Giáo trình Biện pháp sinh học trong bảo vệ thực vật Chương 7

Chia sẻ: Leslie Nguyen | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:11

Thêm vào BST

Báo xấu

220
lượt xem 78
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Ký sinh được dùng để chỉ các loài côn trùng (hoặc chân đốt khác) ký sinh trên sâu hại. Hiện tượng ký sinh là một dạng quan hệ qua lại giữa các sinh vật rất phức tạp và đặc trưng

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Biện pháp sinh học trong bảo vệ thực vật Chương 7

Chương VII. NHÓM CÔN TRÙNG 1. Khái quát chung v côn trùng ký sinh và côn trùng b t m i Côn trùng ký sinh Ký sinh ñư c dùng ñ ch các loài côn trùng (ho c chân ñ t khác) ký sinh trên sâu h i. Hi n tư ng ký sinh là m t d ng quan h qua l i gi a các sinh v t r t ph c t p và ñ c trưng. Hi n tư ng côn trùng ký sinh sâu h i r t ph bi n trong t nhiên. ðây là m t d ng quan h qua l i l i m t chi u, trong ñó loài ñư c l i (loài ký sinh) s d ng loài sinh v t s ng khác (v t ch ) làm th c ăn và nơi cho m t ph n nào ñó trong chu kỳ vòng ñ i c a nó. Ký sinh trong b o v th c v t là m t d ng ñ c bi t c a hi n tư ng ký sinh, thông thư ng v t ký sinh s d ng h t hoàn toàn các mô c a cơ th v t ch , và v t ký sinh thư ng gây ch t v t ch ngay sau khi chúng hoàn thành phát d c. Loài ký sinh trong BVTV có các ñ c ñi m sau: - Trư ng thành cái c a loài ký sinh tìm v t ch ñ ñ tr ng, u trùng ký sinh không t tìm v t ch ; - Trong quá trình phát d c, m i m t cá th ký sinh thư ng ch liên quan ñ n m t cá th v t ch ; - H u h t các côn trùng ký sinh sâu h i có bi n thái hoàn toàn, ch pha u trùng c a chúng có ki u s ng ký sinh, còn khi pha trư ng thành thì chúng s ng t do. - Côn trùng ký sinh trong BVTV r t ña d ng. Tuỳ theo tính chuyên hóa v i v t ch , t p tính hay v trí trong chu i th c ăn mà có th phân bi t thành nhi u nhóm ký sinh khác nhau. Ph m Văn L m (1994, 1995) ñã phân bi t các nhóm côn trùng ký sinh theo các tiêu chí v a nêu như sau: - Theo v trí sinh s ng c a các ký sinh bên trong hay bên ngoài cơ th v t ch mà phân bi t ký sinh trong và ký sinh ngoài. Ký sinh trong (hay n i ký sinh) g m các loài ký sinh mà quá trình phát tri n c a chúng x y ra bên trong cơ th v t ch . Thí d , các loài ong ñen kén tr ng Apanteles, Cotesia, các ong ký sinh nh ng,... Ký sinh ngoài (hay ngo i ký sinh) g m các ký sinh mà quá trình phát tri n c a chúng x y ra trên b m t cơ th v t ch . Thí d , các loài ong Bracon ký sinh sâu non côn trùng cánh v y, ong ki n Dryinidae ký sinh trên lưng r y nâu, r y lưng tr ng,... - M i m t loài côn trùng ký sinh, thông thư ng ch liên quan v i m t pha phát d c nào ñó c a v t ch . Theo m i quan h c a loài côn trùng ký sinh v i pha phát d c c a sâu h i mà phân bi t thành các nhóm ký sinh như ký sinh tr ng, ký sinh sâu non (ký sinh u trùng), ký sinh nh ng và ký sinh trư ng thành. Ký sinh tr ng là các ký sinh mà cá th trư ng thành cái c a chúng ñ tr ng vào trong tr ng sâu h i. Các pha phát d c trư c trư ng thành c a loài ký sinh ñ u x y ra bên trong tr ng sâu h i. Trư ng thành c a ký sinh vũ hoá và chui ra ngoài t tr ng c a sâu h i. Các loài ký sinh tr ng thư ng g p trong các h Trichogrammatidae, Mymaridae, Scelionidae,... Ký sinh sâu non (hay ký sinh u trùng) là nh ng ký sinh mà cá th trư ng thành cái ñ tr ng c a nó lên pha sâu non (hay pha u trùng) c a v t ch và ký sinh hoàn thành phát d c khi v t ch pha sâu non (hay pha u trùng). Ký sinh sâu non có th g p trong các h Ichneumonidae, Braconidae, Elasmidae,... Ký sinh nh ng là các ký sinh mà cá th trư ng thành cái c a chúng ñ tr ng lên pha nh ng c a sâu h i, ký sinh hoàn thành phát d c khi v t ch pha nh ng. M t s ký sinh nh ng có trong các h Ichneumonidae, Chalcididae, Tachinidae,... Ký sinh trư ng thành là nh ng loài ký sinh mà cá th Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Bi n pháp sinh h c trong B o v th c v t…… 125
