intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE
 » 
 » 

Giáo trình Cơ sở ngôn ngữ học: Phần 2

Chia sẻ: Lê Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:63

Thêm vào BST
Báo xấu
261
lượt xem 51
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 Giáo trình Cơ sở ngôn ngữ học của Dương Hữu Biên gồm nội dung chương 7 trở đi. Nội dung phần này trình bày cơ sở ngữ pháp học, về việc phân loại các ngôn ngữ, các ngôn ngữ của thế giới. Tham khảo nội dung giáo trình để nắm bắt nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Cơ sở ngôn ngữ học: Phần 2

  1. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 75 – CHÖÔNG VII : CÔ SÔÛ NGÖÕ PHAÙP HOÏC I. NGÖÕ PHAÙP VAØ NGÖÕ PHAÙP HOÏC. 1. Khaùi nieäm ngöõ phaùp. Thuaät ngöõ ngöõ phaùp (tieáng Anh: grammar; tieáng Phaùp: grammaire; tieáng Ñöùc: grammatik; tieáng Nga: ; tieáng Taây Ban Nha: grammaùtica) xuaát hieän raát sôùm trong ngoân ngöõ hoïc theá giôùi. Thoâng thöôøng, khaùi nieäm ngöõ phaùp thöôøng ñöôïc hieåu theo ba nghóa sau ñaây: 1) Toaøn boä quy taéc bieán hoùa töø, caáu taïo töø, quy taéc lieân keát caùc töø thaønh nhöõng ñôn vò ngoân ngöõ baäc cao nhö cuïm töø vaø caâu. 2) Cô caáu ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ. Vôùi yù nghóa naøy ngöõ phaùp ñöôïc quan nieäm nhö laø boä phaän caáu thaønh neân moät ngoân ngöõ. 3) Chæ moät phaân ngaønh trong ngoân ngöõ hoïc chuyeân nghieân cöùu veà caùc hình thöùc bieán hoùa töø, caáu truùc töø, caáu taïo cuûa cuïm töø vaø caâu. Theo caùch hieåu naøy, ñoù chính laø ngöõ phaùp hoïc. Trong giaùo trình naøy, ngöõ phaùp ñöôïc hieåu theo nghóa thöù nhaát, töùc laø caùch hieåu heïp, laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ngöõ phaùp hoïc. Nhö vaäy, ngöõ phaùp laø toaøn boä quy taéc bieán ñoåi vaø keát hôïp töø thaønh cuïm töø vaø caâu trong moãi moät ngoân ngöõ cuõng nhö cô caáu cuûa caùc ñôn vò ñoù. Vôùi yù nghóa naøy, ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ thöôøng do hai boä phaän caáu thaønh: boä phaän töø phaùp (hay coøn goïi laø hình thaùi hoïc) vaø boä phaän cuù phaùp. Boä moân ngöõ phaùp hoïc nghieân cöùu boä phaän thöù nhaát ñöôïc goïi laø Töø phaùp hoïc (hay Hình thaùi hoïc), coøn nghieân cöùu boä phaän thöù hai ñöôïc goïi laø Cuù phaùp hoïc. 2. Ñaëc ñieåm cuûa cô caáu ngöõ phaùp. Laø moät boä phaän caáu thaønh neân ngoân ngöõ, do vaäy, beân caïnh nhöõng ñaëc ñieåm chung voán coù cuûa ngoân ngöõ xeùt veà maët xaõ hoäi nhö ta ñaõ töøng ñeà caäp trong caùc chöông cuûa phaàn thöù nhaát, ngöõ phaùp coøn mang nhöõng ñaëc ñieåm rieâng sau ñaây: a. Tính khaùi quaùt. Leâ-nin ñaõ töøng chæ roõ: Trong ngoân ngöõ chæ coù caùi khaùi quaùt maø thoâi. Ñieàu naøy hoaøn toaøn ñuùng vôùi ngöõ phaùp. Ñaønh raèng, caùc caáp ñoä ngöõ aâm, töø vöïng cuõng laø khaùi quaùt, nhöng caùi khaùi quaùt cuûa ngöõ phaùp khaùc veà baûn chaát. Chaúng haïn, söï khaùi quaùt töø vöïng laø so vôùi hieän töôïng khaùch quan ñöôïc noù