JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE DOI: 10.18173/2354-1067.2016-0034
Social Sci., 2016, Vol. 61, No. 2A, pp. 80-86
This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn
CÔNG TÁC XÃ HỘI TRONG HỖ TRỢ ĐỜI SỐNG NỮ LAO ĐỘNG
DI CƯ TỰ DO TỪ NÔNG THÔN RA THÀNH PHỐ
Nguyễn Thị Mai Hương
Khoa Công tác Xã hội, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
Tóm tắt. Di cư là một hiện tượng kinh tế - xã hội, mang tính khách quan, tất yếu của sự
phát triển. Do tác động của quá trình CNH, HĐH dòng người di cư tìm kiếm việc làm từ
nông thôn ra thành phố ngày càng tăng và có những ảnh hưởng tích cực và tiêu cực đến
người lao động di cư, trong đó có lao động nữ di cư tự do. Bài viết này, tìm hiểu tình trạng
di cư tự do của nhóm nữ lao động tại thành phố hiện nay, phân tích những trở ngại khó
khăn và vấn đề gặp phải của nữ lao động di cư tại thành phố, để từ đó đưa ra biện pháp hỗ
trợ của công tác xã hội nhằm trợ giúp nhóm nữ lao động di cư giải quyết những khó khăn
trong cuộc sống dưới góc độ của ngành công tác xã hội.
Từ khóa: Công tác xã hội, lao động nữ, di cư.
1. Mở đầu
Di cư là một hiện tượng kinh tế - xã hội, mang tính khách quan, tất yếu của sự phát triển.
Việt Nam đang trong quá trình CNH, HĐH đất nước và do sự tác động của nền kinh tế thị trường
nên sự chênh lệch về mức sống, khác biệt về thu nhập và phát triển không đồng đều giữa các vùng
miền lãnh thổ ngày càng sâu sắc. Điều này, dẫn đến dòng di chuyển người lao động từ nông thôn
ra thành phố để mong muốn có được một cuộc sống tốt đẹp hơn cho bản thân và gia đình. Nghiên
cứu về di cư nói chung và nhóm lao động nữ di cư từ nông thôn ra thành phố Hà Nội là vấn đề
được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm, như các bài viết: Chiều cạnh giới của di dân lao động trong
thời kì công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước [1]. Bài viết đã đề cập đến động lực di cư, những
trở ngại khó khăn trong quá trình di cư và vị thế pháp lí của những người lao động nữ ra đô thị.
Tác giả Phạm Bảo Dương, Nguyễn Thị Tình với bài Việc làm và đời sống của lao động nữ nông
thôn làm việc tự do tại Hà Nội [7] phân tích tình trạng việc làm và đời sống của những người nữ
lao động đang làm việc tại thành phố và đưa ra một vài kiến nghị.. . Tóm lại, vấn đề lao động di
cư từ nông thôn ra thành thị đã được nhiều nhà khoa học trong và ngoài nước quan tâm, nghiên
cứu dưới nhiều góc độ và cách tiệp cận khác nhau. Tuy nhiên, những vấn đề xã hội, khó khăn của
người lao động di cư đang gặp phải và biện pháp can thiệp trợ giúp cho họ thì chưa có công trình
nào đề cập đến. Do vậy, trong phạm vi bài viết này, tác giả có kế thừa một số tài liệu và điều tra,
tìm hiểu về những vấn đề khó khăn của người lao động di cư tại thành phố để đưa ra biện pháp hỗ
trợ của công tác xã hội nhằm trợ giúp nhóm nữ lao động di cư giải quyết những khó khăn trong
cuộc sống tại thành phố.
Ngày nhận bài: 21/1/2016. Ngày nhận đăng: 1/5/2015.
Liên hệ: Nguyễn Thị Mai Hương, e-mail: nguyenmaihuong_1983@yahoo.com
80
Công tác xã hội trong hỗ trợ đời sống nữ lao động di cư tự do từ nông thôn ra thành phố
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Tình trạng nữ lao động di cư tự do ra thành phố hiện nay
Người lao động di cư tự do từ nông thôn ra thành phố là: sự di chuyển của nhóm dân cư
nông thôn trong độ tuổi lao động đến đô thị để tìm kiếm việc làm nhằm đảm bảo cuộc sống một
cách tự phát, không có tổ chức.