trư ng thành cái c a chúng ñ tr ng lên pha trư ng thành c a sâu h i và ký sinh hoàn thành phát d c khi sâu h i pha trư ng thành (không nên nh m v i thu t ng trư ng thành c a ký sinh). Nh ng ký sinh trư ng thành không nhi u, ñi n hình là ong thu c gi ng Dinocampus (Braconidae) và h Dryinidae. - Theo s lư ng cá th c a m t loài ký sinh và s lư ng loài ký sinh hoàn thành phát d c trong m t các th v t ch mà phân bi t ký sinh ñơn, ký sinh t p th , ña ký sinh và ký sinh ña phôi. Ký sinh ñơn là khi ch có m t cá th ký sinh hoàn thành phát d c ñư c trong m t cá th v t ch (như ong kén ñèn l ng, ong kén tr ng ñơn). M t s ký sinh ñơn như: Apanteles cypris, Bracon hispae, Charops bicolor, Cotesia plutellae,... Ký sinh t p th là khi có nhi u cá th ký sinh c a cùng m t loài hoàn thành phát d c trong m t cá th v t ch . Thí d như ong Goniozus hanoiensis, Cotesia ruficrus,... ða ký sinh là khi ñ ng th i có nhi u cá th ký sinh cùng hoàn thành phát d c trong m t cá th v t ch , nhưng chúng thu c các loài ký sinh khác nhau. Thí d , trong m t tr ng cu n lá l n có th có ong ñen Telenomus và ong m t ñ Trichogramma cùng ký sinh. Hi n tư ng này hi m g p ngoài t nhiên. Ký sinh ña phôi khi s phát tri n thành nhi u cá th ký sinh t m t tr ng ban ñ u. ðây là sinh s n pha tr ng g p m t s loài thu c b Hymenoptera & Strepsiptera. M t s loài thư ng g p Vi t Nam như ong Copisomopsis coni, Copidosoma sp., Ageniaspis citricola. - Theo m i quan h ñ i v i v t ch và gi a các loài ký sinh v i nhau, có th phân bi t các ký sinh thành nh ng nhóm ký sinh b c 1, ký sinh b c 2, ký sinh b c 3. Ký sinh b c 1 là các loài ký sinh tho mãn ñúng và ñ y ñ khái ni m v ký sinh, không phân bi t v t ch c a chúng là loài ăn th c v t, ăn ñ ng v t, hay loài ho i sinh. Thí d như các ong Telenomus dignus, Trichogramma chilonis, Trichogramma japonicum, Apanteles cypris, Bracon hispae, Charops bicolor, Cotesia plutellae,... Ký sinh b c 2 là nh ng loài ký sinh trên các loài ký sinh b c 1. Thí d như ong T. apanteloctena ký sinh ong Apanteles cypris, Cotesia ruficrus, C. kariyai, C. plutella,... Ký sinh b c 3 là nh ng loài ký sinh trên các loài ký sinh b c 2. Thí d ong Tetrastichus coerulescens ký sinh ong Habrocytus thyridopterigis, ong H. thyridopterigis l i ký sinh trên ong Itoplectis conquisitor và ong này m i là ong ký sinh trên sâu h i Diprion similis. Côn trùng b t m i Nói t i loài b t m i là nói t i quan h b t m i/v t m i. ðây là m t d ng quan h qua l i, trong ñó m t loài (g i là loài b t m i) săn b t m t loài khác (g i là con m i hay v t m i) ñ làm th c ăn và thư ng d n t i cái ch t c a v t m i trong m t th i gian ng n. Loài b t m i trong BVTV cũng có nh ng nét riêng bi t. ðó là, các loài b t m i trong BVTV không ch có ph mi ng nhai, mà có c ph mi ng chích hút. Loài b t m i trong BVTV là nh ng ñ ng v t như côn trùng, nh n... có các ñ c ñi m sau: - Ph i t tìm ki m, săn b t con m i ñ làm th c ăn; - Gây ra cái ch t cho con m i trong m t th i gian ng n (con m i thư ng b gi t ch t ngay); - ð hoàn thành phát d c, m i cá th b t m i ph i c n tiêu di t nhi u con m i. - Các loài côn trùng b t m i có hai ki u ăn m i là: nhai nghi n con m i nh ki u mi ng nhai (như chu n chu n, b ng a, b rùa, nh n l n,...) và hút d ch dinh dư ng t con m i nh ki u mi ng chích hút (như b xít, u trùng b m t vàng,...). Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Bi n pháp sinh h c trong B o v th c v t…… 126
Theo s thích nghi c a các pha phát d c v i ki u s ng b t m i, Ph m Văn L m (1994, 1995) ñã phân bi t t t c các loài côn trùng b t m i thành nh ng nhóm sau: - Nhóm 1: g m các loài có ki u s ng b t m i c pha trư ng thành và pha u trùng. Nhóm này g m r t nhi u loài như b rùa, b xít ăn sâu, nh n l n b t m i, nh n nh b t m i,... - Nhóm 2: g m các loài có ki u s ng b t m i ch pha u trùng, như h ru i ăn r p mu i Syrphidae, h ru i b c Chamaemyiidae hay h mu i năn Cecidomyiidae. - Nhóm 3: g m các loài có ki u s ng b t m i ch khi pha trư ng thành. Nhóm này có s lư ng loài không nhi u. h ki n Formicidae, ong ki n Dryinidae, m t s loài cánh c ng ng n h Staphylinidae 2. Danh l c côn trùng ký sinh ñư c s d ng Côn trùng ký sinh có hơn 80 h c a 5 b côn trùng, có ý nghĩa th c ti n trong nghiên c u phát tri n ðTSH ch là các loài thu c b cánh màng và b hai cánh. Dư i ñây là m t s loài ñã ñư c nghiên c u s d ng nhi u nư c trên th gi i (b ng 7.1). B ng 7.1. Nh ng côn trùng ký sinh