108 -
ĐỊNH HƯỚNG HOẠT ĐỘNG ĐÀO TẠO NGHỀ NGHIỆP TRONG
CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ
TS Nguyễn Văn Tuyên*
TÓM TẮT
Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư với sự phát triển vượt bậc về công nghệ sẽ làm
thay đổi cơ cấu nền kinh tế, nhiều ngành nghề mới xuất hiện sẽ bổ sung hoặc thay thế cho
những ngành nghề truyền thống, vì thế sẽ tác động sâu sắc đến cơ cấu lao động và việc
làm. Từ những kiến thức cơ bản, bài viết này sẽ phân tích, đánh giá tác động của cuộc cách
mạng công nghiệp lần thứ tư đến hoạt động giáo dục đại học. Trên cơ sở đó bài viết đề xuất
một số giải pháp cơ bản nhằm nâng cao hoạt động giáo dục đại học trong bối cảnh mới.
Từ khóa: Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, đào tạo, hoạt động, nghề nghiệp.
1. Đặt vấn đề
Lịch sử loài người đã và đang trải qua bốn cuộc cách mạng lớn. Bắt đầu là cuộc cách
mạng về nông nghiệp diễn ra khoảng hơn 10.000 năm trước đã làm thay đổi đời sống xã
hội, khởi đầu là con người biết trồng trọt và chăn nuôi thay thế dần cho việc săn bắt và hái
lượm, biết vận dụng sức mạnh của động vật vào các hoạt động sản xuất, vận tải và thông
tin liên lạc. Nhờ đó, năng suất lao động ngày càng được gia tăng, sản xuất được nhiều của
cải, vật chất hơn và từng bước nâng cao đời sống cho con người trong xã hội, cuộc cách
mạng nông nghiệp ra đời đánh dấu cho lịch sử loài người chuyển từ nền nông nghiệp dùng
sức mạnh cơ bắp sang nền nông nghiệp cơ khí, khoa học kỹ thuật tiên tiến. Tiếp nối cuộc
cách mạng nông nghiệp, hàng loạt cuộc cách mạng công nghiệp bắt đầu từ nửa sau thế kỷ
thứ 18. Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ nhất, với sự phát minh ra máy hơi nước và
đường sắt, mở đường cho nền sản xuất cơ khí; cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ hai,
mở đầu cho việc sản xuất hàng loạt và dây chuyền sản xuất nhờ sự phát minh ra điện và
dây chuyền lắp ráp, giải phóng dần sức lao động của con người; cuộc cách mạng công
nghiệp lần thứ ba với sự ra đời của các linh kiện bán dẫn, máy tính chủ, máy tính cá nhân
và internet. Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư bắt đầu từ thế kỷ 21 và đang diễn ra
trên nền tảng của cách mạng số. Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư không chỉ là số
hóa, internet hóa các thiết bị mà còn là sự hội tụ, dung hợp nhiều công nghệ và tương tác
* Khoa Kinh tế – Luật, Trường Đại học Tài chính – Marketing.
- 109
của chúng trên nhiều lĩnh vực với quy mô rộng lớn như trí tuệ nhân tạo, công nghệ robot,
internet kết nối vạn vật, in 3D, công nghệ nano, công nghệ sinh học, khoa học vật liệu, lưu
trữ năng lượng, tính toán lượng tử, xe tự vận hành… sẽ tạo ra hàng loạt thay đổi mang tính
bước ngoặt lịch sử, ảnh hưởng sâu rộng tới kinh tế – xã hội ở tất cả các quốc gia. Với sự
tiến bộ nhanh chóng của công nghệ, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư sẽ tạo ra nhiều
hàng hóa và dịch vụ mới, nhiều ngành mới, tạo nhiều công ăn, việc làm mới cho con người
mà con người có thể cảm nhận được sự biến đổi của nó đang diễn ra trong hoạt động hàng
ngày, từ việc đặt xe, thức ăn bằng công nghệ, việc mua sắm trực tuyến đến những biến đổi
lớn trong sản xuất kinh doanh. Trong xu hướng đó, các cơ sở đào tạo nghề nghiệp cần có
sự cải tiến, đổi mới trong giáo dục và đào tạo nghề nghiệp nhằm đáp ứng nguồn nhân lực
phù hợp với bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đang diễn ra mạnh mẽ và ảnh
hưởng sâu, rộng đối với đời sống xã hội.