Người lao động di cư từ nông thôn ra thành phố có những đặc trưng về giới, tuổi, học vấn,
hôn nhân, nghề nghiệp. Nữ giới có xu hướng di cư ngày càng nhiều, hình thành nên một lực lượng
quan trọng trong khu vực kinh tế phi chính thức tại đô thị, thường làm việc tập trung trong một số
lĩnh vực và sống co cụm theo tiêu chí cùng quê, cùng nghề.
Qua tìm hiểu và nghiên cứu về cuộc sống của nhóm nữ lao động, có thể khái quát một số
đặc điểm của nữ lao động di cư từ nông thôn ra thành phố như sau:
- Về độ tuổi: tuổi trung bình của lao động nữ và nam tương đối khác biệt, nam là 32 và nữ
là 36, trong đó hai nhóm nữ trong độ tuổi 36 - 43 và 44 - 60 chiếm tỉ lệ cao nhất với 26,1% và
25,6%, nhóm 28-35 tuổi chiếm 17,6%, hai nhóm nữ tuổi 18 - 23 và 24 - 27 có tỉ lệ thấp dần [8].
- Về học vấn: Học vấn là nền tảng cho những nỗ lực của lao động di cư trong việc nâng cao
mức sống và chất lượng sống của hộ gia đình. Song, tình trạng học hết THCS rồi bỏ vẫn là phổ
biến nhất trên mặt bằng chung với 63,3% trường hợp mẫu khảo sát. Ở trình độ tiểu học và THCS,
nữ chiếm 13,9% và 68,5%, cao hơn nam (9,0% và 57,7%). Tỉ lệ người lao động di cư đạt trình độ
PTTH của nam là 31,1%, cao gấp đôi nữ [8]. Trình độ học vấn thấp đã hạn chế cơ hội nghề nghiệp,
ra thành phố, lao động di cư chấp nhận những công việc giản đơn, mùa vụ, mang lại thu nhập tức
thì. Phần đông trong số họ chưa qua bất kì khoá đào tạo chuyên môn nào, cũng ít ai nghĩ đến việc
đầu tư học nghề hoặc nâng cao trình độ.
- Về hôn nhân: Những người lao động nư di cư tự do ra thành phố bao gồm nhóm chưa lập
gia đình, tuy nhiên nhóm người đã lập gia đình và đi cùng chồng, mang theo con cái cũng chiếm
phần lớn và một tỉ lệ ít thuộc nhóm đã li thân, li dị, góa.
- Về việc làm của nhóm nữ lao động di cư ra thành phố: Lao động nữ nông thôn lên thành
phố làm việc tự do với trình độ học vấn thấp, đa số chỉ học tới trung học cơ sở và tỉ lệ lao động
được qua đào tạo nghề rất ít nên họ chỉ có thể làm những công việc chủ yếu dựa vào sức lao động.
Họ chọn những công việc tự do, đơn giản, ít mạo hiểm, không đòi hỏi cao về trình độ và sự đầu
tư lớn, như: người giúp việc, bán hàng rong, chờ việc ở chợ lao động, phục vụ, bán hàng thuê,
công nhân, thợ may. . . Trong các loại hình lao động thì nhóm giúp việc có tính chất công việc ổn
định và thường xuyên nhất, họ thường làm việc khoảng 10 - 11 tháng/năm. Con số đó ở nhóm bán
hàng rong là 8 – 9 tháng/năm và thấp nhất là nhóm chờ việc tại chợ lao động 7 - 8 tháng/năm. Có
sự chênh lệch này là do một nửa lao động bán hàng rong và phần lớn phụ nữ chờ việc tại chợ lao
động chỉ lên Hà Nội làm việc vào khoảng thời gian nông nhàn, đến mùa vụ họ lại về thu hoạch,
cấy hái... Còn đối với người giúp việc, họ thường xác định làm lâu dài, mặt khác thì sự ràng buộc
với chủ nhà cũng là một yếu tố tác động đến thời gian làm việc.
Động lực của quá trình di cư ra thành phố của nữ lao động chủ yếu là do nhân tố kinh tế mà
trước hết là thu nhập và việc làm. Cuộc sống của người nông dân tại nông thôn bấp bênh, thời gian
nhàn rỗi nhiều, thu nhập thấp đã thúc đẩy người nông dân rời bỏ đồng ruộng để ra thành phố tìm
việc. Họ chấp nhận làm mọi công việc nặng nhọc, vất vả và nguy hiểm để mưu sinh, để có tiền gửi
về cho gia đình con cái chăm lo học hành, mong có cuộc sống tốt đẹp hơn. Mặt khác, cuộc sống
đô thị với những cơ hội mới về việc làm và thu nhập, môi trường hấp dẫn cũng là một lực hút để
81
Nguyễn Thị Mai Hương
hút người nông dân ở các vùng quê nghèo đến đây mong giải quyết được cuộc sống nghèo khổ,
vất vả.
