DƯỢC HỌC
TOAN TÁO NHÂN
Xuất xứ:
Lôi Công Bào Chích Luận.
Tên khác:
Táo nhân (Dược Phẩm Hóa Nghĩa), Toan táo hạch (Giang Tô Tỉnh
Thực Vật Dược Tài Chí), Nhị nhân, Sơn táo nhân, Điều thụy sam quân,
Dương táo nhân (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).
Tên khoa học:
Zizyphus jujuba Lamk.
Họ khoa học:
Họ Táo Ta (Rhamnaceae).
Mô Tả:
Cây cao 2-4m, có gai, cành buông thõng. Lá hình bầu dục ngắn hoặc
hơi thon dài, mặt trên màu xanh lục nhẵn, mặt dưới có lông trắng, mép có
răng cưa, có 3 gân dọc lồi lên rõ rệt. Hoa trắng, mọc thành xim ở kẽ lá. Quả
hạch vỏ ngoài nhẵn, lúc non màu xanh, khi chín hơi vàng, vỏ quả giữa vị
ngọt hơi chua, quả có 1 hạch cứng sù sì, trong chứa 1 hạt dẹt gọi là Táo
nhân.
Địa lý:
Mọc hoang và được trồng ở khắp nơi.
Thu hái:
Về mùa thu, lúc quả chín, hái về, bỏ phần thịt và vỏ hạch, lấy nhân,
phơi khô.
Phần dùng làm thuốc:
Hạt quả (Semen Zizyphi). Thứ hạt to, mập, nguyên vẹn, vỏ mầu hồng
tía là tốt.
Mô tả dược liệu:
Toan táo nhân có hình tròn dẹt hoặc hình bầu dục dài 0,6 – 1cm, rộng
0,5 – 0,7cm, dầy khoảng 0,3cm. Mặt ngoài mầu hồng tía hoặc nâu tía, trơn
tru và láng bóng, có khi có đường vân nứt. Một mặt hơi phẳng, phía giữa có
một đường vân dọc nổi lên, một mặt hơi lồi. Đầu nhọn có một chỗ lõm, hơi
có mầu trắng. Vỏ của hạt cứng, bỏ vỏ này thì thấy 2 mảnh của nhân mầu hơi
vàng, nhiều chất dầu, hơi có mùi, vị ngọt (Dược Tài Học).
Thành phần hóa học:
+ Sanjoinine, A, B, D, E, F, G1, G2, Ia, Ib, K (Byung Hoon Han và
cộng sự, C A, 1988, 108: 198208p).
+ Nuciferine, Frangufoline, Nornuciferine, Norisocorydine,
Coclaurine, N-Methylasimilobine, Zizyphusine, Caaverine, 5-Hydroxy-6-
Methoxynoraporphine, Amphibine-D, Sanjoinenine (Byung Hoon Han và
cộng sự, Phytochemistry 1990, 29 (10): 3315).
+ Betulinic acid, Betulin, Ceanothic acid, Alphitolic acid (Tăng Lộ,
Thực Vật Học Báo 1986, 28 (5): 517).
+ Jujuboside (Tăng Lộ, Dược Học Học Báo 1987, 22 (2): 114).
Tác dụng dược lý:
+ Thực nghiệm chứng minh Táo nhân sống và sao đều có tác dụng an
thần, gây ngủ. Thành phần gây ngủ là Saponin Táo nhân (Trung Dược Học).
+ Thuốc có tác dụng giảm đau và hạ nhiệt. Có tác dụng đối kháng với
chứng cuồng do Morphin (Trung Dược Học).
+ Thuốc có tác dụng hạ áp và chống loạn nhịp (Trung Dược Học).
+ Trên thực nghiệm súc vật, Táo nhân phối hợp dùng với Ngũ vị tử có
tác dụng chống choáng do phỏng và giảm phù nề vùng phỏng (Trung Dược
Học).
Độc tính:
+ Cho chuột nhắt uống nước sắc Toan táo nhân với liều 50g/kg thấy
có dấu hiệu trúng độc. Cho dùng liều 1ml/20g thấy có dấu hiệu tử vong
(Hoàng Hậu Sính, Trung Quốc Sinh Lý Khoa Học Hội Học Thuật Hội
Giảng Luận Văn Trích Yếu Hối Biên, Nam Ninh 1985: 84).