bieåu thò. Moãi moät töø bieåu thò nhöõng hieän töôïng cuøng loaïi. Töø baøn chaúng haïn, khoâng phaûi laø moät caùi baøn cuï theå naøo - tröø khi noù ñöôïc hieän thöïc hoùa trong caâu, töùc laø gaén vôùi caùi sôû chæ xaùc ñònh - maø chæ caùi baøn noùi chung, baát luaän hình daùng ra sao, caáu taïo baèng chaát lieäu gì... Coøn ôû ngöõ phaùp thì laïi khaùc. Ngöõ phaùp khaùi quaùt laø so vôùi töø vaø caâu. Moãi moät quy taéc ngöõ phaùp - nhö quy taéc bieán hoùa töø, quy taéc keát hôïp töø... khoâng phaûi laø caùi gì rieâng, cuï theå cuûa töøng töø, töøng caâu, maø laø caùi gì raát chung, phoå bieán cuûa voâ soá caùc töø, caùc caâu cuï theå. Do vaäy, tính khaùi quaùt cuûa ngöõ phaùp cao hôn moät baäc so vôùi tính khaùi quaùt cuûa töø vöïng. Chính nhôø tính khaùi quaùt naøy maø ta naém ñöôïc ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ naøo ñoù khi caàn hoïc, caàn nghieân cöùu khaù deã daøng. Chaúng haïn, döïa vaøo quy taéc bieán caùch cuûa danh töø trong tieáng Nga, ta coù theå tìm ra vaø bieán ñoåi söï bieán caùch cuûa haøng loaït danh töø trong ngoân ngöõ naøy maø khoâng sôï sai. Toùm laïi, ngöõ phaùp toàn taïi moät caùch khaùch quan trong ngoân ngöõ. Ngöõ phaùp hoïc khoâng töï yù mình ñaët ra ngöõ phaùp, maø phaûi töø trong thöïc teá ngoân ngöõ ñeå ruùt ra nhöõng quy luaät, quy taéc ngöõ phaùp vaø tieán haønh xaây döïng, mieâu taû caùc quy taéc, quy luaät ñoù. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  2. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 76 – b. Tính beàn vöõng. Ngoân ngöõ cuõng phaùt trieån nhöng raát chaäm, khoâng coù hieän töôïng ñoät bieán. Ngöõ phaùp cuõng khoâng naèm ngoaøi quy luaät naøy. Nhöng so vôùi ngöõ aâm vaø töø vöïng, ngöõ phaùp bieán ñoåi chaäm hôn vì noù coù tính oån ñònh cao, vì ñaây laø nôi theå hieän moái quan heä giöõa ngoân ngöõ vaø tö duy moät caùch cao nhaát, taäp trung nhaát. Ñaønh raèng trong ngoân ngöõ, coù moät soá yeáu toá ngöõ phaùp ñöôïc boå sung vaø ñi vaøo theá oån ñònh, laïi coù moät soá yeáu toá ngöõ phaùp naøo ñoù maát ñi... nhöng taát caû nhöõng thay ñoåi ñoù chæ laø hieän töôïng bieân, coøn baûn thaân cô caáu ngöõ phaùp luoân ôû traïng thaùi oån ñònh, beàn vöõng. Traûi qua nhieàu theá kyû, moät ngoân ngöõ naøo ñoù coù theå coù nhöõng bieán ñoäng lôùn, nhöng heä thoáng ngöõ phaùp cuûa noù - veà ñaïi theå - vaãn baûo toàn nhöõng ñaëc ñieåm voán coù cuûa mình. Chính nhôø ñaëc ñieåm naøy maø ngöôøi ta coù theå tìm ra ñöôïc nhöõng caên cöù khaùch quan chuû yeáu ñeå xaùc ñònh neân caùc doøng hoï ngoân ngöõ trong lòch söû. Maët khaùc, nhôø ñaëc ñieåm naøy maø ñöa ñeán cho moät ngoân ngöõ naøo ñoù naêng löïc choáng laïi moät caùch coù hieäu quaû söï ñoàng hoùa cuûa moät ngoân ngöõ khaùc, ñeå duy trì söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa mình. Ñieàu naøy giaûi thích taïi sao traûi qua haøng nghìn naêm Baéc thuoäc, maëc duø cheá ñoä phong kieán Trung Quoác luoân tìm moïi caùch ñoàng hoaù daân toäc ta veà maët ngoân ngöõ, nhöng tieáng ta vaãn toàn taïi vaø phaùt trieån moät caùch vöõng chaéc. 