ra và giá mà nó được bán. Nếu muốn biết
một biến cố hoặc chính sách ảnh hưởng tới nền kinh tế như thế nào, thì trước hết bạn phải
nghĩ xem nó ảnh hưởng tới cung và cầu như thế nào.
Chương này giới thiệu lý thuyết về cung và cầu. Nó nghiên cứu hành vi của người bán và
người mua, cũng như sự tương tác giữa họ với nhau. Nó chỉ ra cách thức quyết định giá cả
của cung và cầu trong nền kinh tế thị trường, cũng như giá cả đến lượt nó lại phân bổ các
nguồn lực khan hiếm của xã hội như thế nào.
THỊ TRƯỜNG VÀ CẠNH TRANH
Khái niệm cung và cầu được dùng để chỉ hành vi của con người khi họ tương tác với nhau
trên thị trường. Thị trường là một nhóm người bán và người mua một hàng hóa hoặc dịch vụ
nhất định. Với tư cách là một nhóm, người mua quyết định cầu về sản phẩm và với tư cách
một nhóm, người bán quyết định cung về sản phẩm. Trước khi thảo luận về hành vi của
người bán và người mua, chúng ta hãy xem xét kỹ lưỡng hơn khái niệm “thị trường” và các
dạng thị trường khác nhau mà chúng ta quan sát thấy trong nền kinh tế.
Thị trường cạnh tranh
Thị trường có nhiều dạng khác nhau. Đôi khi thị trường có tổ chức rất cao, chẳng hạn thị
trường của nhiều loại nông sản. Trong những thị trường này, người mua và người bán gặp
nhau vào một thời gian và tại địa điểm nhất định mà tại đó, người xướng giá góp phần
định giá và tổ chức bán hàng.
Nhưng hầu hết các thị trường được tổ chức ở mức thấp hơn. Chẳng hạn, chúng ta hãy quan
sát thị trường kem trong một khu phố nhất định. Người mua kem không hề tập hợp nhau lại
vào bất kỳ thời điểm nào. Người bán kem nằm ở các địa điểm khác nhau và bán các sản phẩm
khác nhau đôi chút. Ở đây không có người xướng giá để công bố giá kem. Từng người bán tự
ghi giá cho mỗi chiếc kem và từng người mua quyết định mua bao nhiêu kem tại mỗi cửa
hàng.
Mặc dù không được tổ chức, nhưng nhóm người mua và người bán kem hình thành một thị
trường. Người mua biết rằng có nhiều người bán để anh ta lựa chọn và người bán ý thức được
rằng có người khác bán sản phẩm tương tự sản phẩm của anh ta. Giá và lượng kem bán ra
không phải do một người bán hay người mua nào quyết định. Trên thực tế, giá và lượng là do
tất cả người bán và người mua quyết định khi họ tương tác với nhau trên thị trường.
Giống như hầu hết các thị trường trong nền kinh tế, thị trường kem có tính cạnh tranh cao.
Thị trường cạnh tranh là một thị trường trong đó có nhiều người bán và người mua đến mức
NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC
Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
mỗi người chỉ có ảnh hưởng không đáng kể đến giá thị trường. Mỗi người bán kem chỉ có
khả năng kiểm soát hạn chế đối với giá cả vì những người bán khác đang chào bán các sản
phẩm tương tự. Người bán có ít lý do để bán với giá thấp hơn giá phổ biến trên thị trường, và
nếu anh ta bán với giá cao hơn, người mua sẽ mua hàng ở nơi khác. Tương tự, không một
người mua cá biệt nào có thể tác động tới giá kem vì mỗi người chỉ mua một lượng nhỏ.
Trong chương này chúng ta sẽ tìm hiểu xem người mua và người bán tương tác với nhau như
thế nào trên thị trường cạnh tranh. Chúng ta sẽ nghiên cứu xem các lực lượng cung cầu quyết
định lượng hàng hóa bán ra và giá của nó như thế nào.
Sự cạnh tranh: hoàn hảo và không hoàn hảo
Trong chương này chúng ta giả định rằng các thị trường có tính cạnh tranh hoàn hảo. Thị
trường cạnh tranh hoàn hảo được định nghĩa là những thị trường có hai đặc tính quan trọng
nhất: (1) tất cả hàng hóa được chào bán là những hàng hóa như nhau, và (2) người mua và
người bán nhiều đến mức không có người bán hoặc người mua cá biệt nào có thể tác động tới
giá thị trường. Vì người bán và người mua trên thị trường cạnh tranh hoàn hảo phải chấp
nhận giá do thị trường quyết định, cho nên họ được coi là người nhận giá.
