vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 83
VAÊN XUOÂI KHAÙNG PHAÙP
ÑOÂI MAÉT Nam Cao
* Vaàng traùn em vöông trôøi queâ höông
Maét em vôøi vôïi buoàn Taây Phöông …”
(Quang Duõng)
A. CAÂU HOÛI:
Caâu 1: Luùc ñaàu, Nam Cao ñaët teân cho thieân truyeän ngaén cuûa mình laø “Tieân sö
thaèng Taøo Thaùo”, sau ñoåi laø Ñoâi maét. Caên cöù vaøo taùc phaåm. Haõy giaûi thích taïi sao Nam Cao
laïi ñoåi teân taùc phaåm nhö vaäy? YÙ nghóa cuûa teân truyeän Ñoâi maét ?
* Gôïi yù traû lôøi
Luùc ñaàu, Nam Cao ñaët teân cho thieân truyeän ngaén cuûa mình laø Tieân sö thaèng Taøo
Thaùo, sau laïi ñoåi thaønh Ñoâi maét. Taùc phaåm ñöôïc keát thuùc baèng tieáng chöûi yeâu, ñaày thaùn phuïc
cuûa nhaân vaät Hoaøng khi nghe vôï ñoïc Tam Quoác ôû caùi ñoaïn Taøo Thaùo ñaùnh Quan Coâng: “Taøi
thaät! Taøi thaät! Taøi ñeán theá laø cuøng! Tieân sö thaèng Taøo Thaùo!”. Luùc ñaàu coù leõ taùc giaû ñaët teân
truyeän laø Tieân sö thaèng Taøo Thaùo laø do oâng nhaän ra ñöôïc caùi ñoäc ñaùo cuûa caâu keát xuaát thaàn
naøy. Nhöng sau ñoù, khi ñaõ ngaãm nghó laïi, nhö chính Nam Cao vieát trong nhaät kí, oâng “ñaët cho
noù moät caùi teân giaûn dò vaø ñöùng ñaén hôn, Ñoâi maét”. Nhö vaäy caùi teân Ñoâi maét ra ñôøi sau söï
nghieàn ngaãm cuûa nhaø vaên, vöøa giaûn dò vöøa saâu saéc, theå hieän ñöôïc chuû ñeà cuûa taùc phaåm. Ñoâi
maét laø vaán ñeà caùch nhìn, vaán ñeà quan ñieåm. Nam Cao goïi ñoù laø caùch “nhìn ñôøi vaø nhìn
ngöôøi”. Caùch nhìn aáy ñöôïc theå hieän moät caùch cuï theå vaø sinh ñoäng, ñaày aùm aûnh ngheä thuaät
trong taùc phaåm. Ñoù laø caùch nhìn nhaân daân lao ñoäng, chuû yeáu laø ngöôøi noâng daân trong nhöõng
naêm ñaàu cuûa cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp cuûa moät lôùp trí thöùc vaên ngheä só.
Caâu 2: Nhöõng taùc phaåm cuûa Nam Cao thöôøng ñöôïc xem nhö laø tuyeân ngoân ngheä
thuaät cuûa taùc giaû? Chuù thích thôøi kyø saùng taùc. (HS töï soaïn).
B. LAØM VAÊN
“… Ñoâi maét cuûa Nam Cao ñöôïc coi nhö laø baûn Tuyeân ngoân Ngheä Thuaät
cuûa theá heä chuùng toâi, hoài aáy…” (Toâ Hoaøi). Phaân tích taùc phaåm ñeå laøm saùng toû nhaän ñònh
treân.
* Gôïi yù
1/ Ñoâi maét thuoäc soá nhöõng taùc phaåm môû ñaàu xuaát saéc cuûa neàn vaên xuoâi Vieät Nam
sau caùch maïng thaùng taùm 1945.