3. Ngöõ phaùp hoïc. Ngöõ phaùp hoïc laø boä moân cuûa ngoân ngöõ hoïc ñeà caäp ñeán daïng thöùc (form) laãn caáu truùc cuûa caùc töø (hình thaùi hoïc - morphology) vaø moái quan heä töông taùc qua laïi cuûa chuùng trong caâu (cuù phaùp hoïc -syntax). Vieäc nghieân cöùu naøy cuûa ngöõ phaùp hoïc nhaèm boäc loä ngoân ngöõ hoaït ñoäng nhö theá naøo. a. Caùc boä moân cuûa ngöõ phaùp hoïc. Theo truyeàn thoáng, ngöõ phaùp hoïc bao goàm hai boä moân: Hình thaùi hoïc (hay töø phaùp hoïc) vaø Cuù phaùp hoïc. Hình thaùi hoïc (morphology) laø boä moân cuûa ngöõ phaùp hoïc nghieân cöùu veà caùc quy taéc bieán ñoåi töø cuõng nhö keát caáu vaø caáu taïo cuûa töø trong ngoân ngöõ. Qua ñoù tieán haønh phaân loaïi töø veà maët caáu taïo, phaân chia töø thaønh caùc lôùp töø loaïi khaùc nhau. Cuù phaùp hoïc (syntax) laø boä moân cuûa ngöõ phaùp hoïc nghieân cöùu caùc quy taéc keát hôïp töø ñeå taïo neân cuïm töø vaø caâu cuõng nhö caáu taïo cuûa chuùng, tìm ra caùc quan heä chi phoái giöõa söï keát hôïp caùc töø, caùc ngöõ ñoaïn vaø tieán haønh phaân loaïi chuùng. Tuøy theo töøng loaïi hình ngoân ngöõ maø ngöõ phaùp hoïc naëng veà töø phaùp hay cuù phaùp. Chaúng haïn, trong caùc ngoân ngöõ bieán hình, khi nghieân cöùu ngöõ phaùp, ngöôøi ta raát chuù troïng ñeán töø phaùp. Coøn trong nhöõng ngoân ngöõ coù hình thaùi hoïc ít phaùt trieån nhö tieáng Vieät, thì laïi chuù troïng nhieàu ñeán cuù phaùp. Vaø treân thöïc teá, giöõa caùc ngoân ngöõ khaùc nhau veà loaïi hình thuôøng xaûy ra hai chieàu höôùng traùi ngöôïc: ngoân ngöõ naøo töø phaùp phöùc taïp thì cuù phaùp laïi ñôn giaûn vaø ngöôïc laïi. Ngoaøi ra, tuøy theo nhöõng muïc ñích khaùc nhau vaø töø nhöõng goùc ñoä khaùc nhau, maø trong ngöõ phaùp hoïc coù theå hình thaønh neân caùc bình dieän nghieân cöùu khaùc nhau veà ngöõ phaùp nhö: (i) Ngöõ phaùp hoïc ñaïi cöông (general grammar) chuyeân nghieân cöùu nhöõng quy luaät ngöõ phaùp chung cuûa nhieàu ngoân ngöõ treân theá giôùi. (ii) Ngöõ phaùp hoïc mieâu taû (descriptive grammar) nghieân cöùu heä thoáng ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ ôû moät thôøi kyø nhaát ñònh baèng phöông phaùp mieâu taû ñoàng ñaïi. (iii) Ngöõ phaùp hoïc lòch söû (historic grammar) nghieân cöùu quaù trình dieãn bieán cuûa moät heä thoáng ngöõ phaùp ôû nhöõng thôøi kyø khaùc nhau trong lòch söû döôùi goác ñoä ñoàng ñaïi, baèng phöông phaùp so saùnh - lòch söû. (iv) Ngöõ phaùp hoïc so saùnh (comparative grammar) nghieân cöùu ngöõ phaùp cuûa caùc loaïi hình ngoân ngöõ khaùc nhau döïa vaøo phöông phaùp so saùnh-ñoái chieáu (constrastive comparasion). Ngöõ phaùp hoïc so saùnh thöôøng thoâng qua vieäc so saùnh ngöõ phaùp cuûa caùc ngoân ngöõ thaân thuoäc ñeå nghieân cöùu lòch söû cuûa caùc ngoân ngöõ ñoù. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  3. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 77 – b. Caùc loaïi ngöõ phaùp hoïc. Ña soá moïi ngöôøi tröôùc heát ñeàu ñuïng chaïm ñeán ngöõ phaùp trong vieäc keát noái vôùi söï nghieân cöùu cuûa rieâng mình hoaëc cuûa moät ngoân ngöõ thöù hai ôû tröôøng hoïc. Loaïi ngöõ phaùp naøy ñöôïc goïi laø ngöõ phaùp hoïc tieâu chuaån (normative), hoaëc meänh leänh (prescriptive), bôûi vì noù ñònh nghóa vai troø cuûa nhieàu töø loaïi vaø nhöõng khuyeán khích caùi gì laø khuoân maãu, hay quy taéc veà caùch duøng “chuaån xaùc”. Ngöõ phaùp hoïc meänh leänh nhaän ñònh caùc töø vaø caâu seõ ñöôïc ñaët cuøng nhau nhö theá naøo trong moät ngoân ngöõ ñeå ngöôøi noùi seõ ñöôïc lónh hoäi vôùi tö caùch coù ngöõ phaùp toát. Khi nhöõng ngöôøi ñöôïc coi laø coù ngöõ phaùp toát hoaëc toài, vieäc suy luaän laø ôû choã hoï tuaân theo hoaëc lôø ñi nhöõng quy taéc veà caùch duøng ñöôïc coâng nhaän coù lieân quan ñeán ngoân ngöõ maø hoï noùi. Ngöõ phaùp hoïc meänh leänh chuyeân bieät veà ngoân ngöõ chæ laø moät caùch ñeå xem xeùt vieäc caáu taïo töø vaø caâu trong ngoân ngöõ. Nhöõng nhaø ngöõ phaùp hoïc khaùc quan taâm moät caùch cô baûn veà nhöõng söï thay ñoåi trong keát caáu töø vaø caâu trong moät ngoân ngöõ qua thôøi gian - ví duï, tieáng Anh Coå ñaïi, tieáng Anh Trung ñaïi vaø tieáng Anh Hieän ñaïi khaùc nhau nhö theá naøo; caùch tieáp caän naøy ñöôïc bieát nhö laø ngöõ phaùp hoïc lòch söû (historical grammar). Moät soá nhaø ngöõ phaùp hoïc tìm kieám ñeå xaùc laäp nhöõng neùt dò bieät hoaëc nhöõng neùt töông ñoàng trong caùc töø vaø traät töï töø ôû nhieàu ngoân ngöõ. Chaúng haïn, caùc chuyeân gia veà ngöõ phaùp hoïc so saùnh (comparative grammar) nghieân cöùu nhöõng söï töông öùng aâm thanh vaø yù nghóa giöõa caùc ngoân ngöõ ñeå xaùc ñònh moái quan heä cuûa chuùng ñoái vôùi nhau. Baèng vieäc xem xeùt nhöõng daïng thöùc gioáng nhau trong caùc ngoân ngöõ coù lieân quan, caùc nhaø ngöõ phaùp hoïc coù theå khaùm phaù ra nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau coù theå coù aûnh höôûng laãn nhau nhö theá naøo. Coøn nhöõng nhaø ngöõ phaùp hoïc khaùc khaûo saùt caùc töø vaø caùc traät töï töø ñöôïc söû duïng trong nhöõng ngöõ caûnh xaõ hoäi ñeå ñöa ra nhöõng thoâng ñieäp ñoàng quy ra laøm sao; ngöõ phaùp naøy ñöôïc goïi ngöõ phaùp hoïc chöùc naêng. Tuy nhieân, moät soá nhaø ngöõ phaùp hoïc laïi ñeà caäp ñeán vieäc xaùc ñònh söï phaân boá yù nghóa cuûa nhöõng ñôn vò kieán taïo töø cô baûn (basic word-building units – caùc hình vò (morphemes)) vaø nhöõng ñôn vò kieán taïo caâu (sentence-building units – caùc thaønh toá (constituents)) keát caáu-caâu vaø nhöõng ñôn vò (nhöõng phaàn töû) coù theå ñöôïc moâ taû toát nhaát nhö theá naøo. Caùch tieáp caän naøy ñöôïc goïi laø ngöõ phaùp hoïc mieâu taû (descriptive grammar). Caùc ngöõ phaùp hoïc mieâu taû chöùa ñöïng nhöõng hình thaùi lôøi noùi thöïc teá ñöôïc ghi laïi töø nhöõng ngöôøi noùi baûn ngöõ cuûa moät ngoân ngöõ cuï theå vaø ñöôïc