Có một số thị trường trong đó giả định về sự cạnh tranh hoàn hảo hoàn toàn đúng. Chẳng hạn
trên thị trường lúa mỳ có hàng ngàn nông dân bán lúa mỳ và hàng triệu người tiêu dùng sử
dụng lúa mỳ và sản phẩm làm từ lúa mỳ. Vì không có người bán và người mua cá biệt nào tác
động được tới giá lúa mỳ, nên mọi người đều coi giá lúa mỳ là cho trước.
Tuy nhiên, không phải mọi hàng hóa và dịch vụ đều được bán trên các thị trường cạnh tranh
hoàn hảo. Một số thị trường chỉ có một người bán và người bán này quy định giá cả. Người
bán này được gọi là nhà độc quyền. Chẳng hạn, công ty truyền hình cáp trong thị trấn của bạn
có thể là một nhà độc quyền. Người dân trong thị trấn của bạn có thể chỉ có một công ty
truyền hình cáp để họ mua dịch vụ này.
Một số thị trường nằm giữa hai trường hợp cực đoan là cạnh tranh hoàn hảo và độc quyền.
Một dạng thị trường trong số đó, cái được gọi là thị trường độc quyền nhóm, chỉ có một ít
người bán không phải lúc nào cũng cạnh tranh mạnh mẽ với nhau. Các tuyến bay là một ví
dụ. Nếu mỗi tuyến bay giữa hai thành phố chỉ được hai hay ba hãng hàng không phục vụ, các
hãng này có thể tránh cạnh tranh quá khốc liệt để giữ cho giá cả ở mức cao. Một dạng khác
của thị trường là cạnh tranh độc quyền: nó bao gồm nhiều người bán, mỗi người chào bán
một sản phẩm hơi khác so với sản phẩm của người khác. Vì sản phẩm không hoàn toàn giống
nhau, nên mỗi người bán có một khả năng nào đó trong việc định giá cho sản phẩm của mình.
Một ví dụ là ngành phần mềm máy tính. Nhiều chương trình soạn thảo văn bản cạnh tranh với
nhau, nhưng không có chương trình nào hoàn toàn giống nhau và vì vậy chúng có giá riêng.
Mặc dù thị trường mà chúng ta quan sát được trên thế giới rất đa dạng, nhưng chúng ta bắt
đầu bằng việc nghiên cứu thị trường cạnh tranh hoàn hảo. Thị trường cạnh tranh hoàn hảo là
dạng thị trường dễ phân tích nhất. Hơn nữa, vì trên hầu hết các thị trường đều có một mức độ
cạnh tranh nào đó, nên nhiều bài học mà chúng ta có được khi nghiên cứu cung và cầu trong
điều kiện cạnh tranh hoàn hảo có thể vận dụng vào các thị trường phức tạp hơn.
Kiểm tra nhanh: Thị trường là gì? Khái niệm thị trường cạnh tranh hàm ý gì?
CẦU
Chúng ta bắt đầu công trình nghiên cứu thị trường của mình bằng cách xem xét hành vi của
người mua. Trong phần này, chúng ta sẽ xem xét các yếu tố quyết định lượng cầu về một
NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC
Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
hàng hóa nào đó, tức lượng hàng hóa mà người tiêu dùng sẵn sàng và có khả năng mua. Để
tập trung suy nghĩ của mình, chúng ta hãy luôn luôn nhớ tới một hàng hóa cụ thể là kem.
Yếu tố nào quyết định lượng cầu của một cá nhân?
Chúng ta hãy xem xét cầu của mình về kem. Bạn làm thế nào để quyết định mua bao nhiêu
kem mỗi tháng, và những yếu tố nào ảnh hưởng tới quyết định của bạn? Sau đây là một số
câu trả lời mà bạn có thể đưa ra.
Giá cả. Nếu giá kem tăng so với mức giá ban đầu là 20 xu một cốc, bạn sẽ mua ít kem hơn.
Thay vào đó, bạn có thể mua món sữa chua đông lạnh. Nếu giá kem giảm so với giá 20 xu
một cốc, bạn sẽ mua nhiều hơn. Vì lượng cầu về kem giảm khi giá tăng và tăng khi giá giảm,
nên chúng ta nói lượng cầu có quan hệ nghịch với giá cả. Mối quan hệ này giữa giá cả và
lượng cầu đúng với hầu hết hàng hóa trong nền kinh tế. Trên thực tế, nó có tác dụng rộng rãi
đến mức các nhà kinh tế gọi nó là luật cầu: nếu các yếu tố khác không thay đổi, thì khi giá
một hàng hóa tăng, lượng cầu về hàng hóa đó sẽ giảm.