Ñoïc Ñoâi maét, ñaàu tieân ta nhaän ra moät maûng hieän thöïc thôøi kì ñaàu cuûa cuoäc khaùng
chieán gian khoå. Vaãn chöa thaáy Nam Cao, ñoät phaù qua lôùp voû hieän thöïc, ta nhaän ra taàng ngaàm
taâm traïng cuûa moät theá heä trí thöùc vaên ngheä só hoài aáy. Vaãn chöa thöïc söï thaáy Nam Cao. Phaûi
ñaøo ñeán lôùp thöù ba, ta môùi baét gaëp taàng tö töôûng, töùc laø taàng yù nghóa nhaân sinh maø nhaø vaên
muoán göûi gaém trong taùc phaåm. AÁy laø vaán ñeà “ñoâi maét”, vaán ñeà nhaän ñöôøng, vaán ñeà xaùc ñònh
caùi nhìn ñuùng ñoái vôùi nhaân daân vaø khaùng chieán. Nhaø vaên Toâ Hoaøi nhaän xeùt raát ñuùng raèng:
“Ñoâi maét laø tuyeân ngoân ngheä thuaät chung cuûa lôùp vaên ngheä só luùc baáy giôø”.
2/ Nhö vaäy, Ñoâi maét cô baûn laø moät taùc phaåm luaän ñeà, noù muoán ñeà xuaát, tranh luaän
moät vaán ñeà thuoäc veà caùch nhìn, veà laäp tröôøng quan ñieåm, veà nhaân sinh quan vaø theá giôùi
quan. Tính haáp daãn cuûa vaán ñeà maø Ñoâi maét ñaët ra ñaõ huùt nhieàu caây buùt phaân tích taùc phaåm
naøy lao vaøo cuoäc luaän chieán tö töôûng, say meâ khai thaùc caùi nhìn ñuùng cuûa Ñoä, caùi nhìn sai
vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 84
cuûa Hoaøng, bieát baøi bình luaän vaên chöông thaønh baøi kieåm ñieåm tö caùch coâng daân. Ñuùng laø coù
moät nhaø tö töôûng Nam Cao trong Ñoâi maét – moät nhaø tö töôûng saâu saéc, khoâng oàn aøo maø thaâm
traàm yù nhò. Nhöng nhaø tö töôûng Nam Cao ñaõ giao hoøa tuyeät dieäu vôùi nhaø ngheä só Nam Cao,
taïo ra moät nuï cöôøi aån hieän khaép taùc phaåm, moät nuï cöôøi trí tueä thaâm thuyù, coù söùc haáp daãn lôùn
ñoái vôùi ngöôøi ñoïc. Phaûi chaêng ñoïc Ñoâi maét laø ñoïc ñöôïc nuï cöôøi raát Nam Cao aáy, ñoïc ra nhaø
tö töôûng trong nhaø ngheä só chöù khoâng phaûi nhaø ngheä só trong nhaø tö töôûng.
Ñaàu tieân, haõy khaûo saùt nhaân vaät thaønh coâng nhaát cuûa Ñoâi maét laø vaên só Hoaøng. Ñoïc
luaän ñeà Ñoâi maét neân ñoïc töø hình töôïng, qua hình töôïng aáy, ñoàng thôøi neân thaáy nuï cöôøi Nam
Cao aån hieän trong ñoù, ngöôøi ñoïc seõ thaáy bao nhieâu laø thuù vò. Chaúng tình côø chuùt naøo khi Nam
Cao choïn ñieåm xuaát phaùt cho caâu chuyeän veà Hoaøng laïi baèng hình aûnh con choù Taây hung
haêng môû ñaàu taùc phaåm. Moät con choù cao lôùn nhö con beâ, raát hung tôïn, ñeán möùc moãi laàn Ñoä
ñeán chôi, maëc duø ñaõ ñöôïc anh Hoaøng ra ñöùng taán yeåm trôï, Ñoä cuõng chæ ñuû can ñaûm böôùc voäi
qua ñaèng sau caùi ñuoâi noù ñeå vaøo phoøng khaùch. Ñoä phaûi thuù thöïc: “Toâi raát sôï con choù gioáng