2. Tác động của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đến đào tạo nghề nghiệp
Theo Klaus Schwab (2018), so với những cuộc cách mạng khác, cuộc cách mạng
công nghiệp lần thứ tư có nhiều đặc điểm nổi trội: thứ nhất, tốc độ phát triển của cuộc cách
mạng này ngày càng nhanh chóng, sự phát triển của các công nghệ mới lại sản sinh những
công nghệ mới hơn; thứ hai, sự kết hợp của nhiều lĩnh vực khác nhau sẽ làm thay đổi và
nảy sinh những mô hình mới về các khía cạnh kinh tế, xã hội, cá nhân và vì thế sẽ làm thay
đổi sâu sắc đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của con người và thứ ba, sự tác động của cuộc
cách mạng lần thứ tư mang tính hệ thống giữa các doanh nghiệp, các ngành công nghiệp,
các quốc gia và toàn xã hội. Do đó, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư sẽ tác động sâu
sắc đến hoạt động của con người trên nhiều lĩnh vực.
Sự kết hợp của công nghệ kỹ thuật số, vật chất và sinh học không chỉ tác động đến
sự chuyển dịch cơ cấu lao động mà nó còn thúc đẩy nâng cao chất lượng nguồn nhân lực
và nhận thức, đồng nghĩa với việc các cấp quản lý chuẩn bị lực lượng và phát triển các mô
hình đào tạo sao cho người lao động sẵn sàng phối hợp cùng với máy móc ngày càng thông
minh trong công việc. Để thực hiện được điều này, nhất là các ngành nghề ít bị tự động hóa,
con người đòi hòi cần có các kỹ năng xã hội và sáng tạo, đặc biệt là kỹ năng ra quyết định
trong môi trường luôn biến động và cần phát triển nhiều ý tưởng mới. Theo báo cáo của
Diễn đàn kinh tế thế giới (2016) đưa ra 10 kỹ năng tiêu biểu của người lao động đến năm
2020 có một số điểm mới so với năm 2015 (Bảng 1).
110 -
Bảng 1. Sự thay đổi các kỹ năng trong năm 2020 so với năm 2015
Năm 2020 Năm 2015
1. Giải quyết các vấn đề phức tạp 1. Giải quyết các vấn đề phức tạp
2. Tư duy phản biện 2. Phối hợp với người khác
3. Sáng tạo 3. Quản lý con người
4. Quản lý con người 4. Tư duy phản biện
5. Phối hợp với người khác 5. Đàm phán
6. Trí tuệ cảm xúc 6. Kiểm soát chất lượng
7. Đánh giá và ra quyết định 7. Định hướng dịch vụ
8. Định hướng dịch vụ 8. Đánh giá và ra quyết định
9. Đàm phán 9. Lắng nghe tích cực
10. Tư duy linh hoạt 10. Sáng tạo
Nguồn: World Economic Forum (2016)
Theo đó, một số kỹ năng của người lao động được chú trọng và đánh giá cao như tư
duy phản biện (Critical thinking), sáng tạo (Creativity), đánh giá và ra quyết định (Judgment
and decision making)… và xuất hiện một kỹ năng mới là tư duy linh hoạt (Cognitive
flexibility). Như vậy, trong tương lai nhiều ngành nghề mới sẽ xuất hiện, không chỉ vì dưới
tác động của cách mạng công nghiệp lần thứ tư mà còn chịu ảnh hưởng bởi nhiều nhân tố
phi công nghệ khác như áp lực tăng dân số, các chuẩn mực xã hội, văn hóa mới. Hiện tại,
con người chưa thể hình dung sự xuất hiện của những ngành nghề gì nhưng chắc chắn rằng
tư duy và sáng tạo là những yếu tố sản xuất quan trọng hơn cả, dẫn đến nhiều khả năng
khan hiếm lực lượng lao động có tay nghề chuyên môn là một rào cản sự đổi mới, sáng tạo,
sức cạnh tranh và tăng trưởng.