Thu nhập. Điều gì xảy ra đối với cầu về kem của bạn nếu bạn mất việc làm trong mùa hè?
Khả năng cao nhất là nó sẽ giảm. Mức thu nhập thấp hơn hàm ý bạn có tổng mức chi tiêu
thấp hơn và vì vậy bạn chi tiêu ít hơn để mua một số hàng hóa - và có lẽ là hầu hết các hàng
hóa. Nếu cầu về một hàng hóa giảm khi thu nhập giảm, thì hàng hóa này được gọi là hàng
thông thường.
Không phải mọi hàng hóa đều là hàng thông thường. Nếu cầu về một hàng hóa tăng khi thu
nhập giảm, thì hàng hóa này được gọi là hàng cấp thấp. Việc đi xe buýt là một ví dụ về hàng
cấp thấp. Khi thu nhập của bạn giảm, có ít khả năng bạn sẽ mua một chiếc ô tô hay đi tắc xi,
mà có nhiều khả năng bạn sẽ đi xe buýt.
Giá các hàng hóa liên quan. Chúng ta hãy giả sử giá món sữa chua đông lạnh giảm. Luật
cầu nói rằng bạn sẽ mua nhiều sữa chua đông lạnh hơn. Đồng thời, có thể bạn sẽ mua ít kem
hơn. Vì kem và sữa chua đông lạnh là hai món tráng miệng lạnh, ngọt và béo, nên chúng thỏa
mãn được những nguyện vọng tương tự nhau. Khi sự giảm giá của một hàng hóa làm giảm
lượng cầu về hàng hóa khác, chúng ta gọi hai hàng hóa này là hàng thay thế. Hàng thay thế
thường là một cặp hàng hóa được sử dụng thay thế cho nhau, chẳng hạn xúc xích nóng và
bánh mỳ kẹp thịt, áo thun và áo sơ mi, vé xem phim và tiền thuê viđiô.
Bây giờ chúng ta hãy giả sử giá món kẹo mềm nóng giảm. Theo luật cầu, bạn sẽ mua nhiều
kẹo mềm nóng hơn. Nhưng trong trường hợp này bạn cũng mua kem nhiều hơn, vì kem và
kẹo mềm nóng thường được ăn kèm với nhau. Khi sự giảm sút giá của một hàng hóa làm tăng
cầu về hàng hóa khác, hai hàng hóa được gọi là hàng bổ sung cho nhau. Hàng bổ sung
thường là một cặp hàng hóa được sử dụng cùng nhau như xăng và ô tô, máy tính và phần
mềm, bàn trượt tuyết và vé vào khu trượt tuyết.
Thị hiếu. Yếu tố rõ ràng nhất quyết định cầu của bạn là thị hiếu của bạn. Nếu bạn thích kem,
bạn mua nó nhiều hơn. Các nhà kinh tế thường không tìm cách lý giải thị hiếu của con người
vì nó hình thành từ các yếu tố lịch sử và tâm lý nằm ngoài vương quốc của kinh tế học. Tuy
NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC
Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
nhiên, các nhà kinh tế chú ý phân tích xem điều gì xảy ra khi thị hiếu thay đổi.
Kỳ vọng. Kỳ vọng của bạn về tương lai có thể tác động tới cầu hiện tại của bạn về hàng hóa
và dịch vụ. Chẳng hạn, nếu dự kiến kiếm được nhiều thu nhập hơn trong tháng tới, bạn có thể
sẵn sàng hơn trong việc chi tiêu một phần tiền tiết kiệm hiện tại để mua kem. Ví dụ khác là
nếu dự kiến giá kem ngày mai sẽ giảm, bạn có thể không sẵn sàng mua một cốc kem với giá
hiện tại
Biểu cầu và đường cầu
Chúng ta đã nhận thấy rằng nhiều biến số quyết định lượng kem mà một cá nhân có cầu. Hãy
tưởng tượng ra rằng chúng ta giữ cho tất cả các biến số này không đổi trừ một biến số là giá
cả. Chúng ta hãy xét xem giá cả tác động tới lượng cầu về kem như thế nào.
Giá một cốc kem
0,00 đô la
0,50
1,00
1.50
2,00
2,50
3,00
Lượng cầu về kem
12
10
8
6
4
2
0
Bảng 1. Biểu cầu của Catherine. Biểu cầu chỉ ra lượng cầu tại mỗi mức giá.