Ñöùc hung haêng aáy. Sôï ñeán noãi moät laàn ñeán chôi, khoâng thaáy anh Hoaøng ra ñöùng taán ñeå giöõ
noù maø laïi buoàn raàu baùo cho toâi bieát noù cheát roài, thì maëc daàu coù laøm ra maët tieác vôùi anh, thaät
tình toâi thaáy nheï caû ngöôøi”. Taïi sao caâu chuyeän veà Hoaøng laïi baét ñaàu töø con choù? Phaûi
chaêng, tröôùc heát, ñoù laø chi tieát coù khaû naêng ñaäp maïnh vaøo aán töôïng cuûa ngöôøi ñoïc, taïo söùc
cuoán huùt ngay töø ñaàu. Song quan troïng hôn, Nam Cao muoán giaùn tieáp gôïi aán töôïng haøi höôùc
vaø bao truøm veà Hoaøng (oâng chuû con choù): phuù quyù – thôøi daân cheát ñoùi ñaày ñöôøng maø Hoaøng
vaãn kieám ñuû moãi ngaøy vaøi laïng thòt boø nuoâi choù thì ñaâu phaûi loaïi ngöôøi thöôøng – vaø döõ daèn
nöõa. Lieàn sau hình aûnh choù döõ (ñaõ cheát) laø chaân dung bieám hoïa cuûa Hoaøng. Ñaây laø loaïi chaân
dung dò daïng khoâi haøi raát sôû tröôøng cuûa Nam Cao, khieán oâng döïng Hoaøng noåi hình noåi khoái
leân, cöïa quaäy raát kì thuù: “Anh Hoaøng ñi ra. Anh vaãn böôùc kheänh khaïng, thong thaû bôûi vì
ngöôøi to beùo quaù, vöøa böôùc vöøa bôi hai caùnh tay keành keänh ra hai beân, nhöõng khoái thòt ôû beân
döôùi naùch keành ra vaø troâng tun nguûn nhö ngaén quaù. Ñuùng laø moät chaân dung khieán ngöôøi ñoïc
phaûi nhôøn ngaáy leân. Nam Cao coøn boå sung vaøo ñaáy “moät caùi vaønh moùng ngöïa ria” ñaëc thò
daân. Chæ môùi xuaát hieän, Hoaøng ñaõ hieän leân raát soáng: ñaày öù söï no neâ muùp míp, söï nhaøn haï
phong löu, khieán anh ta trôû neân raát chöôùng trong hoaøn caûnh caû moät daân toäc ñang gian lao
khaùng chieán.
Qua hoài töôûng cuûa Ñoä, Nam Cao duøng pheùp ñoàng hieän laøm hieän ra moät Hoaøng cuûa
quaù khöù, taïo theâm beà daøy cho hình töôïng. Hoaøng voán laø keû ñoá kò, cô hoäi, laät loïng, giaû doái…
Ñaëc bieät Hoaøng coù caùi taät “ñaù baïn” moät caùch ñoät ngoät, coù luùc ñaõ ra baùo chöûi baïn beø.
Nam Cao khoâng ñao to buùa lôùn vôùi Hoaøng, nhö Hoaøng ñaõ töøng ñao to buùa lôùn baùng
boå noâng daân. Nhieàu choã, ngoøi buùt cuûa nhaø vaên raát kín, thoaùng ñoïc chaúng thaáy gì, nhöng caøng
ngaãm caøng thaáy ñaày thaâm yù. Ví nhö ñoaïn taû Hoaøng ñoùn Ñoä. Thoaït nhìn thì coù veû thaân tình,
nhìn kó thì hoaù ra ñoùng kòch. Hoaøng caàu kì, phöùc taïp, taïo daùng trong moät heä thoáng ñoäng taùc,
trau chuoát ñeán caû nhöõng caùi chìa tay, heù mieäng, roài laâm li keâu leân nhöõng tieáng ôû trong coå
hoïng… Nam Cao ñaõ “kòch hoùa” haønh ñoäng cuûa nhaân vaät, baét anh ta phaûi boäc loä taân cuøng söï
giaû doái trong baûn chaát.
