645
BOTNGIÁTRỊĐỒSKÝKIỂUTHỜINGUYỄN
TIHUẾTHÔNGQUASỐHÓA
LêBáCang
,LêNguyễnNgânThư
Email:lebacang@gmail.com
Ngàytòasoạnnhậnđượcbàibáo:29/09/2025
Ngàyphảnbiệnđánhgiá:15/10/2025
Ngàybàibáođượcduyệtđăng:24/10/2025
DOI:10.59266/houjs.2025.918
Tómtắt:ĐồsứkýkiểuthờiNguyễntạiHuếhayđồsứmenlamHuếlàmộtdisảnvăn
hóaquantrọngcủaViệtNam,nổibậtvớikỹthuậtmenđộcđáo,hoavăntinhxảovàgiátrị
lịchsử-vănhóasâusắc.Trảiquathờigian,sốlượngcủađồsứkýkiểudầnmaimộtcùng
vớiquátrìnhbảotồngặpnhiềukhókhăndođặctrưngcủachấtliệucùngcácnguyênnhân
chủquanvàkháchquankhác.Tớcbốicảnhđó,bàiviếtnàytậptrungvàoviệcsốhóaĐồ
sứkýkiểuthờiNguyễntạiHuếthôngquacôngnghệsố,vớimụctiêuvừabảotồngiátrị
truyềnthốngvừatạocơhộiphổbiếndisảnđếncôngchúngrộngrãi.Nghiêncứuớngđến
việcứngdụngcácphươngphápsốhóa,xâydựngsởdliệusốnhằmmôphỏngchínhxác
hìnhdạng,màusắc,hoavăncủacácsảnphẩmgốm.Phươngphápnghiêncứukếthợpgiữa
khảocứutàiliệulịchsử,đođạchiệnvậttrựctiếpvàápdụngcôngnghệsốđểphụcdựngmô
hìnhnhằmhỗtrợcôngtácgiáodục,trưngbàyvàquảngbádisản,đồngthờiđềxuấtcácgiải
phápkếthợpgiữakiếnthứctruyềnthốngvàcôngnghệhiệnđạinhằmduytrìvàpháttriển
giátrịlịchs,vănhóa,mỹthuậtcủađồsứkýkiểuthờiNguyễntạiHuếmộtcáchbềnvững
chocácthếhệtươnglai.
Từkhóa:bảotồn,đồsứkýkiểuthờiNguyễn,giátrị,Huế,sốhóa
1
TrườngĐạihọcNghệthuật,ĐạihọcHuế
I.Đặtvấnđề
Trongkhotàngdisảnvănhóacung
đìnhViệtNam,đồsứkýkiểuthờiNguyễn
chiếmmộtvịtríđặcbiệt-khôngchỉbởi
giátrịthẩmmỹmàcònvềchiềusâuvăn
hóa,lịchsửmàtừngmóncổvậtnàylưu
giữ.Mỗimónđồsứkýkiểuđềulànhân
chứngcủamộtthờikỳlịchsửđặcbiệt,là
sảnphẩm“kếttinh”đượctriềuđìnhnhà
Nguyễnđặthàngtrctiếpvớicáclògốm
danhtiếngcủaTrungHoahoặcđượcsản
xuấttrongnướctheonhữngtiêuchuẩnvề
kỹ thuật và mỹ thuật vô cùng khắt khe.
cđồsứnàykhôngchỉđơnthuầnlàvật
dụng sinh hoạt trong cung đình mà còn
đóngnhiềuvaitròphongphú,chẳnghạn
nhưtrongthờcúngcungđình,banthưởng
646
choquanlạihaysửdụngtrongcácnghi
lễtrọngđại.Chínhvìvậy,mỗimónđồsứ
kýkiểuđềuchứađựngmột“câuchuyện”
riêng, góp phần ghi nhận những biến
chuyểntrongđờisống,chínhtrị,vănhóa
xãhộicủatriềuNguyễn.Việcnghiên
cứuvàbảotồncáchiệnvậtnàykhôngchỉ
nhằmgìngiữmộtphầndisảnvậtchấtmà
cònlàcáchđểphụcdựng,hiểurõhơnbối
cảnhlịchsửcũngnhưgópphầnkhaithác
vềthếgiớiquancủathếhệchaôngxưa.