ñã ñư c nghiên c u s d ng ñ tr sâu h i TT Tên côn trùng ký sinh Tên sâu h i là v t ch Lo i cây tr ng 1 Aphidius matricariae Myzus persicae Cây trong nhà kính 2 Amyosoma chilonis Chilo suppressalis Lúa 3 Anagrus optabilis Perrkinsiella saccharicida Mía 4 Anicetus beneficus Ceroplastes rubens Cây ăn qu có múi 5 Apanteles erionotae Erionota thrax Chu i 6 Aphelinus mali Eriosoma lanigerum Táo tây 7 Aphidius smithi Acyrthosiphon pisum C ba lá, ñ u Hà lan 8 Aphytis lingnamensis Aonidiella aurantii, A. Cây ăn qu có múi orientalis, Aspidiotus nerii 9 Aphytis melinus Aonidiella aurantii, A. Cây ăn qu có múi orientalis, Aspidiotus nerii 10 Aphytis yanonensis Unaspis yanonensis Cây ăn qu có múi 11 Chaetexorista javana Cnidocampa flavescens Cây che bóng 12 Coccobius fulvus Unaspis yanonensis Cây ăn qu có múi 13 Cotesia flavipes Diatraea saccharalis Mía 14 Cotesia glomeratus Pieris rapae Rau h hoa th p t 15 Cotesia plutellae Plutella xylostella Rau h hoa th p t 16 Cryptochaetum iceryae Icerya purchasi Cây ăn qu có múi 17 Dacnusa sibirica Liriomyza bryoniae, L. Rau, hoa trong nhà trifolii, kính 18 Diadegma eucerophaga Plutella xylostella Rau h hoa th p t 19 Diadegma semiclausum Plutella xylostella Rau h hoa th p t 20 Diglyphus isaea Liriomyza bryoniae, L. Nhi u cây trong trifolii, nhà kính L. hudobrensis 21 Encarsia formosana Trialeurodes Cây trong nhà kính vaporariorum, Bemisia Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Bi n pháp sinh h c trong B o v th c v t…… 127
tabaci 22 Habrobracon hebetor Helicoverpa armigera Bông 23 Leptomastix dactylopii Planococcus citri Cây ăn qu có múi, cà phê, 24 Lixophaga diatraeae Diatraea saccharalis, Mía, ñ u tương Etiella zinckenella, Chilo infuscatellus 25 Lixophaga sphenophori Rhabdoscelus obcurus Mía 26 Ooencyrtus erionotae Erionota thrax Chu i 27 Opius fullawayi Ceratitis capitata Cây ăn qu 28 Opius pallipes Liriomyza bryoniae Rau, hoa trong nhà kính 29 Opius tryoni Ceratitis capitata Cây ăn qu 30 Prospaltella berlesei Pseudaulacaspis Cây dâu t m,... pentagona 31 Prospaltella perniciosi Aonidiella aurantii Cây ăn qu có múi 32 Prospaltella smithi Aleurocanthus spiniferus Cây ăn qu có múi 33 Pteromalus puparum Pieris rapae Rau h hoa th p t 34 Tamarixia radiata Diaphorrina citri Cây ăn qu có múi 35 Tetrastichus brontispae Brontispa longissima D a Brontispa mariana 36 Trichogramma Helicoverpa armigera, Nhi u lo i cây evanescens Ostrinia nubilalis, tr ng Mamestra brassicae, Laspeyresia pomonella,... 37 Trichogramma chilonis Helicoverpa armigera, Nhi u lo i cây Ostrinia furnacalis, tr ng Cnaphalocrocis medinalis, Chilo infuscatellus,... 38 Trichogramma Cnaphalocrocis medinalis, Lúa japonicum Tryporyza incertulas, 39 Trichogramma Dendrolimus punctatus, Lúa, thông dendrolimi Cnaphalocrocis medinalis, Tryporyza incertulas, 40 Trichogramma Trichoplusia ni Hubn., Rau, bông, rau pretiosum Manduca spp., Helicoverpa zea,... 41 Trichogramma minutum Helicoverpa zea,... Bông 42 Trichogrammatoidea Plutella xylostella Rau h hoa th p t bactrae 43 Trissolcus basalis Nezara viridula Rau, nhũ c c,... 3. Danh l c côn trùng b t m i ñư c s d ng Côn trùng b t m i có trong kho ng 189 h thu c 16 b côn trùng. Có b côn trùng v i t t c các loài trong b ñ u s ng ki u b t m i như b b ng a, chu n chu n, cánh m ch. M t s h có t t c các loài trong h ñ u là loài b t m i như h Reduviidae, Asilidae, Anthocoridae... Tuy nhiên, quan tr ng và có ý nghĩa trong phát tri n bi n pháp ðTSH là các loài b t m i thu c b cánh n a, cánh c ng, cánh m ch, Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Bi n pháp sinh h c trong B o v th c v t…… 128