Maø naøo ñaõ heát. Caùi ngheà cuûa Hoaøng cuõng coù moät ñieàu gì thaät baát oån: Hoaøng laø nhaø
vaên kieâm tay buoân chôï ñen. Quaû laø moät keát hôïp coïc caïch, laïc ñieäu. Nhaø vaên höôùng thieän,
tay buoân höôùng lôïi. ÔÛ Hoaøng, nhaø vaên khoâng laán aùt ñöôïc con buoân, maø ngöôïc laïi “con buoân
hoùa”, neân Hoaøng luoân so bì tính toaùn, sôï thieät.
vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 85
Nhieàu ngöôøi ñaõ cho raèng baûn thaân caùch soáng thanh lòch cuûa Hoaøng khoâng coù gì
ñaùng pheâ phaùn caû. Hoaøng cuõng khoâng phaûi laø phaûn ñoäng, laø keû thuø cuûa khaùng chieán. Vaäy
ñaùnh giaù caùch soáng cuûa Hoaøng nhö theá naøo? Phaûi ñaët Hoaøng vaøo hoaøn caûnh caû daân toäc
khaùng chieán. Trong luùc moïi ngöôøi queân caù nhaân mình ñeå soáng vaø chieán ñaáu cho ñoäc laäp, töï
do cuûa toå quoác thì Hoaøng laïi chaêm soùc caù nhaân quaù kó löôõng: ñi taûn cö vaãn duøng thuoác laù
thôm, vaø coøn ñuû thôøi gian tæa toùt vaønh ria meùp… Ñaáy laø loái soáng kieåu caùch, xa laï, voâ traùch
nhieäm, boäc loä baûn chaát ích kæ cuûa Hoaøng.
Caùch soáng aáy coù nguyeân nhaân töø caùch nhìn, nhìn leäch thì soáng leäch. Caùi nhìn cuûa
hoaøng cuõng khoâng phaûi sai caû, nhöng cô baûn, Hoaøng nhìn raát meùo moù veà nhaân daân (ñaëc bieät
laø noâng daân), veà khaùng chieán. Ngöôøi xöa noùi: “Quoác gia höng vong, thaát phu höõu traùch”.
Nhöng Hoaøng laïi soáng raát voâ traùch nhieäm, ngoâi nhaø luoân ñoùng kín coång cuûa anh nhö moät
bieåu töôïng cho thaùi ñoä ñöùng ngoaøi cuoäc, cho caùi laïnh leõo döûng döng cuûa keû ñaõ khöôùc töø
khaùng chieán. AÁy theá maø Hoaøng laïi thích ñöùng ngoaøi ñeå chöûi ñoång – chöûi ñoång nhaân daân,
chöûi ñoång khaùng chieán. Hoaøng saéc saûo ñeán hieám coù khi gieãu côït nhaân daân: naøo laø chò daâu bò
em ñuoåi ra vöôøn maø ñeû; naøo laø ngöôøi nhaø queâ hay nhoøm ngoù, khaùch laï vaøo laøng thì ñeám
ñöôïc töøng noát ruoài treân maët, töøng loã raùch ôû oáng quaàn beân traùi; naøo laø ngöôøi nhaø queâ thích xeùt
giaáy, thích noùi chuyeän chính trò…, toùm laïi laø toaøn nhöõng ngöôøi “vöøa ngoá vöøa nhaëng xò”.
Hoaøng coøn coù taøi bình luaän boäc loä thaùi ñoä ñaùnh giaù theo kieåu cheâ bai moät caùch noàng nhieät
ñeán traéng trôïn. “Noãi khinh bæ cuûa anh phì caû ra ngoaøi theo caùi bóu moâi daøi thöôøn thöôït. Muõi
anh nhaên lai nhö ngöûi thaáy muøi xaùc thoái”. Ñoàng minh vôùi thaùi ñoä ñoäc aùc naøy laø vôï Hoaøng.
