509
DISẢNVĂNHÓAVÀCHUYỂNĐỔISỐ:BẢNĐỒHOÁ
VÀBẢOTỒNNGHỆTHUẬTTRUYỀNTHỐNGBẰNG
CÔNGNGHỆ(TRƯỜNGHỢPCATRÙVĨNHPHÚC)
BùiThịKimPhương
Email:buikimphuong.vicas@gmail.com
Ngàytòasoạnnhậnđượcbàibáo:29/09/2025
Ngàyphảnbiệnđánhgiá:15/10/2025
Ngàybàibáođượcduyệtđăng:24/10/2025
DOI:10.59266/houjs.2025.904
Tómtắt:Trongbốicảnhchuyểnđổisốđangtácđộngmạnhmẽđếnnhiềulĩnhvực,
việcbảotồnvàpháthuydisảnvănhóaphivậtthểđòihỏinhữngcáchtiếpcậnmớidựatrên
nềntảngcôngnghệ.BàithamluậnnàylựachọntrườnghợpCatrùtạiVĩnhPhúc-mộtđịa
phươngtừngcóhệthốnggiáophườngpháttriểnrựcrỡnhưnghiệnchỉcòntồntạidướidạng
dấutíchvàkýức-đểđềxuấtgiảiphápsốhóakhônggiandisản.Trêncơsởkhảosátthực
địa,nghiêncứutiếnhànhthuthập,sốhóavàchuẩnhóadữliệuvănbia,giaphả,kýứchậu
duệnghệnhân,kếthợpcôngnghệnhằmxâydựngbảnđồsốCatrùVĩnhPhúc.Hệthốngnày
khôngchỉgiúptáihiệnkýứclịchsửvàphụcdựng“khônggiandisảnsống”,màcòntạo
nềntảngchocácứngdụngtronggiáodục,truyềndạy,dulịchtrảinghiệmvàpháttriểncông
nghiệpvănhóa.Nghiêncứugợimởmộtmôhìnhmẫuvềứngdụngcôngnghệsốtrongbảo
tồndisản,cókhảnăngnhânrộngranhiềuđịaphươngkhác.Quađó,CatrùVĩnhPhúcsẽ
đượcbảotồnvàtrởthànhnguồnlựcdisảnbềnvững.
Từkhóa:Catrù,VĩnhPhúc,sốhóadisản,bảnđồsố,côngnghệsố,bảotồnvănhóaphi
vậtthể
1
ViệnVănhoá,Nghệthuật,ThểthaovàDulịchViệtNam(VICAST)
I.Đặtvấnđề
Catrù(cònđượcgọilàẢđào)-Di
sảnvănhoáphivậtthểđạidiệncủanhân
loạiđượcUNESCOghidanhnăm2009-
khôngchỉlàmộtloạihìnhnghệthuậtđộc
đáo,màcònlàmộtcấutrúcxãhội-văn
hoátừngănsâutrongđờisốngcộngđồng
làng xãViệt Nam.Trong bối cảnhCách
mạngcôngnghiệp4.0đangthúcđẩyquá
trìnhchuyểnđổisốmạnhmẽtrênmọilĩnh
vực,việcbảotồnvàpháthuygiátrịdisản
vănhoátruyềnthốngđứngtrướccảthách
thứcvàcơhộimới.Cáccôngcụsốnhư
bản đồ số, trí tuệ nhântạo (AI), thực tế
ảo/thựctạităngcường(VR/AR),dữliệu
lớn(BigData)vànềntảngsốđangmởra
nhữngkhả năngmớitrong việclưu giữ,
táihiện,kếtnốivàlantỏagiátrịdisảntới
510
cộngđồngtrongvàngoàinước.Đốivới
nhữngloạihìnhnghệthuậttruyềnthống
cónguycơmaimộtnhưCatrù,việcsố
hóatưliệuvàbảnđồhóakhônggiandi
sảnsẽlàphươngthứcbảotồnbềnvững.