+ Chích dưới da liều 20g/kg, 30 – 60% bị chết (Ngô Thụ, Đại Liên
Y Học Viện Học Báo 1960 (1): 53).
Tính vị:
+ Vị chua, tính bình (Bản Kinh).
+ Không độc (Biệt Lục).
+ Vị chua, ngọt, tính bình (Ẩm Thiện Chính Yếu).
+ Vị ngọt, tính bình (Trung Dược Đại Từ Điển).
+ Vị ngọt, tính bình (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ
Sách).
Quy kinh:
+ Vào kinh túc Quyết âm Can, túc Thiếu dương Đởm (Bản Thảo
Cương Mục).
+ Vào kinh Tâm, Tỳ, Can, Đởm (Lôi Công Bào Chế Dược Tính Giải).
+ Vào kinh Tâm, Tỳ, Can, Đởm (Trung Dược Đại Từ Điển).
+ Vào kinh Tâm, Can, Đởm (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược
Thủ Sách).
Tác dụng:
. Dưỡng tâm, an thần, liễm hãn (Trung Dược Học).
. Bổ trung, ích Can khí, kiện cân cốt, trợ âm khí (Biệt Lục).
. Dưỡng Can, ninh Tâm, an thần, liễm hãn (Trung Dược Đại Từ
Điển).
. Dưỡng tâm, an thần, chỉ hãn (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược
Thủ Sách).
Chủ trị:
+ Ngủ nhiều: dùng sống, Mất ngủ: dùng Toan táo nhân sao (Bản
Kinh).
+ Trị huyết hư, tâm phiền, mất ngủ, mồ hôi trộm, mồ hôi tự ra (Trung
Dược Học).
+ Trị hư phiền, mất ngủ, hồi hộp, kinh sợ, phiền khát, hư hãn (Trung
Dược Đại Từ Điển).(Trung Dược Đại Từ Điển).
Kiêng kỵ:
+ Phàm kinh Can, Đởm và Tỳ có thực nhiệt: không dùng (Bản Thảo
Kinh Sơ).
+ Can vượng, phiền táo, mất ngủ do Can cường: không dùng (Đắc
Phối Bản Thảo).
+ Toan táo nhân ghét Phòng kỷ (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).
+ Có thực tà, uất hỏa: không dùng (Lâm Sàng Thường Dụng Trung
Dược Thủ Sách).
Đơn thuốc kinh nghiệm:
+ Trị bị gai đâm vào trong thịt: Toan táo hạch, đốt tồn tính, tán bột,
uống 8g với nước sẽ ra ngay (Ngoại Đài Bí yếu).
+ Trị cốt chưng, trong xương nóng âm ỉ, tâm phiền, mất ngủ: Toan táo
nhân 40g, sao đen, tán bột, hòa với nước ngâm ít lâu, rồi vắt lấy nước cốt,
nấu với cháo cho nhừ, lại thêm 1 chén nước cốt Sinh địa, nấu chín đều, ăn
(Thái Bình Thánh Huệ phương).
+ Trị mồ hôi ra nhiều quá, đã uống thuốc cố biểu mà cũng không cầm
được mồ hôi: Toan táo nhân 40, sao đen, nghiền nát. Thêm Sinh địa, Mạch
môn, Ngũ vị tử, Long nhãn nhục, Trúc diệp, lượng bằng nhau, sắc uống
(Giản Tiện phương).
+ Chia 3 tổ nghiên cứu trị 60 ca mất ngủ, dùng Toan táo nhân sao, gĩa
nát; Toan táo nhân nửa sao, nửa sống; Táo nhân sống, gĩa nát. Đều dùng
45g, thêm Cam thảo 4,5g, sắc uống trước lúc ngủ đều có kết quả an thần,
giúp ngủ tốt hơn. Cả 3 tổ không có khác biệt rõ và không có tác dụng phụ
(Trung Tây Y kết Hợp Tạp Chí 1982, 2: 97).