Coâ ta nghe choàng keå, khoaùi traù tôùi möùc cöôøi ruù leân, cöôøi ñeán phaùt ho, ñeán chaûy caû nöôùc
maét… Hoaøng caøng toû ra saéc saûo caøng trôû neân phieán dieän. Ñoä nhaän xeùt raát chính xaùc: caùch
nhìn ñôøi, nhìn ngöôøi cuûa Hoaøng laø caùch nhìn “moät phía”,(maø laïi laø phía hieän töôïng, phía beân
ngoaøi), hoaøn toaøn muø môø veà baûn chaát toát ñeïp beân trong cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân khaùng
chieán, neân anh ta ñaõ khinh bæ hoï ñeán taøn nhaãn, daãn ñeán thaùi ñoä bi quan tröôùc tieàn ñoà cuûa
cuoäc khaùng chieán laø moät taát yeáu. Chính Hoaøng töï nhaän: “Toâi bi laém”. Bi vì khoâng coâng nhaän
vai troø lòch söû cuûa nhaân daân, Hoaøng chæ bieát suøng baùi caù nhaân laõnh tuï. Maø Hoaøng suøng baùi
Cuï Hoà moät caùch ngoâ ngheâ, nöïc cöôøi, nhaát laø khi Hoaøng toû yù thöông cho OÂng cuï: “Phaûi cöùu
moät nöôùc nhö nöôùc mình keå cuõng khoå cho OÂng cuï laém (…) duø daân mình coù toài ñi nöõa, OÂng
cuï xoay quanh roài cuõng cöù ñoäc laäp nhö thöôøng”. Ñaây laø caùi nhìn cuûa moät con ngöôøi bò caàm tuø
trong chuû nghóa caù nhaân, laøm hoûng tö caùch coâng daân laãn tö caùch nhaø vaên ôû Hoaøng. Nam Cao
ñeå Hoaøng thaû söùc “chöûi ñoång” ñoái vôùi cuoäc khaùng chieán, roài baát ngôø laïi ñeå Hoaøng sa vaøo caùi
baøn toå toâm vôùi boïn trí thöùc caën baõ ôû Haø Noäi thaûi veà. Nam Cao coøn ñeå Hoaøng than phieàn raèng
khoâng coù moät caùi baøn cho ra hoàn ñeå vieát vaên, vaø y ao öôùc seõ vieát veà caùi thôøi naøy nhö Vuõ
Troïng Phuïng töøng vieát Soá ñoû . Laïi moät cô hoäi ñeå Nam Cao phôi baøy khoâng thöông tieác caùi
nhìn hôøi hôït maø taøn nhaãn cuûa Hoaøng. Chao ôi! Chæ coù loaïi ngöôøi nhö Hoaøng môùi daùm taùo tôïn
ñaùnh ñoàng cuoäc khaùng chieán vó ñaïi cuûa daân toäc vôùi caùi oâ hôïp, phi lí thôøi Vuõ Troïng Phuïng,
ñaët cuoäc khaùng chieán trong moät caùi nhìn gieãu côït. Ñeán ñaây thì toaøn boä baûn chaát cuûa Hoaøng
ñaõ bò loät traàn tröôùc tieáng cöôøi bieám hoaï saéc saûo, thaâm thuyù cuûa Nam Cao.
3/ Hoaøng traøn ngaäp trong Ñoâi maét, nhöng noùi theá giôùi cuûa Ñoâi maét laø theá giôùi cuûa
Hoaøng thì laïi khoâng oån. Vì caïnh Hoaøng laø Ñoä. Cuoäc gaëp gôõ giöõa Hoaøng vaø Ñoä laø cuoäc gaëp
gôõ cuûa hai caùi nhìn, hai caùch soáng traùi ngöôïc. Ñoä laø moät nhaø vaên cuõ nhöng coù caùi nhìn môùi,
soáng gaén boù vôùi khaùng chieán. Neáu Hoaøng ñaày aép ngoân ngöõ ñeán möùc ngoa ngoaét thì Ñoä laïi
vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 86
ñaày aép suy tö. Hai nhaân vaät töông phaûn nhau gay gaét ôû caû tính caùch, caùi nhìn laãn buùt phaùp
mieâu taû cuûa Nam Cao.