Khitiếpxúcvớicácđồsứkýkiểu,
một trong nhng điểm quan trọng của
chúnglàgiátrịnghệthuậtvàtinhthầnmà
cáchoavăn,họatiếttrangtrítrênđồsứký
kiểu thờiNguyễn manglại, tiêubiểucó
thểkểđếnnhữnghìnhảnhnhư“tứlinh”,
“tứquý”cùngvớicácđiểntích,điểncố
mvớithơvăncổ,haymộtvàihìnhvẽ
“bátbửu”độcđáo;nhữngyếutốđóđều
đượcthểhiệnvớikỹthuậttinhxảovềmàu
sắc,chấtliệuvàkỹnăngchếtácthủcông
củanghệnhân.Cáchọatiếtnàykhôngchỉ
nhằmphụcvụnhucầuvềcáiđẹpvậtchất
cònẩnchứanhiềulớpýnghĩavềtư
ởngNhogiáo,PhậtgiáohayĐạogiáo,
cũngnhưnhữnggiátrịtinhthầncủangười
Việta.Quatừngđườngnéttrangtrí,ta
cóthểcảmnhậnđượcthếgiớiquan,nhân
sinhquanmỹhọcđặctrưngcủatầng
lớp trí thức và hoàng gia triều Nguyễn.
Đâychínhlàmộtphầndisảnvôcùngquý
giá,cầnđượcgìngiữvàtruyềnlạichothế
hệsau.
Mộtđiểmnổibậtkháccủađồsứký
kiểu thời Nguyễn chính là sự hiện diện
củaphongcáchnghệthuậtmangđậmbản
sắcViệtNam,dùchịuảnhởngkhông
nhỏtừkỹthuậtvàthẩmmỹTrungHoa.
Điunàythểhiệnrõquacácđềtàitrang
trí,cáchbốcụchìnhảnhvàcảnhữngnội
dung văn tự chữ Nôm được ghi lại trên
từngmónđồ,làmnênmộtdiệnmạoriêng
biệt,phản ánhtinh thầndântộc vàkhát
vọng khẳng định bản sắc văn hóa độc
lập,tựchủtrongbốicảnhđấtớcđang
chuyển mình mạnh mẽ vào thời kỳ cận
đại. Đâycũnglàminh chứngsốngđộng
chosựpháttriểncủathẩmmỹngườiViệt
xưa,đồngthờikhẳngđịnhnănglựcsáng
tạovàtiếpbiếnvănhóađầylinhhoạtcủa
ntộcta.
Tuynhiêntcáinhìnhiệnthựccho
thấy,cácgiátrịlịchsửvànghệthuậttolớn
ấyđangđứngtrướcnhiềunguycơ.Đồsứ
kýkiểulàloạicóvậtliệudễbịtácđộng
bởiđiềukiệnmôitrường,thờigian,dẫn
đến một số hiện vật nay bị rơi vào tình
trạngthấtlạc,hưhạikhôngthểphụchồi.
Nhiuhiệnvậtquýgiáhiệnnayđãbịlưu
lạc và biến dạng, không còn giữ được
nguyêntrạngbanđầu.Trongbốicảnhđó,
việcứngdụngcôngnghệsốvàocôngtác
bảotồn,phụcdựngvàphổbiếnthôngtin
vềđồsứkýkiểulàmộtớngđimang
tínhlưutrữcaovàhiệuquả.Thôngqua
sốhóa,chúngtakhôngchỉugiữđược
hìnhảnh,thôngtinvàcấutrúccủatừng
hiệnvật,màcòntạođượcnhiềuđiềukiện
đểtiếpcận,nghiêncứuvàgiớithiệurộng
rãigiátrịcủađồsứkýkiểuđếnvớicộng
đồng,đặcbiệtlàthếhệtrẻ.