hai cánh. M t s loài côn trùng b t m i ñư c nghiên c u s d ng trong ðTSH nhi u nư c trên th gi i ñư c ghi trong b ng 7.2. B ng 7.2. Nh ng loài b t m i ñã ñư c nghiên c u s d ng ñ tr sâu h i TT Tên loài b t m i Tên sâu h i là v t m i Lo i cây tr ng 1 Adalia bipunctata Aphididae Rau, ñ u ñ 2 Aphidoletes aphidimyza Aphididae Rau trong nhà kính 3 Calvia punctata Aphididae Cây ăn qu ôn ñ i 4 Chilocorus circumdatus Aonidiella aurantii, A. orientalis, Cây ăn qu có múi Aspidiotus nerii, Unaspis citri 5 Chilocorus baileyi Aonidiella aurantii, A. orientalis, Cây ăn qu có múi Aspidiotus nerii, Unaspis citri 6 Chilocorus cacti Pseudaulacaspis pentagona Cây dâu t m, ñu ñ , Asterolecanium bambusae tre trúc 7 Chilocorus distigma Ischnaspis longirostris D a, c d u 8 Chilocorus nigritus Pinnaspis buxi, Ischnaspis D a, c d u, cây ăn longirostris, qu có múi Chrysomphalus aonidum, Aspidiotus destructor 9 Chilocorus politus Aspidiotus destructor D a, c d u 10 Chrysopa boninensis Panonychus citri, Tetranychus Nhi u lo i cây ăn qu spp. 11 Chrysoperla carnea Aphididae, Helicoverpa armigera, Nhi u cây tr ng Helicoverpa zea, Tetranychus urticae, Trialeurodes vaporariorum 12 Coccinella Aphididae Khoai tây septempunctata 13 Colosoma sycophanta Porthetria dispar B ch dương 14 Cryptognatha nodiceps Aspidiotus destructor D a, c d u 15 Cryptolaemus Pseudococcidae, Coccidae Rau trong nhà kính montrouzieri 16 Curinus coeruleus Heteropsylla cubana Cây keo d u 17 Cyrtorhinus fulvus Tarophagus proserpina Khoai s 18 Encasia formosa Trialeurodes vaporariorum Cà chua, dưa chu t 19 Eocanthecona furcellata Helicoverpa armigera, Spodoptera Rau, ñ u ñ , bông litura, S. exigua,... (sâu non cánh v y) 20 Exochormus undulatus Pseudococcidae Cây ăn qu ôn ñ i 21 Harmonia axyridis Aphididae Dưa chu t nhà kính 22 Hippodamia convergens Aphididae Rau, hoa trong nhà kính 23 Oecophylla smaragdina Nhiêu loài sâu h i trên cây lâu ămCay ăn qu có múi, năm cây ñi u, cây xoài, nhãn 24 Orius tristicolor Frankniella occidentalis Rau, hoa trong nhà kính 25 Picromeris bidens Cimex lectularius Nhà 26 Plaesius javanus Cosmopolites sordidus Chu i 27 Rodolia cardinalis Icerya purchasi, Icerya palmeri Cây ăn qu có múi Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Bi n pháp sinh h c trong B o v th c v t…… 129
28 Reduvius personatus Cimex lectularius Nhà 29 Rodolia pumila Steatococcus samaraius Cây ăn qu Icerya seychellarum, I. aegyptiaca 30 Stethorus japonica Panonychys citri Cây ăn qu có múi 31 Telsimia nitida Pinnaspis buxi D a, c d u 32 Tytthus mundulus Perkinsiella saccharicida Mía 4. Vai trò c a côn trùng ký sinh và côn trùng b t m i Vai trò c a côn trùng ký sinh Ong ký sinh Anagrus spp. chi m 93% ký sinh tr ng r y nâu ðài B c. T l tr ng r y nâu b các ong này ký sinh không cao, ch là 11,3-29,6% v 1 và 3,3- 38,1% v 2. T i Fukuoka (Nh t B n), t l này trên r y xám nh Laodelphax striatellus ch là 10-15%, trong khi ñó Zentus và Kagawa trên r y nâu t l này ñ t t i 44,5-66,9%. Thái Lan, trung bình có 61% tr ng r y nâu b ký sinh, ch y u do ong Anagrus spp. và Oligosita sp. T i IRRI, t l tr ng r y nâu, r y lưng tr ng, r y xanh ñuôi ñen b t p h p ký sinh t ng t n công ñ t 15-90% trên lúa nư c và 7-47% trên lúa nương (Chandra, 1980, Chang, 1982; Chiu, 1979; Katanyukul et al., 1982). Các loài Anagrus là ký sinh tr ng r y nâu ph bi n nh t. T l ký sinh c a riêng t ng loài thì không cao, song t l ký sinh c a c t p h p ký sinh trên tr ng r y nâu thì ñôi khi có ý nghĩa trong vi c h n ch s lư ng r y nâu trên ñ ng. T l tr ng r y nâu b ký sinh b i t p h p ký sinh tr ng bi n ñ ng t 1,4-16,8% vùng Hưng Yên ñ n 20,3-67,8% vùng C n Thơ. B xít mù xanh có kh năng ăn m i r t l n. Thí nghi m t i Vi n BVTV cho th y kh năng ăn m i c a b xít trư ng thành l n hơn so v i kh năng ăn m i c a b xít non tu i cu i. Trong 24 gi , m i b xít trư ng thành tiêu di t trung bình t 8,9 ñ n 24,9 tr ng r y nâu. ð i v i b xít non tu i cu i, ch tiêu này ch là 2,7-15,7 tr ng r y nâu (ð.T. Ánh, 1984; ð.T. Bình và nnk, 1992; L.M. Châu, 1989; P.V. L m, 1985; P.V. L m và nnk, 1993). n ð , ong Temelucha philippinensis có th tiêu di t ñư c 21,7% sâu non cu n lá nh vào tháng 4-5 hàng năm. T i trang tr i c a IRRI, sâu cu n lá nh b ký sinh v i t l kho ng 40%. Ong m t ñ Trichogramma sp. có th tiêu di t kho ng 20% tr ng sâu cu n lá nh . Trung Qu c ong Trichogramma confusum, T. japonicum, Telenomus sp. là nh ng ký sinh ch y u trên tr ng sâu cu n lá l n. Vào tháng 8-9 hàng năm, t l tr ng sâu cu n lá l n b ký sinh trung bình là 10,4%. T l này tăng lên 26,6% vào tháng 10-12. Nh t B n, sâu cu n lá l n P. guttata b ch t do các ký sinh