Cũng theo dự báo của Diễn đàn kinh tế thế giới (2020) đến năm 2025, các kỹ năng
tiêu biểu của người lao động cũng có nhiều điểm khác biệt so với năm 2020. Trong đó,
năm kỹ năng thuộc nhóm giải quyết vấn đề (problem – solving), hai kỹ năng thuộc nhóm
tự quản lý (self – management), hai kỹ năng thuộc nhóm sử dụng và phát triển công nghệ
(technology use and development) và một kỹ năng tương tác (working with people) (Bảng
2). Nhìn chung, theo dự báo này, đến năm 2025 sẽ tập trung chủ yếu vào các kỹ năng tự
quản lý và giải quyết vấn đề thông qua nền tảng công nghệ.
- 111
Bảng 2. Top 10 kỹ năng tiêu biểu của người lao động đến năm 2025
Năm 2025
1. Tư duy phân tích và sáng tạo 6. Khả năng lãnh đạo và tầm ảnh hưởng xã hội
2. Học tập chủ động và có chiến lược 7. Sử dụng, giám sát và điều khiển công nghệ
3. Giải quyết các vấn đề phức tạp 8. Thiết kế và lập trình công nghệ
4. Tư duy phản biện và phân tích 9. Kiên cường, chịu đựng căng thẳng và tính
linh hoạt
5. Sáng tạo, tự xây dựng ý tưởng phát kiến 10. Lập luận, giải quyết vấn đề, tạo ra ý
tưởng mới
Nguồn: World Economic Forum (2020)
Cuộc cách mạng lần thứ tư đang tác động làm biến đổi sâu sắc đời sống kinh tế, văn
hóa, xã hội con người. Tuy nhiên, cũng chính sự tiến bộ nhanh của công nghệ đồng nghĩa
với việc nhiều ngành nghề sẽ bị giảm sút thậm chí đi đến triệt tiêu một số việc làm. Một ví
dụ điển hình là ngành nông nghiệp, tại Hoa Kỳ vào những năm đầu thế kỷ thứ XIX, khoảng
90% lao động trong nông nghiệp là nông dân nhưng con số này hiện nay chưa đến 2%
(Klaus Schwab, 2018). Sự tiến bộ công nghệ phát sinh nhiều loại hình công việc, đặc biệt
là những công việc có tính đặc thù máy móc lặp đi lặp lại và đòi hỏi lao động chân tay phải
thật chính xác, đã được tự động hóa. Minh chứng cho điều này là đầu năm 2017, Foxconn
(Trung Quốc) – Công ty sản xuất thiết bị cho Apple, Samsung và Microsoft đã thay thế
60.000 công nhân bằng robot. Hiện nay, Amazon có khoảng 30.000 robot làm việc tại các
nhà kho trên toàn thế giới… (Võ Xuân Thịnh, 2018).
Thực tế cho thấy, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư có vẻ tạo ra ít việc làm mới
hơn trong các ngành công nghiệp so với các cuộc cách mạng công nghiệp trước. Tuy nhiên,
đối với các ngành nghề khác, sự tiến bộ của công nghệ thông tin và các công nghệ khác,
cách mạng công nghiệp lần thứ tư có xu hướng làm tăng năng suất bằng cách thay thế dần
lao động chân tay. Nghiên cứu của Carl Benedikt và Michael Osborne (2013), đã lượng
hóa tác động tiềm năng của đổi mới công nghệ đối với thất nghiệp bằng cách xếp hạng 702
nghề nghiệp khác nhau theo thứ tự có khả năng được tự động hóa (Bảng 3).