II.Cơsởlýthuyết
Việcbảotồndisảnvănhóanóichung
hiệnvậtđồsứkýkiểuthờiNguyễnnói
riêng không chỉ là nhiệm vụ của các tổ
chứcquảnlýdisảnmàcònlàmộtlĩnhvực
nghiêncứuđangành,đòihỏiskếthợp
giữacácphươngpháptruyềnthốngvàcác
côngnghệhiệnđại.Vềmặtlýthuyết,bảo
tồnvănhóađượcxemlàmộtquátrìnhcó
hệthốngnhằmgìngiữ,phụchồivàtruyền
tảicácgiátrịvậtthểvàphivậtthểcủadi
sảnđếncácthếhệsau.Trongđó,phương
647
phápsốhóa(digitization)đangngàycàng
khẳng định vai trò quan trọng như một
côngcụhỗtrợđắclựcchocôngtáclưu
trữ,nghiêncứu,phụcdựngvàphổbiếndi
sản.Vềcơbản,sốhóadisảnvănhóalà
việcchuyểnđổicácthôngtintừđịnhdạng
vậtlýsangđịnhdạngkỹthuậtsố,baogồm
hìnhảnh2D,môhình3D,cơsởdữliệu
nbản,âmthanhvàvideonhằmphụcvụ
cho mục đích bảo tồn, giáo dụcvà phát
huygiátrịdisản.
Lý thuyết về di sản văn hóa cũng
chỉrarằng,mỗihiệnvậtkhôngchỉmang
giátrịvậtchấtmàcònẩnchứathôngtin
vềlịchsử,văna,xãhộivànghệthuật
của một thời kỳ nhất định. Do đó, việc
bảotồnkhôngchỉdừnglạiởviệcgiữgìn
hìnhdạngvậtlýcủahiệnvậtmàcòncần
phảibảolưuđượcýnghĩavàcâuchuyện
đằngsaunó.Đốivớiđồsứkýkiểuthời
Nguyễn,cáclýthuyếtvềbiểutượnghọc,
mỹhọctruyềnthốngvàbảnsắcvănhóa
n tộc là nềntảng quan trọng để phân
tíchvàdiễngiảigiá trịcủacáchọatiết,
hoavăn,cấutrúctạohìnhvàmụcđíchsử
dụngcủatừngmónđồ.
Trongbốicảnhchuyểnđổishiện
nay,lýthuyếtvềngdụngcôngnghệsố
trong bảo tồn di sản được tiếp cận theo
hướngtíchhợp:sửdụngkỹthuậtsnhư
một phương tiện hỗ trợ nghiên cứu (kỹ
thuật scan 3D, chụp ảnh siêu phân giải,
môphỏngthựctếảo),bảoquảnlâudài(cơ
sởdữliệusố,utrữđámmây)vàphát
huy giá trị (xây dựng bảo tàng số, triển
mảo,họcliệumở).Cơsởlýthuyếtnày
giúpđịnhhướngchocáchoạtđộngthực
tiễntrongviệcbảotồnđồsứkýkiểuthời
NguyễntạiHuế,đặcbiệtlàtrongviệcsố
hóa một cách toàn diện nhưng vẫn đảm
bảotínhchínhxác,khoahọcvàtôntrọng
giátrịnguyênbảncủadisản.
III.Phươngphápnghiêncứu
Trong quá trình thực hiện nghiên
cứuvềbảotồngiátrịđồsứkýkiểuthời
NguyễntạiHuếthôngquasốhóa,đềtàisử
dụngphươngpháptiếpcậnliênngành,kết
hợpgiữacáclĩnhvựclịchsử,mỹthuật,
bảotànghọcvàcôngnghệthôngtinnhằm
đạtđượccáinhìntoàndiệnvàkhoahọc.