v i t l khá cao, ñ c bi t do Apanteles baoris và Pediobius mitsukurii (Arida et al., 1990; Nakasuji, 1982; Pati et al., 1982; Xie Minh, 1993). T p h p ký sinh trên tr ng nhóm sâu cu n lá ñôi khi r t cao và có vai trò ñáng k trong h n ch s lư ng sâu cu n lá nh (C. medinalis) và sâu cu n lá l n (P. guttata). Các loài ký sinh tr ng có th ký sinh ñư c 2,9-77,3% tr ng cu n lá nh và 25,2-85,0% tr ng cu n lá l n. Ong kén tr ng ñơn Apanteles cypris ñóng vai trò r t quan tr ng trong h n ch sâu non cu n lá nh , có th ký sinh ñư c t i 50% sâu non cu n lá nh . Ong ña phôi C. coni có th tiêu di t ñư c hơn 60% sâu non cu n lá nh . Ong ngo i ký sinh G. hanoiensis có th tiêu di t ñư c kho ng 20-26,2% sâu non cu n lá nh . Ong ñen Cardiochiles có th tiêu di t 6,9-28,6% sâu non cu n lá nh (V. Q. Côn, 1989, 1999; H. Q. Hùng và nnk, 1990; P. V. L m và nnk, 1989). Philippine, t l tr ng sâu ñ c thân lúa bư m hai ch m b ký sinh ñ t trên 60%. T i IRRI, t l tr ng sâu ñ c thân lúa bư m hai ch m b ký sinh b i các ong Tetrastichus, Telenomus và Trichogramma ñ t tương ng là 84, 42 và 24%. Bangladesh, tr ng sâu ñ c thân lúa bư m hai ch m b ký sinh b i ong T. rowani và T. schoenobii tương ng ñ t 64 và 98%. n ð , ong ký sinh tr ng Telenomus Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Bi n pháp sinh h c trong B o v th c v t…… 130
dignus có th tiêu di t ñư c t 3,7-43,2% qu tr ng sâu ñ c thân lúa bư m hai ch m. T p h p ký sinh tr ng (Tetrastichus, Telenomus và Trichogramma) có th tiêu di t ñư c 77% tr ng ñ c thân lúa bư m hai ch m. Sau c y 40-50 ngày, sâu ñ c thân lúa bư m hai ch m b ch t do ký sinh kho ng 56%. Ho t ñ ng c a các ký sinh nh ng, ký sinh sâu non và v t gây b nh có th gây ch t t i 58% sâu ñ c thân lúa vùng Warangal c a n ð (Kim et al., 1986; Shepard et al., 1986; Subba Rao et al., 1983). T i Vi t Nam, các k t qu nghiên c u cho th y tr ng ñ c thân lúa bư m hai ch m b t p h p ký sinh t n công t t c các l a trong năm. T l qu tr ng ñ c thân lúa bư m hai ch m b ký sinh tăng d n t 17,4% l a 1 (tháng 3) ñ n 72,5% l a 6 (tháng 10-11). ð c bi t ong T. schoenobii ñóng vai trò r t quan tr ng trong vi c tiêu di t tr ng ñ c thân lúa bư m hai ch m v mùa t i phía B c. T l qu tr ng ñ c thân b ong T. schoenobii tiêu di t ñ t ñ n hơn 90%. Loài ong này có vai trò l n trong ñi u hoà s lư ng sâu ñ c thân lúa bư m hai ch m l a 5 và l a 6. Ong kén tr ng Exoryza schoenobii ký sinh sâu non ñ c thân lúa, sâu cu n lá nh . Sâu non c a sâu ñ c thân lúa bư m hai ch m và ñ c thân năm v ch ñ u nâu b ong kén tr ng E. schoenobii ký sinh v i t l trung bình 25-30%, có khi ñ t hơn 40% (V. Q. Côn, 1999; V. Q. Côn và nnk, 1987; H.Q. Hùng, 1986; P.V. L m và nnk, 1983; P.B. Quy n, 1972; P.B. Quy n và nnk, 1973). T i Philippine, ong Diaphorencyrtus aligarhensis ñóng vai trò quan tr ng trong h n ch s lư ng r y ch ng cánh Diaphorina citri. T l r y ch ng cánh Mindanao b ong này ký sinh ñ t khá cao, bi n ñ ng trong ph m vi 34,6-62,2% (năm 1989) và 10-60% (năm 1990). Luzon, năm 1989, ch tiêu này ñ t 8,5-31,0% (Gavarra et al., 1990). T i ngo i thành Hà N i, các ong Diaphorencyrtus aligarhensis, Tamarixia radiata có th tiêu di t ñư c 10-40% u trùng r y ch ng cánh trên cam (N.T. Vĩnh và nnk, 2005). ð n năm 1975, De Bach ñã ghi nh n ñư c 16 loài sâu h i cây ăn qu có múi nhi u nư c và khu v c trên th gi i ñư c duy trì tr ng thái cân b ng t nhiên b i các loài ký sinh và b t m i ăn th t. Các loài ký sinh Aphytis chrysomphali và Aphytis lingnanensis r t có hi u qu trong kh ng ch r p v y ñ A. aurantii (De Bach, 1975). Trên cây bông ð ng Nai, ong mát ñ Trichogramma thư ng ký sinh kho ng 10- 35% tr ng sâu xanh H. armigera. T i Ninh Thu n, tr ng sâu xanh trên cây bông b ong m t ñ ký sinh kho ng 5-60%. Tr ng sâu xanh trên cây bông ð c L c b ong m t ñ ký sinh kho ng 15-29%. Tr ng sâu ño xanh Anomis flava trên bông b ong m t ñ ký sinh v i t l khá cao, ñ t kho ng 20-65% ð ng Nai và 27-44% ð c L c. Sâu non sâu xanh b các loài ong kén tr ng ký sinh v i t l th p kho ng 4-15% (N.T. Hai và nnk, 1996; P.H. Như ng, 1996). Vai trò c a côn trùng b t m i B xít Cyrtorhinus lividipennis là loài b t m i ph bi n