2.2. Những trở ngại và khó khăn của nữ lao động di cư ra thành phố
Quá trình làm việc của nữ lao động di cư ra thành phố đã mang đến những thay đổi cho
cuộc sống của chính bản thân và gia đình họ. Những người phụ nữ đã lao động vất vả, ngày đêm,
làm bất cứ các công việc gì đã mang lại nguồn tiền, vốn, hàng hóa... chuyển về cho gia đình,
người thân dưới nhiếu hình thức khác nhau góp phần cải thiện cuộc sống của gia đình và làm thay
đổi bộ mặt nông thôn.
Tuy nhiên, những người lao động di cư nói chung đặc biệt là nhóm lao động nữ mưu sinh
tại thành phố nói riêng gặp rất nhiều vấn đề và khó khăn ảnh hưởng đến cuộc sống của họ, những
trở ngại và khó khăn đó là:
- Khó khăn về điều kiện sống, công việc và thu nhập.
Nhà ở và điều kiện sống của nữ lao động tại thành phố rất tồi tàn và tạm bợ. Nhiều nhà trọ
nhếch nhác, điều kiện thiếu ánh sáng, không khí, thiếu điện, nước sạch, mọi người cùng chung nhà
vệ sinh, mật độ người ở quá cao, không đảm bảo các quy định về sinh hoạt môi trường. Điều kiện
sinh hoạt không đảm bảo nhưng đó là lựa chọn bắt buộc để giảm thiểu tối đa chi phí.
Công việc và an ninh việc làm không đảm bảo: Qua tìm hiểu công việc của những nữ lao
động di cư tự do ra thành phố cho thấy: đặc tính công việc của người lao động di cư là thiếu ổn
định và nguy hiểm, thường được biết đến với tên gọi là "các công việc 3D". Họ chủ yếu làm những
công việc ngoài trời, nguy hiểm và độc hại. Họ còn cho biết mình đã từng bị tai nạn lao động khi
làm việc.
Những người nữ lao động di cư với công việc bấp bênh, không ổn định và đặc thù là lao
động giản đơn nên thu nhập của họ thường không cao. Thu nhập trung bình của nhóm giúp việc
là cao nhất, tiếp đến là nhóm bán hàng rong và nhóm chờ việc tại chợ lao động. Đa số những lao
động này cho biết, thu nhập hiện tại là cao hơn so với mức thu nhập khi làm tại quê nhà, nhưng khi
tính số tiền công trên một giờ làm việc, thì mức thu nhập này chưa thực sự tương xứng với công
sức mà họ bỏ ra. Với thu nhập như vậy trừ đi chi tiêu hàng tháng họ cũng gửi về gia đình từ 1 – 1,5
triệu đồng/ tháng.
- Khó khăn trong tiếp cận các dịch vụ xã hội, y tế và giáo dục.
Bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế: Lao động nữ di cư là đối tượng ít được bảo vệ nhất trong
môi trường làm việc. Hầu hết các chị phụ nữ làm nghề giúp việc, bán hàng rong hay ở chợ lao
động... đều không tham gia bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế nên họ có nguy cơ gặp những rủi ro về
an toàn lao động, sức khỏe. Có những chị làm việc tại một số doanh nghiệp nhưng lại không được
chủ kí hợp đồng nên khi có vấn đề về lao động thì không được pháp luật bảo vệ. Do vậy, khi bị
ốm đau, bệnh tật họ phải tự lo thuốc men dẫn đến họ ngại ngần trong việc chữa trị. Những chương
trình y tế, các dịch vụ chăm sóc sức khỏe, sức khỏe sinh sản thường ít đến được người di cư tiếp
cận.
Vị thế về pháp lí: Việc tiếp cận với nhiều dịch vụ xã hội và các thủ tục hành chính khác đều
gắn chặt với hộ khẩu, và đây là vấn đề bức xúc đối với nhiều người nữ lao động di cư không có hộ
khẩu thường trú tại nơi họ sống và làm việc. Lao động nhập cư nếu không có hộ khẩu thường trú
sẽ khó khăn trong xin việc làm là những ngành nghề ở khu vực chính thức, hạn chế việc học hành
của con cái, vay vốn tín dụng, đăng kí xe.. . Từ những trở ngại đó khiến cho khó khăn mà những
người nữ nhập cư và gia đình họ gặp phải thêm trầm trọng, tạo ra những rào cản và nảy sinh tiêu
82
Công tác xã hội trong hỗ trợ đời sống nữ lao động di cư tự do từ nông thôn ra thành phố
cực trong việc tiếp cận các dịch vụ xã hội khác.