Phươngphápnghiêncứutưliệuđượcsử
dụngđểthuthập,phântíchcáctàiliệuthứ
cấp cóliênquanđến đồsứ kýkiểuthời
Nguyễn,baogồmcácvănbảnlịchsử,thư
tịchcổ,báocáonghiêncứu,sáchchuyên
khảo,cũngnhưcácquychuẩnkỹthuậtsố
hóadisảndocáctổchứcnhưUNESCO,
ICOM, IFLA ban hành. Bên cạnh đó,
nhómnghiêncứucũngthamkhảocácbáo
cáohiệntrạngquảnlývàbảotồnhiệnvật
tạimộtsốbảotàng,ditíchvănhóaởHuế
nhưBảotàngđồsứkýkiểuthờiNguyễn,
BảotàngCổvậtCungđìnhHuế.
Đề tài áp dụng phương pháp khảo
tthựctếtrênkhoảng100hiệnvậtđang
đượctrưngbàyđểtiếnhànhghinhậntrực
tiếphiệntrạngbảoquản,trưngbàyvàsố
hóađồsứkýkiểuđanglưugiữtạicácbảo
ngvàditíchnêutrên.Quátrìnhkhảosát
đượcthựchiệnqua việcchụpảnh, quay
video,ghichúhiệntrạng,đồngthờiphỏng
vấncánbộbảotàng,chuyêngiagốmsứ,
cán bộ kỹ thuật số hóa nhằm thu thập
thôngtinđịnhtínhvềquytrình,kỹthuật
nhữngkhókhăntrongcôngtácbảotồn
hiệnvật.
Phương pháp phân tích nội dung
hìnhảnhvàhọatiếttrêncáchiệnvậtđồ
sứkýkiểucũnggópphầntrongcôngtác
nghiêncứukếthợpvớiviệcgiảimãbiểu
tượng,đốichiếuvănbảnvàsosánhvới
cácmẫuvậttrongvàngoàiớcnhằmxác
địnhgiátrịthẩmmỹ,vănhóa,vàýnghĩa
biểutrưngcủatừngmónđồ.Cuốicùng,
648
phương pháp đánh giá công nghệ được
trinkhaiđểxemxéttínhkhảthivàhiệu
quả của các giải pháp số hóa hiện đang
đượcápdụng,baogồmkỹthuậtchụpảnh
hiệnvật,tạohìnhvẽ2D,lưutrữđámmây
nhiềuphươngphápliênquan.Việckết
hợpcácphươngphápnàykhôngchỉgiúp
mô tả hiện trạng một cách khách quan,
toàndiện,màcòntạonềntảngkhoahọc
để đềxuấtcác giảiphápứngdụngcông
nghệsốvàobảotồnvàpháthuygiátrịđồ
sứkýkiểuthờiNguyễntạiHuếmộtcách
bềnvữngvàhiệuquả.
IV.Kếtquảnghiêncứuthảoluận
4.1.Đồsứkýkiểu
Đồ sứ ký kiểu là loại hình cổ vật
bằng sứđượcsửdụng rộngrãi trongxã
hộixưa, theonhưđịnh nghĩatrong sách
ĐồsứkýkiểuthờiNguyễnlà“đượcdùng
để chỉ những đồ sứdongườiViệtNam,
gồmcảvua,quanvàthươngdân,đặtlàm
tạicáclògốmsứTrungHoatrongkhoảng
thờigiantừnửasauthếkỷXVIIđếnđầu
thế kỷ XX, với những u cầu riêng về
kiểudáng,màusắc,hoavăntrangtrí,thơ
n minh họa và hiệu đề” (Sơn, 2008,
tr.19)vớitêngọiđồsứmenlamHuế.Đồ
sứkýkiểunđượcbiếtđếnvớicáitên
gọibằng tiếng Pháp bleus de Huế(Sơn,
2008,tr.19),đượcnhắcđếntrongnhững
tạpchítiếngPháptừnhữngnămcuốithập
kỉ1900,thếkỉXX(Chochod,1909,tr.532)
trongBulletindesAmisduVieuxHué
(Những người bạn cố đô Huế) chú dẫn:
“NgườitađãgặpởHuếnhữngđồsứnhư
đĩa,chén,đĩalóttách,táchtrà...đượcchế
tạotừchâuÂuvớilớpmentrắng,rồiđem
đếnAnnamvàđượctrangtríthêmcáchoa
nmàubởicácnghệnhântronghoàng
cung và ghi thêm dưới đáy những hiệu
đề thuộc triều MinhMạng” (Dumoutier,
1914,tr.47-51).
