Dạy học Vật lý - Khắc phục
những quan niệm sai lệch của
học sinh nhưthếnào
Có quan điểm cho rằng: “Dạy học là xây dựng cái mới trên
nền cái cũ”, theo đó trong dạy học vật lý, việc khắc phục các
quan niệm sai lệch của học sinh nhằm hình thành cho học sinh
những kiến thức vật lý vững chắc là rất cần thiết.
Quan niệm của học sinh vềnhững vấnđề, hiện tượng, khái niệm và quá trình
vật lí sắpđược nghiên cứu trong giờhọc luôn luôn tồn tại. Quan niệm của học sinh
được hình thành dần theo thời gian và bởi nhiều nguyên nhân khác nhau nhưng
đều có những đặcđiểm giống nhau: đó là có tính phổbiến, bền vững và đa sốquan
niệmđều sai lệch với bản chất vật lí của khái niệm, hiện tượng và quá trình vật lí
diễn ra, điều này gây nhiều khó khăn, trởlực trong dạy học vật lí. Việc khắc phục,
sửađổi những quan niệmđó là hết sức cần thiết, nhưng không thể“phủnhận quan
niệm”, “khẳng định sựthật” nhưphần lớn giáo viên hiện nay đang áp dụng.
Theo lí luận dạy học hiệnđại thì một trong những nhiệm vụquan trọng của
quá trình dạy học là nhằm chuyển những quan niệm sai lệch của học sinh thành
những quan niệm khoa học. Chính vì vậy nên hiểu rõ những quan niệm sai lệch của
học sinh và tìm ra phương pháp phù hợpđể khắc phục những quan niệmđó là việc
cần làm của người thầy.
Để khắc phục quan niệm sai lệch của học sinh, người thầy phải lựa chọn
phương pháp thích hợp sao cho phù hợp với phương pháp bộmôn, vừa phải phù
hợp với quĩthời gian của tiết học.
1.Khái niệm: – Quan niệm là sựhiểu biết của con người vềcác sựvật, hiên
tượng, khái niệm và các quá trình tựnhiên thông qua đời sống, sinh hoạt và lao
động sản xuất hàng ngày mà có. Những hiểu biết này tiềmẩn trong bộnão và được
tái hiện khi có những kích thích và có nhu cầu bộc lộ.
– Quan niệm của mỗi cá nhân thểhiện tính cá biệt rất cao. Vì mỗi người có
một tầm hiểu biết khác nhau và có cách nhìn nhận dưới một góc độ riêng.
– Thông thường, quan niệm của cá nhân được hình thành tựphát và mang
yếu tốchủquan của mỗi người, nên thường thiếu khách quan và không khoa học.
2. Quan niệm của HS
2.1 Khái niệm quan niệm của học sinh
– Trong những quan niệm của học sinh có những quan niệm không phản ánh
đúng với bản chất vật lí, bản chất khoa học vốn có của sựvật, hiện tượng và khái
niệm vật lí, người ta gọiđó là những quan niệm sai lệch của học sinh.
– Người ta còn định nghĩa: Quan niệm của học sinh là những hiểu biết mà
học sinh có trước giờhọc.
2.2 Nguồn gốc quan niệm của học sinh
Quan niệm của học sinh được hình thành do những nguyên nhân chủyếu
sau:
–Thực tiễn trong đời sống hàng ngày, đây chính là nguồn gốc chủyếu hình
thành quan niệm của học sinh.
– Sựphong phú của ngôn ngữ.
– Ngoài ra, những kiến thức có được từnhững môn học khác, hoặc từnhững
giờhọc trướcđó cũng có thể đưađến cho học sinh những hiểu biết không đầyđủ
vềmột khái niệm mới nào đó và chính đó cũng là một trong những nguyên nhân
hình thành quan niệm của học sinh.
2.3 Đặcđiểm quan niệm của học sinh
Đa sốnhững quan niệm của học sinh đều sai lệch so với những cái mà học
sinh cần phải học. Vềmặt bản chất chúng không phù hợp với những quan niệm
khoa học của những cái được học tức là phần lớn quan niệm của học sinh là sai
lệch với bản chất vật lí, mặt khác chúng có đặcđiểm rất bền vững, nên đa sốquan
niệm của học sinh thường gây khó khăn trong việc dạy và học vật lí ởtrường phổ
thông.
2.4 Vai trò quan niệm của học sinh trong dạy học vật lí
–Đối với những quan niệm phù hợp với bản chất vật lí nhưng chưa thật
chính xác, chúng có vai trò tích cực trong dạy học.
–Đối với những quan niệm sai lệch với bản chất vật lí, thì nó trởthành
những trởlực trong việc dạy học vật lí ởtrường phổthông.
2.5. Một sốbiện pháp cơbản trong việc khắc phục quan niệm của học
sinh
– Với những quan niệm không sai lệch nhưng chưa hoàn chỉnh, giáo viên cần
tổchức thảo luận với học sinh nhằm bổsung những phần chưađầyđủ,điều chỉnh
những chỗchưa chính xác để chỉra cho học sinh những kiến thức khoa học cần
lĩnh hội.
– Với những quan niệm sai lệch, một trong những biện pháp hữu hiệu là sử
dụng thí nghiệm và các phương tiện trực quan để khắc phục quan niện sai lệch của
học sinh.