TỉnhVĩnh Phúc từng là trung tâm
Ca trù quan trọng trong lịch sử,sở hữu
mạng lưới giáo phường rộng khắp, với
nhiềudanhca,danhcầmvàthiếtchếvăn
hóalàngxãgắnbóchặtchẽvớinghệthuật
này.22vănbiacổghichépviệcmuabán
quyềnhátcửađình-hìnhthứcmangtính
bảnquyềnđộcđáo-làminhchứngsinh
độngcho sự pháttriển và vịthế củaCa
trùnơiđây.Tuynhiên,trảiquanhiềubiến
độnglịchsử,khônggianthựchànhtruyền
thốnggầnnhưbiếnmất,dấutíchvậtchất
chỉcònrảirácquavănbia,giaphả,hoặc
kýứccộngđồng;hoạt độngdiễn xướng
và truyền dạy gián đoạn, nguy cơ thất
truyềnđanghiệnhữu.Trongkhinhiềuđịa
phương khác đã và đang bước vào giai
đoạnphụchưngCatrù,thìVĩnhPhúclại
chưacógiảiphápđồngbộ,khoahọcđể
kiểmkê,táilậpkhônggiandisản.
Từthựctiễnđó,việcxâydựngbản
đồsốkhônggiandisảnCatrùVĩnhPhúc
làyêucầucấpthiết,vừanhằmnhậndiện,
tưliệuhóahệthốngdấutíchdisản,vừa
hỗtrợnghiêncứu,bảotồnvàpháthuygiá
trịdisảntrongthờiđạisố.Đâykhôngchỉ
làmộtcôngcụquảnlý,màcònlàmộtmô
hìnhkhaitháctrithứcvănhóabằngcông
nghệ, góp phầnphục hưngtruyền thống
địaphươngvàkhẳngđịnhđónggópcủa
VĩnhPhúctronglịchsửâmnhạccổtruyền
dântộc.
Nghiêncứunàyhướngtớimụctiêu:
(1)Xáclậpcơsởlýluậnvàthựctiễn
choviệcsốhóavàbảnđồhóadisảnphi
vậtthểtrongbốicảnhchuyểnđổisố;
(2)Khảosát,thuthập,phântíchdấu
tíchCatrùtạiVĩnhPhúcđểxâydựngbản
đồsốsơbộ;
(3)Đềxuấtgiảiphápứngdụngcông
nghệsố(GIS,dữliệumở,VR/AR)trong
bảotồnvàpháthuygiátrịdisản.
Vềđónggóplýluận,nghiêncứugóp
phần bổsunghướngtiếpcận liênngành
giữa nhân học văn hóa và khoa học dữ
liệu,pháttriểnmôhình“disảnsố”trong
quảnlývàbảotồndisảnphivậtthể.Về
đónggópthựctiễn,côngtrìnhcungcấp
bảnđồsốsơbộcùnghệthốngdữliệuđầu
tiên về Ca trù VĩnhPhúc, làm nền tảng
cho việc kiểm kê, nghiên cứu, giáo dục
vàpháttriểnsảnphẩmvănhóa-dulịch.
Điểmmớicủanghiêncứulàkếthợpkhảo
cứutruyềnthốngvớicôngnghệhiệnđại,
tạorakhônggiandisảnsốngtrongmôi
trườngsố.
Nộidungbàiviếtgồmcácphần:cơ
sởlýthuyếtvàphươngphápnghiêncứu;
kếtquảkhảosátdấutíchCatrùtạiVĩnh
Phúc;môhìnhsốhóavàbảnđồhóakhông
giandisản;vàmộtsốkiếnnghịnhằmứng
dụngcôngnghệtrongbảotồn,pháthuy
giátrịCatrùtrongbốicảnhchuyểnđổisố.
II. Cơ sở lý thuyết và phương
phápnghiêncứu
2.1. Khái niệm “di sản số” và
nguyêntắcbảotồnsố
Khái niệm “di sản số” (digital
heritage)đượchiểulàcáctàinguyênvăn
hóa,giáodục,khoahọc,hànhchính,cũng
nhưdữliệukỹthuật,ytế…đượctạora
hoặcchuyểnđổisangđịnhdạngkỹthuật
số;việcbảotồndisảnsốnhằmđảmbảo
chúng luôn truy cập được và có giá trị
chocộngđồnghiệntạivàtươnglai.Quan
điểmnàyđượcthểhiệntrongCharteron
the Preservationof the Digital Heritage
của UNESCO, trong đó nhấn mạnh cả
511
khíacạnhbảoquảnkỹthuật(kỹthuậtsố,
phần cứng/phần mềm)và khíacạnh tiếp
cận/chiasẻ.