trên ñ ng lúa. Trong phòng thí nghi m, sau 24 gi , m t trư ng thành cái và m t trư ng thành ñ c loài b xít mù xanh (tương ng) có th ăn 20 và 10 tr ng r y nâu. Thí nghi m trong nhà kính IRRI cho th y khi tương quan s lư ng gi a b rùa và r y nâu là 1:4, thì t l r y nâu b ch t do b rùa Harmonia gây ra là 77-91% và do b rùa Micraspis gây ra là 52-93% (Chiu, 1979; Chua et al., 1986; IRRI, 1987; Reissig et al., 1986). Các loài b t m i có vai trò l n trong h n ch s lư ng sâu cu n lá lúa. Kho ng 70% sâu cu n lá nh b tiêu di t b i các loài b t m i. Các loài b rùa Micraspis crocea và Harmonia octomaculata r t tích c c tiêu di t tr ng sâu cu n lá nh . Sau 24 gi , trong ñi u ki n l ng lư i chúng tiêu di t ñư c hơn 30% tr ng sâu cu n lá nh . Các loài d Metioche vittaticollis, Anaxipha longipennis ñóng vai trò r t quan tr ng trong tiêu di t tr ng sâu cu n lá nh . Trung bình trong 24 gi , m t cá th u Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Bi n pháp sinh h c trong B o v th c v t…… 131
trùng d M. vittaticollos có th ăn t i 53 tr ng cu n lá nh hay 5,6 sâu non cu n lá nh . M t trư ng thành cái và ñ c có th ăn tương ng là 86,6 tr ng hay 9,3 sâu non và 62,3 tr ng hay 7,0 sâu non cu n lá nh . Chúng tiêu di t ñư c 73-85% tr ng sâu cu n lá nh ñi u ki n l ng lư i. Nói chung, ñi u ki n ñ ng ru ng, tr ng sâu cu n lá nh b các loài b t m i tiêu di t kho ng 50% (Bandong et al., 1986; Kamal, 1981; N. T. Loc et al., 1997; Ooi et al., 1994). Conocephalus longipennis có th tiêu di t ñư c 65% tr ng sâu ñ c thân lúa bư m hai ch m. M t cá th mu m mu m này có th tiêu di t ñư c 8 tr ng sâu ñ c thân lúa bư m hai ch m trong 3 ngày. M t ñ qu n th c a nó tăng khi tr ng sâu ñ c thân lúa bư m hai ch m tăng (Ooi et al., 1994; Pantua et al., 1984; Rubia et al., 1990). 5. ð c ñi m ng d ng ð s d ng các loài côn trùng ký sinh và b t m i theo hư ng th b sung vào sinh qu n thì ph i nhân nuôi chúng v i lư ng l n. Côn trùng ký sinh và b t m i r t ña d ng. Vi c ng d ng chúng trong ðTSH ph thu c vào t ng loài ký sinh và b t m i ñư c s d ng. Tuy nhiên, khi ng d ng b t kỳ loài côn trùng ký sinh b t m i nào ñ phòng ch ng côn trùng h i cũng c n lưu ý m t s ñi m sau: - C n s d ng nh ng ch ng ñ a phương c a các loài ký sinh/b t m i ñ nhân nuôi, nh m nâng cao kh năng thích ng c a ký sinh/b t m i khi th vào sinh qu n nông lâm nghi p. - Trư c h t c n d báo ñư c tình hình phát sinh phát tri n c a loài côn trùng h i c n phòng tr . Trên cơ s ñó thành l p k ho ch mua/s n xu t lư ng l n loài ký sinh hay b t m i c n s d ng ñ i v i loài sâu h i c n phòng tr . K ho ch sao cho không c n b o qu n thiên ñ ch quá dài trong nhi t ñ th p. Sau khi nuôi nhân thiên ñ ch, chưa s d ng ph i b o qu n nhi t ñ th p. Th i gian b o qu n trư c s d ng càng dài càng làm gi m hi u qu c a ký sinh và b t m i. - Cũng như vi sinh v t, khi nhân nuôi trong ñi u ki n nhân t o càng dài loài ký sinh/b t m i càng b thoái hóa, gi m hi u qu kh ng ch sâu h i. Vì v y, c n ñ nh kỳ ph c tráng ngu n thiên ñ ch ñ nhân nuôi lư ng l n. - Ph i xác ñ nh ñư c th i ñi m th ký sinh/b t m i sao cho khi th chúng vào sinh qu n thì ph i trùng v i th i gian có pha phát d c c a sâu h i thích h p là v t ch /con m i c a ñ i tư ng thiên ñ ch. - Th ký sinh/b t m i tránh các th i gian n ng nóng nh t trong ngày, thư ng vào bu i sáng ho c bu i chi u mát. - Không th ký sinh/b t m i trư c khi có gió m nh, mưa. - Tuỳ ñ i tư ng ký sinh/b t m i ñ nh s d ng mà ch n pha phát d c ñ th vào sinh qu n cho phù h p. ð i v i b m t vàng Chrysopa carnea thì s d ng u trùng tu i 2 ñ th . Ong m t ñ ñư c s d ng pha nh ng (trong tr ng ký ch ) s p vũ hóa trư ng ñ th ,... - Các ký sinh/b t m i sau khi nhân nuôi lư ng l n trong ñi u ki n nhân t o ñư c ñem th ra ñ ng ru ng theo hai cách: th tràn ng p và th b sung ñ t tích lu . • Th tràn ng p là s d ng m t lư ng l n các ký sinh/b t m i ñ th vào sinh qu n nông nghi p nơi có ñ i tư ng sâu h i c n phòng ch ng. ðây là cách dùng các ký sinh/b t m i tr c ti p tiêu di t loài côn trùng h i khi nó có m t ñ cao, có th gây h i l n cho cây tr ng. Theo cách này thư ng th m t lư ng cá th thiên ñ ch nhi u hơn c n thi t nh m áp ñ o loài h i. Do ñó, sau khi th vài ngày, các ký sinh/b t m i s ñ t ñư c hi u qu nh t ñ nh trong vi c tiêu di t loài sâu h i c n phòng tr . • Th b sung ñ t tích lu là cách th thiên ñ ch theo ñ nh kỳ v i s lư ng cá th ký sinh/b t m i không nhi u trong m i l n th . Vi c th b sung ñ tích lu ñư c ti n hành vào ñ u v gieo tr ng, khi m t ñ loài côn trùng h i c n Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Bi n pháp sinh h c trong B o v th c v t…… 132