Chủyếuchúngtanhậnbiếtcácloại
đồsứkýkiểuthờiNguyễnquanhữngđặc
trưng “ký kiểu” có trên chínhđặc điểm
vậtlýcủachúng,thôngquacáchọatiết,
hoavăn,niênhiệucácthờivuađượcđặt
mriêng,cóchủđề,phongcáchriêngcủa
ViệtNamchứkhôngbịảnhhưởngnhiều
từTrungHoa,nơicácthứcnàyđượcsản
xuất;hầuhếtchúngtathấycácdấuhiệu
rõnéttừhìnhảnhnúiHảiVân,chợThuận
Hóa,chùaThiênMụ,…haychữNômvà
thơcachữNômđượctrìnhbàytrênloại
hìnhnày,cùngvớithơvănchữHánnhưng
cgiảngườiViệtnhưvuaThiệuTrị,vua
TựĐức.
Đồ sứ ký kiểu thời Nguyễn mang
đậmnéttinhhoavănhóacungđìnhHuế
với kiểu dáng phong phú và thanh nhã.
cloạihìnhphổbiếnnhưbát,đĩa,chén,
ch,bình,lưhương,hộp…đượcchếtác
bằngkỹthuậtgốmsứTrungHoavàthẩm
mỹ Việt Nam. Không chỉ phục vụ sinh
hoạtvànghilễ,kiểudángcachúngcòn
phảnánhsựtrangtrọng,uynghivàtinh
thần thanh lịch,trang nhã đặctrưngcủa
triuNguyễn.Vềtrangtrí,đồsứkýkiểu
nổibật vimenlam trênnền trắng,bên
cạnhđócòncómennhiềumàu(ngũthái,
tamthái)rựcrỡ,sangtrọng.Hoavănchủ
đạocóthểthấynhưhiệuđề,phongcảnh,
trangtríhoalá,bátbửuhaytứlinh,tứquý,
haycảnhânvậtvàthơ(Sơn,2008,tr.83-
113).Đốivớitừngthờikì,họatiết,đềtài
củađồsứkýcũngthayđổitùytheotừng
phongcáchkhácnhau.
4.2.Thực trạng bảo tồn đồ sứ ký
kiểuthờiNguyễntạiHuế
Qua quá trình khảo sát, phân tích
đối chiếu tư liệu, nghiên cứu đã thu
đượcnhiềukếtquảquantrọnggópphần
msángtỏgiátrịcủađồsứkýkiểuthời
Nguyễncũngnhưtiềmnăngvàtháchthức
649
trong việcngdụngsốhóa vàobảotồn
loạihìnhdisảnnàytạiHuế.Tớchết,kết
quảkhảosátthựcđịatạicácbảotàngtại
Huếchothấysốlượngđồsứkýkiểucòn
lạikháphongphú,đượcphânbốchủyếu
tạiBảotàngCổvậtCungđìnhHuế(03Lê
Trc,PhườngPhúXuân,Huế,Thànhphố
Huế),mộtphầnlưugiữtạiBảotàngđồsứ
kýkiểuthờiNguyễn(114MaiThúcLoan,
PhườngPhú Xuân,Thànhphố Huế) với
gần80hiệnvậtđượctrưngbày,bêncạnh
đólàsbêntrongHoàngthànhHuếvàcác
khuvựctrongquầnthểcố đô.Cáchiện
vậtđaphầnởtrongtìnhtrạngbảoquảnổn
định,tuynhiênkhôngíttrườnghợpbịảnh
hưởngbởithờitiết,môitrườnghoặcthiếu
hệthốngtrưngbàyđạtchuẩn.Vềcơbản,
chấtliệusứlàloạicóđộbềncaonhưng
vẫndễbịnứtnẻ,rơivỡdocáctácđộng
ngoạinhậpnhưchịulựcnặngđènénlên,
bịrơitừđộcaohoặcdoquátrìnhchếtác
không đạt chuẩn cũng như do thời gian
khiếnchấtliệukhôngcòntốtnhưtrước.