Quátrìnhsốhóadisản(numérisation
patrimoniale) bao gồm việc sử dụng kỹ
thuậtquétđộphângiảicao,ảnh3D,quang
trắc học và OCR, với mục tiêu bảo tồn
nguyêntrạngvàtăngkhảnăngkhaithác
giátrịcủadisản.“Disảnsốbaogồmcác
nguồnlựcvănhóa,giáodục,khoahọcvà
hànhchính,cũngnhưthôngtinkỹthuật,
pháp lý, y tế và các loại thông tinkhác
đượctạoraởdạngsố,hoặcđượcchuyển
đổi sang dạng số từ các nguồn analog
hiện có”
2
. “Số hóa di sản (numérisation
patrimoniale)làquátrìnhchuyểnđổicác
tàiliệu,hiệnvậtvàkholưutrữvănhóa
sang định dạng số … bao gồm các kỹ
thuật quét độphân giải cao, quang trắc,
hìnhảnh3DvàOCR,nhằmbảođảmtái
tạotrungthựcvàcóthểkhaithácđượccác
nộidunglịchsử.”
3
TrongcuốnDigitalTransformation
in the Cultural Heritage Sector, Díaz và
García (2020) đã đề xuất một khung lý
thuyếtnhằmlýgiảiquátrìnhchuyểnđổi
sốtronglĩnhvựcdisảnvănhóa,đặcbiệt
nhấnmạnhvaitròcủacôngnghệnhưlà
yếutốkiếntạocácdịchvụvàtrảinghiệm
vănhóamớitrongthờiđạisố7
Với di sản văn hoá phi vật thể
(Intangible Cultural Heritage - ICH),
Công ước UNESCO năm 2003 đặt nền
tảngrằngviệcbảotồnphảitôntrọngchủ
thểdisản(cộngđồng,nhóm,cánhân)và
ưutiênbiệnphápbảovệmangtínhsống
2
UNESCO(2003),CharteronthePreservationofDigitalHeritage,Paris:UNESCO,15trang.Digital
heritage-Wikipedia
3
Archimag(2023),«Numérisationpatrimoniale:dénition,actualitéetenjeux»,Paris:Archimag,1
trangweb(cậpnhật2023).Numérisationpatrimoniale:dénition,actualitéetenjeux|Archimag
4
UNESCI(2003),Côngướcvềbảovệdisảnvănhoáphivậtthể(bảndịch),https://ich.unesco.org/doc/
src/00009-VI-PDF.pdf
(transmission,practice),chứkhôngchỉlà
“lưukho”tưliệu.Dovậy,mọichiếnlược
số hóa ICH cần kết hợp mục tiêu tăng
cườngnghiêncứukhoahọc,kỹthuậtvà
nghệthuậtcũngnhưphươngphápluậnvề
nghiên cứu nhằmbảo vệ có hiệuquả di
sảnvănhóaphivậtthể,đặcbiệtlànhững
disảnđangcónguycơthấttruyềnvàkhôi
phục - tiếp nối sinh hoạt văn hoá trong
cộngđồng.
4
Việcápdụngmôhình“bảnsaosố”
(DigitalTwin)trongbảotồndisảnđược
Siliutina và cộng sự (2024) trình bày
trườnghợpnghiêncứuxâydựngbảnsao
sốcủanhàthờChiesadeiSSApostolie
Biagio tại Florence, Ý, qua đó cho thấy
tính khả thi vàtiềm năngứng dụng của
côngnghệsốtrongbảotồn,phụcdựngvà
chiasẻkhônggiandisản.
Culture24 (2021) và IFLA (2023)
cũng đưa ra hướng dẫn thực hành và lý
thuyết về chuyểnđổi số trong bảo tàng,
thưviện,nhấnmạnhđếnbagiaiđoạn:lưu
trữ,chiasẻvàtươngtác-mộtchutrình
mangtínhnềntảngđểđảmbảotínhbền
vững và khả năng truy cập dài hạn của
disản số. Culture24 (2021)trong Guide
to Digital Transformation in Cultural
Heritagehướngdẫnvàhỗtrợchuyểnđổi
sốtronglĩnhvựcdisản vănhóaởchâu
Âu,baogồmviệcápdụngphầnmềmvăn
phòng,mạngxãhộivàdữliệumởđểcải
thiệnviệcbảotồnvàpháthuydisản.Bài
viết “International Federation of Library
Associations and Institutions (IFLA)”
trìnhbàycácvấnđềlýthuyết,quytrình
512
bảotồndisảnvănhóasố,baogồmbagiai
đoạn:lưutrữnộibộ,chiasẻquamạngvà
tươngtácvớingườidùng,nhằmđảmbảo
sựbềnvữngvàkhảnăngtruycậplâudài.