Bảng 1 cho biết số cốc kem mà Catherine mua mỗi tháng tại các mức giá kem khác nhau.
Nếu kem được cung cấp miễn phí, Catherine sẽ ăn 12 cốc. Với giá 0,50 đô la một cốc,
Catherine mua 10 cốc. Khi giá tiếp tục tăng lên, cô mua ngày càng ít kem hơn. Khi mức giá
bằng 3đô la, Catherine không mua một cốc kem nào cả. Bảng 1 là một biểu cầu, tức một bảng
chỉ ra mối quan hệ giữa giá của một hàng hóa và lượng cầu. (Các nhà kinh tế sử dụng từ biểu
vì bảng này có các cột con số song song với nhau như một biểu ghi giờ tầu chạy).
Hình 1. Đường cầu của Catherine. Đường cầu này là đồ thị được vẽ bằng số liệu của bảng
1. Nó cho biết lượng cầu về một hàng hóa thay đổi như thế nào khi giá của nó thay đổi. Vì
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Lượng kem
3.00
2.50
2.00
1.50
1.00
0,50
Giá kem
NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC
Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
giá thấp hơn làm tăng lượng cầu, nên đường cầu dốc xuống.
Ceteris Paribus - Những cái khác không thay đổi
Mỗi khi nhìn thấy đường cầu, bạn cần nhớ rằng nó được vẽ cho trường hợp nhiều biến số
khác không thay đổi. Đường cầu của Catherine trong hình 1 cho thấy điều gì xảy ra đối với
lượng kem mà Catherine muốn mua khi chỉ có giá kem thay đổi. Đường cầu được vẽ với giả
định rằng thu nhập của Catherine, thị hiếu, kỳ vọng và giá cả các hàng hóa có liên quan
không thay đổi.
Các nhà kinh tế sử dụng thuật ngữ ceteris paribus để nhấn mạnh rằng tất cả các biến số có
liên quan, trừ các biến số được nghiên cứu vào thời điểm đó, đều được giữ cho không thay
đổi. Thành ngữ la tinh này có nghĩa đen là “những cái khác không thay đổi”. Đường cầu dốc
xuống vì, nếu những cái khác không thay đổi, giá cả thấp hơn hàm ý lượng cầu cao hơn.
Mặc dầu thuật ngữ những cái khác không thay đổi được áp dụng cho một tình huống giả định, trong
đó một số biến số được giả định là không thay đổi, nhưng trong thực tế, nhiều sự vật đồng thời thay
đổi. Vì lý do này, khi sử dụng các công cụ cung cầu để phân tích các biến cố hoặc chính sách, vấn đề
quan trọng là phải nhớ rằng những cái gì được giữ cho không thay đổi, còn cái gì thì không.
Cầu thị trường và cầu cá nhân
Cho đến giờ chúng ta chỉ nói về cầu của một cá nhân về hàng hóa. Để phân tích phương thức vận
hành của thị trường, chúng ta cần xác định cầu thị trường, tức tổng các cầu cá nhân về một hàng
hóa hay một dịch vụ cụ thể.
Bảng 2 là biểu cầu về kem của hai cá nhân là Catherine và Nicholas. Biểu cầu của Catherine
cho chúng ta biết lượng kem mà cô muốn mua và biểu cầu của Nicholas cho chúng ta biết
lượng kem mà anh muốn mua. Cầu thị trường là tổng cầu của hai cá nhân.
Vì cầu thị trường hình thành từ các cầu cá nhân, nên nó phụ thuộc vào tất cả các yếu tố quyết
định cầu của những người mua cá biệt. Cho nên, cầu thị trường phụ thuộc vào thu nhập của
người mua, thị hiếu, kỳ vọng và giá cả của các hàng hóa liên quan. Ngoài ra, nó còn phụ
thuộc vào số người mua. (Nếu có thêm người tiêu dùng khác là Peter cùng ăn kem với
Catherine và Nicholas, lượng cầu thị trường sẽ cao hơn tại mọi mức giá.) Biểu cầu trong bảng
2 cho thấy điều gì xảy ra đối với lượng cầu khi giá cả thay đổi, trong khi tất cả các biến số
khác quyết định lượng cầu đều được giữ cho không thay đổi.
Giá một cốc kem Catherine Nicholas
0,00 đô la 12 + 7
0,50 10 6
1,00 8 5
1,50 6 4
2,00 4 3
2,50 2 2
3,00 0 1
Lượng cầu thị trường
= 19
16
13
10
7
4
1
Bảng 2. Biểu cầu cá nhân và biểu cầu thị trường. Lượng cầu trên một thị trường là tổng