+ Trị mất ngủ: bột Táo nhân 6g, hòa uống trước khi đi ngủ, trị 20 ca,
kết quả tốt (Trung Tây Y kết Hợp Tạp Chí 1982, 2: 97).
+ Trị mồ hôi trộm do âm hư: Táo nhân (sao) 20g, Đảng sâm, Phục
linh đều 12g. tán bột, uống với nước cơm hoặc sắc uống (Trị Đạo Hãn
Phương - Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
+ Trị lao phổi hoặc nguyên nhân khác dẫn đến sốt về chiều, mất ngủ,
nhiều mồ hôi: Táo nhân (sao), Sinh địa đều 20g, Gạo tẻ 40g, sắc, uống (Lâm
Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
+ Trị huyết hư, tâm thần không yên, hồi hộp, mất ngủ, mồ hôi nhiều,
đầu choáng, hoa mắt: Táo nhân (sao) 20g, Tri mẫu, Phục linh đều 12g,
Xuyên khung, Cam thảo đều 8g, sắc uống (Toan Táo Nhân Thang - Lâm
Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
+ Trị thần kinh suy nhược, hay quên, ăn uống kém, mỏi mệt, không có
sức: Táo nhân (sao) 16g, Viễn chí (chích), Xương bồ đều 8g, Đảng sâm,
Phục linh đều 12g. Sắc uống hoặc tán bột, uống với nước cơm (Lâm Sàng
Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
Tham khảo:
+ Huyết không quy về Tỳ mà không ngủ được, dùng Toan táo nhân để
đại bổ Tâm Tỳ thì huyết sẽ quy về Tỳ mà ngũ tạng được an hòa, tự nhiên sẽ
ngủ được (Đan Khê Tâm Pháp).
+ Toan táo nhân, vị ngọt mà nhuận. Dùng chín thì trị Đởm hư không
ngủ được, phiền khát, ra mồ hôi do hư; Dùng sống trị nhiệt ở Đởm, ngủ
ngon. Vì vậy, nó là thuốc của kinh túc Quyết âm và túc Thiếu dương (Bản
Thảo Cương Mục).
+ Ông Chu Đan Khê nói rằng: Người mà huyết không quy về Tỳ, giấc
ngủ không ngon, nên dùng nó, nghĩa là trước hết phải đại bổ Tâm Tỳ thì 5
tạng mới yên, ngủ mới yên giấc. Uống Táo nhân lâu ngày có thể trợ được
âm khí, làm yên 5 tạng, làm cho người ta mập mạp, mạnh khỏe tinh thần và
sống lâu (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).
+ Táo nhân sao chín trị mất ngủ do đởm hư. Nói rõ hơn thì chín bổ
được Can Đởm, làm cho huyết ở Can Đởm được đầy đủ, tự nhiên sẽ ngủ
được. Dùng sống thì tả được Can Đởm, làm cho nhiệt ở Đởm không vượng
thì hồn ổn định và nằm ngủ yên được (Đông Dược Học Thiết Yếu).
+ Táo nhân trị hư phiền không ngủ được, đó là do Can đởm bất túc,
dùng Táo nhân bổ Can Đởm mà tàng được hồn.hoàng liên trị tâm phiền,
không nằm yên được, do Tâm hỏa hữu dư, cho nên dùng vị đắng của Hoàng
liên để tả Tâm hỏa, làm yên tâm thần (Đông Dược Học Thiết Yếu).
+ Toan táo nhân vị chua, mầu đỏ, giống hình quả tim, công dụng chủ
yếu là trị Can Đởm, trị Tâm là thứ yếu (Đông Dược Học Thiết Yếu).
+ Toan táo nhân và Bá tử nhân đều có công dụng dưỡng huyết, an
thần. Trị hồi hộp, sợ hãi, mất ngủ thường hay dùng hai vị này chung với
nhau. Tuy nhiên Toan táo nhân vị ngọt, chua, tính bình, thiên về bổ cho Can,
an thần, kiêm liễm Can, sinh tân. Bá tử nhân vị ngọt, tính bình, thiên về bổ
Tâm, an thần, kiêm nhuận trường, thông tiện, lý khí, giải uất (Dược Dụng
Lâm Sàng Giám Dụng Chỉ Mê).