Cácnghiêncứuquốctếgầnđâyđã
mởrộngphạmvisốhóadisảntừbảotồn
sangpháthuythôngquapháttriểndulịch
vănhóathôngminh.Ứngdụng“ToARist”
(Williamsetal.,2018)làmộtvídụđiển
hìnhvềviệc tíchhợp côngnghệ thựctế
tăng cường (AR) để tái hiện thông tin
vănhóatạicácđịađiểmdulịch,giúpdu
khách có trải nghiệm trực quan, tương
tác, được thiết kế theo hướng lấy người
dùng làm trung tâm. Williams, M.,Yao,
K.K.K.,&Nurse,J.R.C.(2018)trong
bàiviết“ToARist:AnAugmentedReality
TourismAppcreatedthroughUserCentred
Design”chỉracáctínhnăngcủaứngdụng
“ToARist” sử dụng Augmented Reality
(AR)đểgắnvănhóalênkhônggianthực,
giúp du khách tương tác, hiểu biết về
địadanhthôngquahướngdẫnAR,thiết
kếtheoPhươngphápThụychỉnhNgười
dùng (UserCentred Design) nhằm đảm
bảothânthiệnvàđápứngchuyênsâunhu
cầutrảinghiệmthôngminh.
Lim&Park(2017)đềxuấtmôhình
“SmartTourismDesignSystems”(STD)
dựatrênlýthuyếtDSR,kếthợpcáctrải
nghiệm ẩm thực - hành trình - thông
tin (EATJOY), dựa trên mô hình DSR
(DesignScience Research). Mục tiêu là
pháttriểnsảnphẩmdulịchsốvănhoávới
trảinghiệmcánhânhóavàtươngtácthời
gianthực.
Trong khi đó, Ammirato et al.
(2021)trong“DigitalBusinessModelsin
Cultural Tourism, International Journal
ofEntrepreneurialBehavior&Research”
nghiên cứu mô hình kinh doanh du lịch
vănhóasố,sửdụngcácứngdụngdiđộng
vănhóađểgiatănggiátrịtrảinghiệm-
từ “value creation” đến “value capture”.
Phântíchnhấnmạnhứngdụngsốcóthể
tíchhợpIoT,dữliệuđịalý,vàAIđểphục
vụ du lịch văn hoá thông minh, nhằm
nângcaokhảnăngtạovàthugiátrị(value
creation-valuecapture)từsảnphẩmdu
lịchvănhóasố.
NghiêncứuhệthốngvềDigitalTwin
trongdulịch(DuarteSampaiodeAlmeida
& Boavida Portugal, 2025) cho thấyxu
thếsốhóakhônggianvàtrảinghiệmvăn
hóa nhằm hỗ trợ ra quyết định, quản lý
điểm đến và phát triển mô hình du lịch
thôngminh bền vững. Nghiên cứu tổng
quanhệthốngvềứngdụng“DigitalTwin”
trongdulịch-táihiệnmôphỏngvănhoá,
quảnlýđiểmđến,vàhỗtrợraquyếtđịnh.
Tập trung vàocác trường hợpsố hóadi
sảnvănhoáđểpháttriểnsảnphẩmthông
minhchodukhách.
2.2. Cơ sở lý thuyết và phương
phápnghiêncứuchodựánsốhóa-bản
đồsốdisảnCatrùVĩnhPhúc
Cơsởlýthuyết
Côngướcnăm2003củaUNESCO
về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể
(Intangible Cultural Heritage - ICH) là
văn kiện pháplý quốc tế nền tảng,định
hìnhcáchtiếpcậnbảotồnICHtrongthế
kỷ XXI. Những nguyên tắc cốt lõi của
Công ước ảnh hưởng trực tiếp đến lý
thuyếtsốhóavàbảnđồhóadisảnCatrù
VĩnhPhúc.
Việc vận dụng các nguyêntắc của
CôngướcUNESCO2003trongxâydựng
cơsởlýthuyếtchodựánsốhóavàbản
đồhóadisảnCatrùVĩnhPhúckhôngchỉ
giúp định hướng phương pháp tiếp cận,
màcònbảođảmtínhnhânvănvàphùhợp
vớiđặcthùcủadisảnvănhóaphivậtthể.
513
Trướchết,nguyêntắccoidisảnphi
vật thểlàmột“di sảnsống” nhấnmạnh
rằngbảovệkhôngdừnglạiởviệclưugiữ
tưliệu,màquantrọnghơnlàduytrìthực
hành,truyềndạyvàtáitạotrongđờisống
đươngđại.Vìvậy,việcxâydựngbảnđồ
sốtươngtáckhôngchỉnhằmtậphợpdữ
liệumàcònhướngđếnphụcdựng“không
gian disản sống”,nơi cộng đồngcóthể
tiếp cận, khai thác và tiếp nối sinh hoạt
Catrù.