- Vấn đề về tâm lí và sự kì thị.
Về tâm lí: Bên cạnh những nguy cơ về sức khỏe thể chất, những khó khăn về tâm lí của
người di cư cũng khá lớn. Là những nữ lao động nông thôn nhút nhát ra thành phố làm việc, họ có
rất ít mối quan hệ thân thiết ở thành phố nên thường xuyên cảm thấy cô đơn, nhớ gia đình. Theo
kết quả Điều tra của ISDS về đổi mới, bảo trợ xã hội và di cư nông thôn ra thành thị thì 45,3%
người di cư gặp phải khó khăn là nhớ nhà. họ dễ có tâm trạng bất an, lo lắng và sợ hãi bởi khi bước
vào một môi trường mới hoàn toàn, họ rất bỡ ngỡ và thiếu những kĩ năng để tự bảo vệ bản thân.
Họ lo lắng về công việc của bản thân, sợ hãi trước những đe dọa, gây hấn của những thế lực xã hội
đen, lo lắng cho gia đình, con cái ở nhà hay lo lắng cho cả gia đình khi đi theo mình di cư...
Sự kì thị và khó khăn trong hòa nhập, thích nghi: Không chỉ vậy, những người nữ lao động
di cư từ nông thôn ra thành phố còn gặp phải sự kì thị của người bản địa cũng như có sự tự kì thị
với chính bản thân mình.
- Nữ lao động di cư có nguy cơ bị xâm hại.
Lao động nữ làm những công việc dịch vụ như gánh rong, trong coi cửa hàng, quán xá, giúp
việc giá đình thường hay có hoàn cảnh éo le, kể cả bị quấy rối tình dục. Do ở tình trạng dễ bị tổn
thương, nên họ có thể rơi vào hoàn cảnh bị xâm hại tình dục hay làm gái mại dâm một cách không
mong muốn. Thậm chí họ bị ép buộc phải bán dâm hoặc tự nguyện làm nghề này do không tìm
kiếm được việc làm và muốn có thu nhập cao hơn. Nhóm phụ nữ di cư thường dễ bị tổn thương
hơn so với các nhóm phụ nữ ở nhà, do thường bị xâm hại và bạo lực, gây nên những rủi ro lây
nhiễm các bệnh lây truyền qua đường tình dục, HIV/AIDS.
Ngoài ra họ cũng có nguy cơ mắc các tệ nạn xã hội như: trộm cắp, mại dâm, vận chuyển
buôn bán ma túy. . . ảnh hưởng đến chính bản thân họ và gia đình người di cư.
- Nhu cầu của những nữ lao động di cư từ nông thôn ra thành phố
Di cư ra thành phố là một sự lựa chọn, một quyết định để thay đổi cuộc sống với mong muốn
có công việc làm tốt hơn, thu nhập cao hơn, chất lượng cuộc sống được cải thiện hơn của những nữ
lao động ở nông thôn. Tuy nhiên, nhóm nữ lao động di cư gặp khá nhiều khó khăn, trở ngại trong
quá trình ra thành phố. Vì vậy, việc tìm hiểu và đáp ứng những nhu cầu cho những người lao động
di cư ra thành phố là để đảm bảo cuộc sống, giúp họ vượt qua khó khăn. Những nhu cầu cơ bản
của người lao động di cư:
Được hỗ trợ thông tin: thông tin về nơi đến, về việc làm, những địa chỉ sẽ đến làm việc;
thông tin về kiến thức, kĩ năng để đối mặt với những thay đổi ở nơi đến; thông tin về chính sách,
pháp luật, thủ tục pháp lí và các giấy tờ cần thiết.
Đảm bảo sinh hoạt, lao động trong môi trường an toàn, vệ sinh: Những người lao động di
cư đều mong muốn được sống và làm việc trong một môi trường an toàn, nơi cư trú, nhà ở đảm
bảo những nhu cầu căn bản như điện, nước sạch và thức ăn hợp vệ sinh để có thể đảm bảo cho sức
khỏe, có khả năng tái sản xuất sức lao động, tránh bị bệnh tật.