Bảng 3. Khả năng tự động hóa một số nghề nghiệp
Các nghề nghiệp dễ tự động hóa Các nghề nghiệp khó tự động hóa nhất
Nghề nghiệp Xác suất Nghề nghiệp Xác suất
Tiếp thị qua điện thoại 0,99 Nhân viên xã hội chăm sóc bệnh
nhân tâm thần và chăm sóc người
nghiện chất kích thích 0,0031
Nhân viên khai thuế 0,99 Biên đạo múa 0,0040
Giám định bảo hiểm 0,98 Bác sĩ và bác sĩ phẫu thuật 0,0042
112 -
Các nghề nghiệp dễ tự động hóa Các nghề nghiệp khó tự động hóa nhất
Nghề nghiệp Xác suất Nghề nghiệp Xác suất
Trọng tài, quan chức thể thao 0,98 Bác sĩ tâm lý 0,0043
Thư ký pháp lý 0,98 Quản lý nhân sự 0,0055
Tiếp viên, nhân viên lễ tân 0,97 Chuyên gia phân tích hệ thống
máy tính
0,0065
Giới bất động sản 0,97 Chuyên gia nhân chủng và khảo
cổ học 0,0077
Nhà thầu lao động nông trang 0,97 Kỹ sư hàng hải và kiến trúc sư
hải quân 0,010
Thư ký và trợ lý hành chính, trừ
nhân viên pháp lý, y tế và điều hành 0,96
Quản lý bán hàng 0,013
Chuyển phát thư tín 0,94 Giám đốc điều hành 0,015
Nguồn: Klaus Schwab (2018).
Theo kết luận của nghiên cứu này, có thể trong một hoặc hai thập kỷ tới có khoảng
47% số việc làm tại Hoa Kỳ có nguy cơ bị tự động hóa (Dẫn theo Klaus Schwab, 2018).
Kết quả nghiên cứu cho thấy, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư với quy mô dịch
chuyển lao động rộng hơn và tốc độ nhanh hơn nhiều so với các cuộc cách mạng công
nghiệp trước đó. Sự dịch chuyển này dẫn đến sự phân hóa mạnh mẽ hơn trong thị trường
lao động: nhu cầu và mức lương cao hơn đối với các công việc trí tuệ, sáng tạo; nhu cầu sẽ
giảm đáng kể đối với lao động chây tay với thu nhập thấp, đặc biệt là đối với các công việc
đều đặn, lặp đi lặp lại với thu nhập trung bình.
Tổ chức lao động quốc tế ILO dự báo trong vòng hai thập niên tới, khoảng 56% lao
động tại năm quốc gia Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam, có nguy cơ mất việc vì robot,
đặc biệt 86% người lao động Việt Nam trong ngành dệt may, da giày (vốn là thế mạnh xuất
khẩu) và 3/4 lao động trong ngành điện, điện tử có thể phải đối mặt với nguy cơ mất việc
làm do tự động hóa. Nhiều nhà máy sản xuất gốm sứ, mỹ nghệ ở Bình Dương, các nhà máy
chế biến thủy hải sản ở Cần Thơ, An Giang cũng đã đầu tư các dây chuyền tự động hóa
cao. Các công ty lớn của Việt Nam đương nhiên càng có xu hướng tự động hóa mạnh mẽ
để tăng sản lượng và giảm giá thành sản phẩm. Nhà máy sữa Mega của Vinamilk đã được
đầu tư tới 2.400 tỉ đồng để làm tự động hóa các khâu sản xuất từ chiết rót, tiệt trùng cho
đến khâu đóng gói, đóng thùng (Nguyễn Đức Nghĩa, 2018).
Như vậy, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đang có ảnh hưởng sâu sắc đến nền
kinh tế, xã hội toàn cầu, đặc biệt là giáo dục, đặt ra những vấn đề cấp bách cho nền giáo
dục. Nếu xem giáo dục đại học là bước chuẩn bị hành trang cần thiết cho người học tự tin