3. Vai trò của thí nghiệm trong việc khắc phục quan niệm sai lệch của
học sinh
Theo quan điểm của lý luận nhận thức, trong dạy học vật lý ởtrường phổ
thông, thí nghiệm có các chức năng sau:
– Là phương tiện của việc thu nhận tri thức (nguồn trực tiếp của tri thức).
– Là phương tiệnđể kiểm tra tính đúng đắn của tri thứcđã thu được.
– Là phương tiện của việc vận dụng tri thứcđã thu được vào thực tiễn.
– Là bộphận của các phương pháp nhận thức vật lý.
Ta biết rằng, nguồn gốc hình thành quan niệm của học sinh là kinh nghiệm
sống hàng ngày, do đó nó rất bền vững và rất khó thay đổi. Khi những hiểu biếtđã
in sâu vào đầu học sinh thì không thểthay đổi nó bằng những sựdiễn giải, thuyết
trình, lập luận của thầy giáo. Chỉcó thí nghiệm mới giúp học sinh nhận ra được
quan niệm sai lệch của mình và tựgiác sửa chữa nó.
4. Tiến trình khắc phục qian niệm sai lệch của học sinh theo hướng sử
dụng thí nghiệm vật lí
– Phát hiện quan niệm của học sinh
Bằng những kinh nghiệm sưphạm của mình, hoặc qua khảo sát trong
những giờhọc trước nhằm chuẩn bịcho giờhọc sắp tới, giáo viên cần lường trước
những quan niệm sai lệch của học sinh vềnhững vấnđề sắp nghiên cứu trong bài
dạyđể chuẩn bịnhững thí nghiệm cho phù hợp.
– Làm cho học sinh thấyđược sựvô lí của các quan niệm sai lệch
Giáo viên cùng với học sinh tiến hành thí nghiệmđồng thời hướng dẫn sinh
quan sát những hiện tượng xảy ra trong thí nghiệm, làm cho học sinh thấyđược sự
vô lí của các quan niệm sai lệch với những gì các em quan sát được.
Đây là giai đoạn quan trọng nhất trong tiến trình khắc phục quan niệm sai
lệch của học sinh. Giáo viên nên chuẩn bịthí nghiệm thật kỹ, chuẩn bịnhiều bộthí
nghiệm cho nhiều nhóm học sinh tham gia thực hiện. Tăng cường đàm thoại và
phối hợp chặt chẽ, có hiệu quảhoạtđộng của thầy và trò, cần khai thác những câu
hỏi nêu vấnđề.
– Thảo luậnđiđến kiến thức mới
Để điđến những kiến thức mới hoàn chỉnh, giáo viên tiếp tục tổchức cho
học sinh thảo luận nhằm bổsung, điều chỉnh những chỗchưa chính xác và lưu ý
cho học sinh những kiến thức cần lĩnh hội.
Trên thực tế, quan niệm sai lệch của học sinh vềcác sựvật, các hiện
tượng diễn ra xung quanh là rất nhiều. Trong dạy học vật lí, việc phát hiện những
quan niệm sai lệch của học sinh, khắc phục những quan niệm sai lệch đó, làm cho
học sinh có những quan niệmđúng với bản chất vật lí của các sựvật, hiện tượng là
công việc hết sức cần thiết. Tuy vậy, vấnđề “khắc phục quan niệm sai lệch của học
sinh” ởcác trường trung học phổthông hiện nay còn rất nhiều hạn chếvì nhiều lí
do khác nhau (tài liệu nghiên cứu, quỹthời gian ...).
MỘT SỐQUAN NIỆM SAI LỆCH THƯỜNG GẶP CỦA HỌC SINH TRONG
PHẦN CƠHỌC
1. Quan niệm vềchuyểnđộng và đứng yên
* Quan niệm sai lầm:Chỉcó xe ô tô đang chạy trên đường là chuyểnđộng
còn xe ôtô đỗ trong bến xe là đứng yên.
* Quan niệm vật lí:Chuyểnđộng của một vật là sựthay đổi vịtrí của vậtđó
so với vật khác được chọn làm mốc.
* Nguyên nhân:Do kinh nghiệm sống thực tế, thuật ngữchuyểnđộng trong
thực tếkhác vớiđịnh nghĩa trong vật lí.
* Cách khắc phục:Dùng mô phỏng trực quan bằng cách dùng hai chiếc ô tô
nhựa và cho chúng chuyểnđộng tương đối với nhau, cho học sinh thấyđượcđiểm
khác biệt giữa cách hiểu “chuyểnđộng thông thường” vớiđịnh nghĩa chuyểnđộng
trong cơhọc.
Cần chú ý sửdụng các câu hỏi như:
– Vật chuyểnđộng so với vật mốc nào?
– Vịtrí của nó so với vật mốcđó có thay đổi không?
– Cần xoáy sâu vào suy nghĩthông thường: Ôtô chuyểnđộng thì bánh xe phải
quay!
– Dẫn dắt học sinh đến cách hiểu cao hơn: Chuyểnđộng và đứng yên có tính
tương đối.
2. Quan niệm về độ dời và đường đi
* Quan niệm sai lầm:Độ dời chính là quãng đường vậtđiđược và luôn có
một giá trịxác định khác không.