Truyeän coøn coù moät chi tieát raát dí doûm: Do Ñoä töøng nguû chung vôùi coâng nhaân xöôûng
in, neân khi naèm chung vôùi Hoaøng, Ñoä lo ngay ngaùy maáy con raän trong boä quaàn aùo taây cuûa
mình “du lòch” sang caùi chaên boâng thoang thoaûng muøi nöôùc hoa cuûa Hoaøng. Moät chi tieát nhoû
maø ñuû döïng leân theá ñoái laäp haøi höôùc giöõa hai caùch soáng: Chieác chaên boâng thôm nöùc söï sang
troïng laø chaân dung cuûa moät loái soáng xa hoa laïc loõng, coøn boä quaàn aùo taây coù “caùi gioáng kí
sinh truøng hay phaûn chuû aáy” laïi tieâu bieåu cho loái soáng gaén boù vôùi nhaân daân khaùng chieán ñang
lam luõ trong cuoäc ñaáu tranh sinh töû.
Nhöng pheùp töông phaûn cuûa Nam Cao chæ toû ra saâu saéc nhaát laø luùc nhaø vaên ñaët Ñoä
vaø Hoaøng cuøng ñöùng tröôùc moät tình theá: anh noâng daân ñoïc thuoäc loøng baøi “ba giai ñoaïn”.
Ñaây laø pheùp thöû quan troïng nhaèm phaân bieät trieät ñeå hai con ngöôøi raát khaùc nhau naøy. Ñieàu gì
ñaõ xaûy ra? Hoaøng noàng nhieät phì ra bao nhieâu khinh bæ cuøng nhöõng trieát lí taêm toái, trong luùc
Ñoä chæ laëng leõ haï moät nhaän xeùt ngaén: “Anh troâng thaáy anh thanh nieân ñoïc thuoäc loøng baøi “ba
giai ñoaïn” nhöng anh khoâng troâng thaáy boù tre anh thanh nieân vui veû vaùc ñi ñeå ngaên quaân
thuø”. Nhaän xeùt naøy vaïch roõ söï khaùc bieät giöõa hai kieåu tö duy: Hoaøng thieân veà caùi nhìn beà
ngoaøi neân hôøi hôït, bi quan, taøn nhaãn; Ñoä höôùng caùi nhìn vaøo baûn chaát, muïc ñích neân thoâng
caûm, tin yeâu nhaân daân. Caùi nhìn cuûa Ñoä theå hieän moät quaù trình phaùt trieån, töø phieán dieän ñeán
toaøn dieän. Ñoä boäc loä chaân thaønh: tröôùc cuõng nghi ngôø söùc maïnh cuûa quaàn chuùng, nay ñaõ thaáy
nhöõng anh “raêng ñen maét toeùt”, “goïi löïu ñaïn laø nöïu ñaïn” maø “luùc ra traän thì xung phong can
ñaûm laém”. Mieâu taû quaù trình chuyeån hoaù cuûa Ñoä, ngoøi buùt Nam Cao taêng theâm söùc maïnh
chaân thöïc, giaøu thuyeát phuïc. Ñoä cuõng thuoäc lôùp nhaø vaên cuõ ñi theo khaùng chieán, kòp ruõ boû tö
töôûng laïc haäu ñeå coù ñoâi maét môùi, tình caûm môùi. Nhìn ñôøi, nhìn ngöôøi ñuùng. Ñoä ñaõ bieát hoøa
nhaäp vôùi khaùng chieán, vôùi nhaân daân. Söï ñoái laäp giöõa Ñoä vaø Hoaøng laø söï ñoái laäp giöõa caùi môùi
vaø caùi cuõ. Mieâu taû söï ñoái laäp ñoù, taùc giaû Nam Cao nhaèm taêng söùc pheâ phaùn caùi cuõ, khaúng
ñònh caùi môùi.