Điunàydẫnđếnsựthiếuhụtvàthấtlạc
củaloạihìnhnày.Ngoàinhữngsốđãbị
thấtlạc,hưhạitrongchiếntranhvàbịảnh
hưởngbởithờigianthìnhữngđồvậtđược
bảoquảntạiđâyđềuvẫngiữđượcdángvẻ
tinhthầnbanđầucủachúng.
TạiHuế,ngchúngthườngđược
tiếpcậnvớiđồsứkýkiểuthôngquacác
bảo tàng, nơibảo tồn chiện vật này.
TạiFestivalHuế2018,Bảotàngcổ vật
cungđìnhHuếđãkhaitrươngtriểnlãm
“Đồ sứ kiểu thời Lê - Trịnh, chúa
Nguyễn và thời Nguyễn” (25/04/2018)
(Nhung,2018),nơitngbàysốcác
bộsưutậpđồkiểucủaViệtNamtrong
khoảng 300 nămlịch sử, đồng thờicho
thấyhiệntrạngbảotồnloạihìnhnàyvẫn
đang được tiếp tục bởi cả các cá nhân
cùngvớichínhquyềnđịaphương,chính
quyềnquốcgianhằmduytrì,pháttriển
vănhóa-lịchsửđặcsắc,nguyêntrạng,
toàndiệnvàtoànvẹn.
Vềmặtnghệthuậtvànộidung,đồ
sứkýkiểuthờiNguyễnthểhiệnrõnétđặc
trưngcủamỹthuậtcungđình,vớiphong
cáchtrangtrímangđậmdấuấnViệtNam.
c đồ án như long phụng, hoa sen, tứ
quý,cùnghệthốngvăntựHánNômđược
bốtríhợplý,tinhxảo,chothấytrìnhđộ
thẩmmỹvàduythẩmmỹcao.Nhiều
hiện vậtmang dấutích cánhân hóacủa
cácvịvuaNguyễnnhưMinhMạng,Thiệu
Trị,TựĐức,gópphầnxácđịnhniênđại,
chứcnăngvàgiátrịlịchsửcủatừngmón
đồ.Nhữngđặcđiểmnàykhôngchỉcóý
nghĩa vềmặtnghiên cứu mà cònlàmột
trongnhữngcơsởquantrọngđểxâydựng
hệ thống cơsở dữ liệu sốhóa mộtcách
chínhxácvàkhoahọc.
Trong quá trìnhđánh giá việcứng
dụngsốhóavàobảotồn,nghiêncứughi
nhậnmộtsốnỗlựcbướcđầuđãvàđang
đượctriểnkhaitạiHuế.Mộtsốbảotàng
đãtiếnhànhchụpảnh2D,sốhóacơbản
hồsơhiệnvật,tạomãQRphụcvụtrưng
ytươngtác.Tuynhiên,côngnghệcao
hơn như quét 3D, tạo mô hình số, thực
tếảo(VR/AR),hayutrữvàkhaithác
dữliệutrênnềntảngsốhiệnvẫncònhạn
chế,chủyếudothiếukinhphí,nhânlực
chuyên môn và quy chuẩn kỹ thuật phù
hợp.Điềunàykhiếnviệctiếpcận,nghiên
cứuvàgiáodụcdisảnchưathựcsựhiệu
quảvàbềnvững.
4.3.Giảiphápsốhóađốivớiđồsứ
kiểuthờiNguyễntạiHuế
Trong bối cảnh sự phát triển của
khoahọccôngnghệ,hiệntrạngcủađồsứ
kýthờiNguyễnđãvàđangđượcbảotồn
ghinhậnthôngquanhữngphươngthức
phổbiếnnhưscan,chụpảnh,tạodựngvật
ba chiều,…hoặc các phương thức mang