Được tiếp cận với các dịch vụ y tế, giáo dục tại thành phố: Mong muốn của những người
nữ lao động nhập cư là làm sao có thể tiếp cận được với các dịch vụ y tế để chăm sóc, khám, điều
trị bệnh khi cần bởi lẽ họ là nhóm có nguy cơ cao về tổn hại sức khỏe do phải làm việc trong môi
trường độc hại, khắc nghiệt, điều kiện sống thiếu thốn, áp lực nhiều.
Có việc làm, thu nhập ổn định: Những người lao động di cư từ nông thôn ra thành phố có
mục đích chủ yếu nhất là có được việc làm tốt hơn, kiếm được nhiều tiền hơn. Do vậy, điều mà
83
Nguyễn Thị Mai Hương
phần lớn tất cả những người di cư mong muốn là khi tới nơi ở mới họ sẽ tìm được công việc làm
có thu nhập tốt hơn, cao hơn, có công việc làm phù hợp với khả năng và ổn định, an toàn.
Được hỗ trợ tâm lí: Trước những vấn đề khó khăn về tâm lí như nhớ nhà, lo lắng cho cuộc
sống của bản thân và gia đình ở quê, căng thẳng, sợ hãi tại môi trường mới, những người di cư
rất mong muốn nhận được sự tư vấn, hỗ trợ về tâm lí để họ có thể giải quyết những khó khăn của
mình, yên tâm sinh hoạt, làm việc tại nơi ở mới.
2.3. Một số biện pháp của Công tác xã hội trong hỗ trợ nữ lao động di cư từ
nông thôn ra thành phố
Nhóm lao động nữ di cư cần được đặt như một nhóm yếu thế trong xã hội và là đối tượng
trợ giúp của công tác xã hội và các tổ chức xã hội chứ không phải là nhóm quan tâm chỉ của chính
quyền địa phương sở tại. Nhân viên công tác xã hội cần vận dụng các phương pháp và kĩ năng
chuyên nghiệp để hỗ trợ cho nữ lao động di cư giải quyết những vấn đề và khó khăn gặp phải trong
công cuộc mưu sinh tại thành phố, các biện pháp trợ giúp can thiệp dưới đây.
2.3.1. Thực hiện truyền thông nâng cao nhận thức của cộng đồng về di cư
Nhân viên công tác xã hội thông qua các phương tiện truyền thông phổ biến thông tin cho
các cán bộ lãnh đạo chính quyền ở tất cả các cấp, nhằm cung cấp những hiểu biết cơ bản về di cư
và các cách giải quyết những hệ quả khi địa bàn có người lao động di cư sinh sống; Cung cấp cho
lao động nữ di cư các kiến thức về an toàn và cách phòng tránh những rủi ro trong quá trình di cư;
Phổ biến các chính sách, pháp luật về di cư.
Nội dung truyền thông: Tùy từng hoàn cảnh và đối tượng truyền thông cụ thể, nhân viên
công tác xã hội có thể cân nhắc để lựa chọn tuyên truyền những nội dung sau:
- Thực trạng về cuộc sống của người lao động di cư ở các thành phố lớn;
- Những vấn đề có thể gặp phải trong cuộc sống;
- Hành trang cần thiết cho lao động nữ di cư;
- Những địa chỉ trợ giúp trong những tình huống khẩn cấp;
- Phòng chống buôn người, thủ đoạn mua bán người môi giới công việc và tác hại của hành
vi mua bán người.
2.3.2. Hỗ trợ nhóm
Mô hình CTXH nhóm có thể được nhân viên CTXH triển khai tại các cộng đồng, nơi có
những nữ lao động di cư sinh sống, ví dụ có thể thông qua mô hình CTXH nhóm: Câu lạc bộ
“Cùng tương trợ”. Mục tiêu chính: Những thành viên tham gia câu lạc bộ có được các kiến thức,
kĩ năng cơ bản cho cuộc sống di cư tại thành phố. Câu lạc bộ có thể do Hội phụ nữ địa phương
hoặc Đoàn thanh niên tổ chức và quản lí.
Nội dung sinh hoạt của câu lạc bộ:
- Làm quen, giới thiệu mục đích, các nội dung sinh hoạt nhóm, xây dựng nội quy của nhóm.
- Thực trạng cuộc sống của lao động nữ di cư tại Hà Nội.
- Những thủ tục pháp lí cần thiết để đăng kí tạm trú, tạm vắng hoặc nhập khẩu, nhập học
cho con.
- Những vấn đề liên quan đến an toàn lao động và vệ sinh lao động.
- Những vấn đề liên quan đến bảo hiểm y tế và bảo hiểm thất nghiệp.
84