phòng tr ñ t m c th p ñ ñ là ngu n th c ăn cho loài thiên ñ ch. Trên cơ s ñó, thiên ñ ch t ti p t c sinh s n và tích lu s lư ng theo s gia tăng s lư ng c a loài h i. CÂU H I ÔN T P 1. Anh ch hi u gì v côn trùng ký sinh c a sâu h i ? 2. Anh ch hi u gì v côn trùng b t m i c a sâu h i ? 3. Nêu vai trò và kh năng ng d ng côn trùng ký sinh và côn trùng b t m i ñ phòng ch ng sâu h i cây tr ng ? TÀI LI U THAM KH O CHÍNH 1. ðào Tr ng Ánh. M t vài nét v thành ph n ký sinh thiên ñ ch sâu h i lúa v mùa 1984 vùng ñ ng b ng B c B . Thông Tin BVTV, 6: 34-40. 1984. 2. Arida G.S., B.M. Shepard. Parasitism and predation of rice leaffolder, Marasmia patnalis (Brad.) and Cnaphalocrocis medinalis (Guen.) (Lep: Pyralidae) in Laguna province, Philippines. J. Agric. Entomol. 7: 113-118. 1990. 3. Bandong J.P., J.A. Litsinger. Egg predators of rice leaffolder and their susceptibility to insecticides. IRRN, Vol. 11 (3): 21.1986. 4. ð ng Th Bình, Tr n Huy Th , Ph m Th Liên (1992), M t s k t qu nghiên c u bi n ñ ng qu n th r y nâu trên ru ng lúa khu v c T Liêm năm 1992. T p chí BVTV s 6: 1-3.1992. 5. Chandra G. Taxonony and Bionomics of the insect parasites of rice leafhoppers and planthoppers in the philippines and their importance in natural biological control. Philipp. Ent. 4 (3): 119-139. 1980. 6. Chandra G. Dryinid parasitoids of rice leafhoppers and planthoppers in the Philippines. Acta oecologica, Vol. 1( 2): 161-172. 1980. 7. Chang Y.D. Egg parasitism of green rice leafhopper, Nephottetix cincticeps Uhler by Gonatocerus sp. and Paracentrobia andoi in southern rice cultural areas. Korean J. of Plant Prot., vol.19 (2): 109-112. 1982. 8. Lương Minh Châu. Ký sinh sâu h i lúa vùng Ô môn. T/c.Nông nghi p Công nghi p th c ph m, 1: 17-18.1989. 9. Chiu S.C. Biological control of the brown planthopper. In: Brown planthopper : threat to rice production in Asia, IRRI, Los Banos, Laguna, Philippines: 335-355. 1979. 10. Chua T.H., H. Othman. Searching efficiency and aggregative response in Cyrtorhinus lividipennis (Reuter), a predation of rice brown planthopper. In Extended Abstracts 2nd Inter. Confer. on plant protec. in the Tropics, 17-20 March 1986: 281-284.1986. 11. Vũ Quang Côn. Các loài ký sinh và hi u qu c a chúng trong vi c h n ch s lư ng sâu cu n lá nh h i lúa. T/c.Nông nghi p Công nghi p th c ph m, 3: 156- 161. 1989. 12. Vu Quang Con. Evaluation and strategies of developing hymenopterous parasite insects for controlling rice insect pests in Vietnam. In: Proc. of 2nd joint workshop in Agronomy, 27-29 July 1999, HAU-JICA-ERCB Project Office, Hanoi: 9-19.1999. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Bi n pháp sinh h c trong B o v th c v t…… 133
13. Vũ Quang Côn, Nguy n Văn S n. nh hư ng ho t ñ ng c a các ký sinh lên bi n ñ ng s lư ng c a hai lo i sâu ñ c thân năm v ch (Chilo suppressalis Walker, Chilotraea auricilia Dudg.). Thông tin BVTV, 2: 51-58. 1987. 14. Gavarra M.R., Mercado B.G., Gonzales C.I. Progress report: D. citri trapping, identification of parasite and possible field establishment of the imported parasite, Tamarixia radiata in the Philippines. In: Proceed. of the 4th Internal. Asia Pacific Conf. on citrus rehabilitation, Chieng Mai, Thailand, 4-10th Feb., 1990. UNDP-FAO. P246-250. 1990. 15. Nguy n Th Hai. Sâu h i và thiên ñ ch c a chúng trên cây bông. Sách: K t qu nghiên c u khoa h c (1976-1996). Nxb Nông nghi p, Tp H Chí Minh, tr.108- 120. 1996. 16. Hà Quang Hùng. Ong ký sinh tr ng sâu h i lúa vùng Hà N i. T/c. KHKT Nông nghi p, 8: 359-362.1986. 17. Hà Quang Hùng, Vũ Quang Côn. M t s k t qu ñi u tra th ng kê ngu n gen côn trùng có ích vùng Hà N i. T/c. Nông nghi p Công nghi p th c ph m, 2: 84- 88.1990. 