Thứ hai, nguyên tắc cộng đồng là
chủ thể trung tâm đặt ra yêu cầu về sự
tham gia chủ độngcủa cộng đồng Vĩnh
Phúc-nhữngngườinắmgiữkýứcvàthực
hànhCatrù.Vềlýthuyết,điềunàydẫntới
môhìnhsốhóacósựthamgia,trongđó
cộngđồngđượcthamvấntrongviệclựa
chọntưliệu,xácđịnhmứcđộcôngkhai,
đồngthời hưởng lợitừdữ liệusốthông
quahoạtđộngtruyềndạy,giáodụcvàdu
lịchvănhóa.
Thứba,Côngước2003khẳngđịnh
mụctiêu“bảovệ”thayvì“bảotồnnguyên
trạng”. Cách tiếp cận này bao gồm việc
nhậndiện,tưliệuhóa,truyềndạy,vànâng
caonhậnthức-tấtcảđềuđượccụthểhóa
trong dự án qua hoạt động số hóa toàn
diện(vănbia,giaphả,âmthanh,video,ký
ứcnghệnhân),xâydựngkhodữliệumở,
và pháttriểnhọcliệu sốphụcvụ truyền
dạytrongcộngđồng.
Mộtnguyêntắcquantrọngkháclà
việccôngnhận“khônggianvănhóa”như
mộtthànhtốkhôngthểtáchrờicủadisản.
Trênnềntảngnày,việcứngdụnghệthống
thôngtinđịalý(GIS)trởthànhcôngcụ
lýthuyết vàkỹ thuật chủđạo, chophép
táihiệnvàphântíchmạnglướiđịađiểm
diễnxướng,tuyếndichuyểncủacácgiáo
phường,cũngnhưmốiquanhệgiữadisản
vớicảnhquanvănhóađịaphương.
Song song với đó, truyền dạy và
giáo dục được coi là biện pháp bảo vệ
bềnvữngnhất.DựánsốhóaCatrùVĩnh
PhúcvàsaunàytiếpnốichocáctỉnhCa
trù khác hướng đến phát triển học liệu
số,bảotàngsố,vànềntảnggiáodụctrực
tuyến,giúpthếhệtrẻdễdàngtiếpcậndi
sảnbằnghìnhthứcsinhđộng,tươngtác,
phùhợpvớibốicảnhchuyểnđổisốgiáo
dụchiệnnay.
Ngoàira,Côngước2003cònnhấn
mạnhviệctôntrọngđadạngvănhóavà
giátrịcộngđồng,điềunàyđượcphảnánh
trongviệcdựánluônghichúrõnguồngốc
địaphươngcủacáchìnhthứcCatrù,giữ
nguyênđặctrưngngônngữ,tiếttấu,nghi
lễ,tránhđồngnhấthóatrongquátrìnhsố
hóa.Đồngthời,nguyêntắchợptácquốc
tếvàchiasẻdữliệuđịnhhướngchoviệc
chuẩnhóadữliệutheocácmôhìnhquốc
tế,nhằmđảmbảokhảnăngliênthôngvà
tíchhợpvào cáchệ thốngcơsở dữliệu
quốcgiavàquốctế.
Tổnghòacácyếutốtrênchothấy,
cơsởlýthuyếtcủadựánsốhóa-bảnđồ
hóaCatrùVĩnhPhúcđượcxâydựngtrên
nềntảngCôngước2003vớicácnguyên
tắc: di sản sống - cộng đồng làm chủ -
khônggianvănhóa-giáodục-đadạng
-hợptác-đạođức.Nhờđó,dựánkhông
chỉứngdụngcôngnghệsốnhưmộtcông
cụkỹthuật,màcònnhưmộtchiếnlược
bảovệcótínhnhânvăn,bảođảmchoCa
trùtiếptụcđượcthựchành,truyềndạyvà
lantỏatrongđờisốngđươngđại.
III.Phươngphápnghiêncứu
Nghiêncứunàyvậndụngtổnghợp
nhiều phươngpháp trong lĩnhvực khoa
họcxãhội,nhânhọcvănhóavàcôngnghệ
số,nhằmđạtđượcmụctiêunhậndiện,tư
liệuhóa,vàxâydựngkhônggiandisản
CatrùVĩnhPhúctheohướngsốhóa.Các