4/ Ñuùng nhö Toâ Hoaøi ñaùnh giaù, Ñoâi maét laø moät baûn tuyeân ngoân ngheä thuaät. Ñaïi
hoäi vaên hoùa toaøn quoác naêm 1948 keâu goïi trí thöùc vaø vaên ngheä só “Khaùng chieán hoùa vaên hoùa,
vaên hoùa hoùa khaùng chieán”. Nhaïy caûm vôùi phöông höôùng ñoù, Ñoâi maét trôû thaønh tuyeân ngoân
veà caùi nhìn tin yeâu ñoái vôùi nhaân daân vaø thôøi ñaïi, tuyeân ngoân veà choã ñöùng cuûa nhaø vaên trong
khaùng chieán: Haõy bieát tin vaøo söùc maïnh nhaân daân, haõy bieát ñöùng vaøo haøng nguõ cuûa hoï, ñem
taøi naêng daâng hieán cho söï nghieäp caùch maïng. Ñi maét coøn laø tuyeân ngoân veà moät quan ñieåm
mó hoïc môùi: caùi ñeïp thuoäc veà nhaân daân, nhaân daân laø nhaân vaät trung taâm, laø nguoàn caûm höùng
lôùn cuûa neàn vaên ngheä môùi. Ñaây laø vaán ñeà sinh töû, laø chaân lí muoân ñôøi cuûa ngheä thuaät. Moät
neàn ngheä thuaät ñaùnh maát nhaân daân laø moät neàn ngheä thuaät töï dieät.
Ñaët trong theá giôùi nhaân vaät trí thöùc khaù ñoâng ñuùc cuûa Nam Cao (nhö Hoä trong
truyeän ngaén Ñôøi thöøa, Ñieàn trong truyeän ngaén Traêng saùng, Haøi trong truyeän ngaén Mua nhaø,
Thöù, Ñích, San … trong tieåu thuyeát Soáng moøn…), nhaân vaät Ñoä vaø Hoaøng theå hieän taøi ngheä
xuaát saéc cuûa Nam Cao trong vieäc mieâu taû nhaân vaät. Nhaân vaät cuûa oâng saâu saéc veà tö töôûng
maø khoâng khoâ khan trong khaùi nieäm, vöøa giaøu caù tính maø vaãn raát khaùi quaùt, coù theå töø trang
saùch böôùc ra cuoäc ñôøi. ÔÛ hình töôïng nhaân vaät Hoaøng, oâng ñaõ phoái hôïp mieâu taû ñöôïc caû chaân
dung, haønh vi vôùi ngoân ngöõ, gioïng ñieäu raát nhuaàn nhuyeãn khieán Hoaøng nhö con ngöôøi coù
thaät, raát thaät, ñang hung haêng cöôøi noùi, töùc giaän, suøi caû boït meùp tröôùc maét ta. Ví nhö caùch
vaên xuoâi khaùng Phaùp – TTLT Vónh Vieãn 87
Nam Cao keát thuùc thieân truyeän baèng caùi voã ñuøi ñaéc yù vaø lôøi khen Taøo Thaùo cuûa Hoaøng –
moät chi tieát thaät taøi naêng, loät taû caûm xuùc heát mình cuûa Hoaøng vôùi moät theá giôùi xöa cuõ trong
saùch, trong khi raát thôø ô vôùi cuoäc ñôøi keà caän. Ñoù laø moät nieàm vui laïc loõng nhö thöù quaû traùi
muøa cuûa ñoâi maét nhìn ñôøi, nhìn ngöôøi leäch veà moät phía. Taøi naêng cuûa Nam Cao chính laø ôû söï
keát hôïp saâu saéc giöõa tính tö töôûng ñaày söùc khaùi quaùt vôùi tính hình töôïng cöïc kì sinh ñoäng
naøy.
Phaân tích vaên só Hoaøng trong “Ñoâi maét” cuûa Nam Cao ñeå laøm saùng toû chuû
ñeà taùc phaåm.
* Gôïi yù
Ta ñaõ töøng tieáp xuùc vôùi nhöõng Ñieàn, nhöõng Hoä, vôùi moät Chí Pheøo, moät Laõo Haïc
cuûa Nam Cao trong nhöõng saùng taùc tröôùc caùch maïng! Ta ñaõ baét gaëp ñöôïc ôû ñoù nhöõng ngöôøi
daân queâ lam luõ ngheøo naøn, sôùm toái quaàn quaät vôùi caây caøy löôõi cuoác, bò bieán chaát bôûi xaõ hoäi
ñen toái xaáu xa. Ta ñaõ nhìn thaáy vaø thoâng caûm ñôùn ñau cuøng vôùi noãi bi kòch tinh thaàn ñang
chaát chöùa, xaâu xeù taâm hoàn cuûa nhöõng ngöôøi trí thöùc ngheøo trong xaõ hoäi. Nhöõng con ngöôøi aáy
döôøng nhö ñaõ ñöôïc taäp hôïp laïi ñeå trôû thaønh moät heä thoáng nhaân vaät trong truyeän ngaén cuûa
Nam Cao!