18. IRRI. Annual Report: Parasites and predators: 250-254. 1987. 19. Kim H.S., Heinrichs E.A., Mylvuganam P. Egg parasism of Scirpophaga incertulas Walker (Lep.: Pyralidae) by Hymenopterons parasitoids in IRRI rice fiesds. Korean J. Plant Prot., 25: 37-40. 1986. 20. Pham Van Lam, 1985. Glavneishie vredteli risa i integrirovannye priemy bor’by s nimi v usloviiakh Vietnama. Lu n án PTS khoa h c nông nghi p, Kiev, 170 tr.1985. 21. Ph m Văn L m. Nh n d ng và b o v nh ng thiên ñ ch chính trên ru ng lúa. Nxb Nông nghi p, Hà N i, 1994. 22. Ph m Văn L m. Bi n Pháp sinh h c phòng ch ng d ch h i Nông nghi p. Nxb Nông nghi p, Hà N i. 1995. 23. Ph m Văn L m, Nguy n Th Thành. K t qu ñi u tra côn trùng ký sinh và ăn th t trên ru ng lúa trong 2 năm 1981-1982. Thông tin BVTV, 3: 20-31.1983. 24. Ph m Văn L m, Nguy n Th Thành. M t s k t qu ñi u tra v ký sinh và ăn th t trên ru ng lúa. Sách: “K t qu nghiên c u BVTV 1979-1989”. Nxb Nông nghi p, Hà N i, tr.104-114.1989. 25. Ph m Văn L m, Quách Th Ng , Ph m H ng H nh, Bùi H i Sơn, Tr n Th Hư ng. ðánh giá kh năng ăn r y nâu c a m t s loài b t m i ăn th t. T p chí B o v th c v t, 3: 28-30.1993. 26. Nguyen Thi Loc; Huynh Van Hiep, Ngo Huu Luc, Nguyen Thi Nhan, E.G. Rubia, K.L. Heong. Biology and population dynamics of Metioche vittaticollí (Stal) and Anaxipha sp. living in non-rice habitats at Omon-CanTho. Omonrice 5: 33-41. 1997. 27. Nakasuji F. Population dynamics of a migrant skipper butterfly Parnara guttata (Lep.: Hesperidae). Res. Popul. Ecol., 24 (1): 157-173. 1982. 28. Ph m H u Như ng. Nghiên c u s d ng bi n pháp sinh h c trong phòng tr sâu h i bông. Sách: K t qu nghiên c u khoa h c (1976-1996). Nxb Nông nghi p, Tp HCM, tr.88-107. 1996. 29. Ooi P.A.C., B.M. Shepard. Predators and parasitoids of rice insect pests. In: Biology and management of rice insects (Ed. by Heinrichs), IRRI, Wiley Eastern Limited; 585-612.1994. 30. Pantua P.C., J.A. Litsinger. A meadow grasshopper, Conocephalus longipennis (Orth.: Tettigonidae) predator of rice yellow stem borer egg masses. IRRN, 9 (4): 13. 1984. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Bi n pháp sinh h c trong B o v th c v t…… 134
31. Pati P., Mathur K.C. New records of parasitoids attacking rice leaf folder, Cnaphalocrocis medinalis Guenee, in India. Curr. Sci. (India), 51(18): 904-905. 1982. 32. Ph m Bình Quy n. Ong ký sinh sâu ñ c thân lúa hai ch m (Tryporyza incertuls Walker) mi n B c Vi t Nam. ðHTH, Thông báo KH sinh v t h c, 6: 3-11. 1972. 33. Ph m Bình Quy n, Nguy n Anh Di p. D n li u v ong ký sinh sâu ñ c thân lúa hai ch m và tri n v ng s d ng chúng trong phòng tr sinh h c. T/c. KHKT Nông nghi p, 7: 494-498. 1973. 34. Reissig W.H., E.A. Heinrichs, J.A. Litsinger, K. Moody, L. Fiedler, J.W. Mew, A.T. Barrion. Illustrated guide to integrated pest manamgement in rice in Tropical Asia, IRRI, Los Banos, Laguna, Philippines, 411pp. 1986. 35. Rubia E.G., E.R. Ferrer, B.M. Shepard. Biology and predatory behaviour of Conocephalus longipennis (de Haan) (Orth.: Tettigoniidae) a predator of some rice pests. J. Plant Prot. Trop. 7: 47-54. 1990. 36. Shepard B.M., Arida G.S. Parasitism and predation of yellow stem borer, Scirpophaga incertulas (Walker) (Lep.: Pyralidae) eggs in transplanted and direct-seeded rice. J. Entomol. Sci., 21: 26-32. 1986. 37. Subba Rao C., Venugopal N., Razvi S.A. Parasitism, a key factor in checking rice pest population. Entomon. 8: 97-100. 1983. 38. Nguy n Thành Vĩnh, Ph m Văn L m, Tr n Th Hư ng, Nguy n Th Kim Hoa. Kh năng h n ch s lư ng r y ch ng cánh Diaphorina citri Kuwayama (Homoptera: Psyllidae) h i cây ăn qu có múi c a t p ñoàn thiên ñ ch. Sách: Nh ng v n ñ nghiên c u cơ b n trong khoa h c s s ng. Báo cáo KH H i ngh toàn qu c 2005 v nghiên c u cơ b n trong KH s s ng, Hà N i, 3/10/2005. Nxb Khoa h c & K thu t, tr. 1114-1116. 2005. 39. Xie Ming. A field survey on the parasitoids of rice hesperiids in Shaxian country, Fujian Province. Chinese J. of Biol. Control, Vol. 9 (1): 19-22. 1993. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Bi n pháp sinh h c trong B o v th c v t…… 135