Sau caùch maïng moät thôøi gian, ta laïi ñöôïc tieáp xuùc vôùi nhöõng taùc phaåm môùi cuûa
oâng. Vaø, ta chôït ngôõ ngaøng vaø khoâng neùn noåi caùi thuù vò tröôùc moät hình töôïng nhaân vaät môùi
cuûa Nam Cao! Ñoù laø Hoaøng trong Ñoâi maét.
ÔÛ ñaây, nhaân vaät trung gian ñöôïc phaûn aùnh qua caâu chuyeän cuõng laø moät trong nhöõng
nhaân vaät naèm trong heä thoáng quen thuoäc cuûa Nam Cao. Hoaøng ñöôïc giôùi thieäu vôùi chuùng ta
cuøng döôùi tö caùch laø moät nhaø vaên, nghóa laø cuõng söû duïng ngoøi buùt ñeå laøm moät caùi ngheà cao
quyù. Nhöng coù leõ khoâng hoaøn toaøn laø moät nhaân vaät Ñieàn luoân ñôùn ñau day döùt trong Traêng
saùng nhöõng ngaøy xöa. ÔÛ ñaây Hoaøng hieän leân vôùi hình aûnh cuûa moät nhaø vaên coù tö caùch cuûa
moät con buoân giöõa chôï ñen. Cuõng söû duïng ngoøi buùt, nhöng Hoaøng chöa moät laàn phaûi baên
khoaên day döùt, phaûi töï ñoái dieän vaø suy ngaãm cuøng chính baûn thaân mình veà thieân chöùc cuûa
moät nhaø vaên, chöa moät laàn naøo Hoaøng daèn vaët ñôùn ñau vôùi nhöõng “doøng vaên chöông vieát deã
daõi, caåu thaû vaø voâ nghóa lí”. Noùi chung hôn laø chöa bao giôø Hoaøng töï nghó veà traùch nhieäm xaõ
hoäi cuûa mình ñoái vôùi ngheà vaên. Trong Hoaøng, döôøng nhö caùi yù nghó “Laø nhaø vaên thì trong
suoát cuoäc ñôøi khoâng theå cho pheùp mình soáng thôø ô, ích kæ” ñaõ chöa töøng toàn taïi, Hoaøng soáng
giöõa cuoäc ñôøi, cuõng tính toaùn suy tö, nhöng ñoù laïi laø nhöõng “suy tö” laøm sao ñeå coù theå ñöôïc
an nhaøn höôûng thuï. Hoaøng chaáp nhaän vaø ca tuïng moät loái soáng ích kæ, chæ bieát lo vaø nghó ñeán
baûn thaân mình. Hoaøng saün saøng ñaët lôïi ích cuûa caù nhaân leân treân taát caû.
“Con ngöôøi laø toång hoøa caùc moái quan heä xaõ hoäi” (Maùc), moät cuoäc soáng coù yù nghóa
phaûi laø cuoäc soáng coù cho vaø coù nhaän. Anh phaûi soáng vì anh vaø vì caû moïi ngöôøi. Thöïc ra, neáu
suy xeùt cho ñeán taän cuøng, thì vieäc ñem laïi haïnh phuùc cho ngöôøi khaùc cuõng chính laø ñem
haïnh phuùc cho chính baûn thaân mình, vaø hôn nöõa, ñoù coù theå ñöôïc coi nhö laø moät nhieäm vuï caàn
phaûi ñöôïc laøm ôû moãi ngöôøi:
“Neáu laø con chim, chieác laù
Thì con chim phaûi hoùt, chieác laù phaûi xanh
Leõ naøo vay maø khoâng coù traû
Soáng laø cho ñaâu phaûi nhaän rieâng mình”