bieåu hieän baèng nhöõng phöông tieän cuûa caùc kyù hieäu vieát. Nhöõng ngöõ phaùp hoïc mieâu taû chæ ra nhöõng ngoân ngöõ naøo - thöôøng laø nhöõng ngoân ngöõ chöa baùo tröôùc khi ñöôïc vieát ra hoaëc ñöôïc ghi laïi gioáng nhau veà phöông dieän caáu truùc. Nhöõng caùch tieáp caän naøy ñeán ngöõ phaùp (meänh leänh, lòch söû, so saùnh, chöùc naêng vaø mieâu taû) taäp trung vaøo caùch kieán taïo töø vaø traät töï töø; chuùng quan taâm chæ ñeán nhöõng khía caïnh naøy cuûa ngoân ngöõ coù caáu truùc. Nhöõng kieåu ngöõ phaùp hoïc naøy caáu thaønh moät boä phaän cuûa ngoân ngöõ hoïc khu bieät vôùi aâm vò hoïc (söï nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc veà ngöõ aâm) vaø ngöõ nghóa hoïc (söï nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc veà yù nghóa hoaëc noäi dung). Ngöõ phaùp ñoái vôùi nhaø theo khuynh höôùng meänh leänh hoïc, söû hoïc, so saùnh, chöùc naêng vaø mieâu taû laø moät boä phaän toå chöùc cuûa ngoân ngöõ - lôøi noùi ñöôïc ñaët cuøng nhau nhö theá naøo, caùc töø vaø caùc caâu ñöôïc caáu taïo ra laøm sao, vaø caùc thoâng ñieäp ñöôïc giao tieáp nhö theá naøo. Caùc chuyeân gia ñöôïc goïi laø nhöõng nhaø ngöõ phaùp hoïc saûn sinh-caûi bieân (transformational-generative grammarians), chaúng haïn nhö nhaø ngoân ngöõ hoïc Myõ Noam Chomsky, ñaõ tieáp caän ngöõ phaùp moät caùch hoaøn toaøn khaùc - vôùi tö caùch laø moät lyù thuyeát veà ngoân ngöõ. Baèng ngoân ngöõ naøy, nhöõng hoïc giaû naøy hieåu tri thöùc con ngöôøi coù ñöôïc cho pheùp hoï thuï ñaéc baát kyø ngoân ngöõ naøo. Moät ngöõ phaùp nhö vaäy laø moät loaïi ngöõ phaùp phoå quaùt (universal grammar), moät söï phaân tích veà nhöõng nguyeân lyù laøm neàn cho moïi ngöõ phaùp khaùc nhau cuûa con ngöôøi. c. Lòch söû cuûa vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp. Vieäc nghieân cöùu veà ngöõ phaùp ñöôïc baét ñaàu vôùi caùc nhaø Hy Laïp coå xöa, nhöõng ngöôøi hoaït ñoäng theo söï suy ñoaùn trieát hoïc veà caùc ngoân ngöõ vaø mieâu taû caáu truùc ngoân ngöõ. Truyeàn thoáng ngöõ phaùp naøy ñöôïc chuyeån sang caùc nhaø La Maõ, nhöõng ngöôøi ñaõ dòch nhöõng teân goïi Hy Laïp cho caùc töø loaïi vaø nhöõng caùch keát thuùc (endings) ngöõ phaùp sang tieáng La-tinh; raát nhieàu trong nhöõng thuaät naøy (danh caùch, ñoái caùch, taëng caùch) vaãn Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  4. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 78 – coøn ñöôïc tìm thaáy trong nhöõng ngöõ phaùp hoïc hieän ñaïi. Nhöng caùc nhaø Hy Laïp vaø La Maõ khoâng theå xaùc ñònh caùc ngoân ngöõ coù quan heä nhö theá naøo. Vaán ñeà naøy ñaõ thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa ngöõ phaùp hoïc so saùnh, ngöõ phaùp hoïc töøng trôû thaønh caùch tieáp caän noåi troäi ñoái vôùi khoa hoïc ngoân ngöõ vaøo theá kyû thöù 19. Vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp buoåi ñaàu laøm xuaát hieän söï lieân keát chaët cheõ vôùi nhöõng coâng söùc nhaèm hieåu nhöõng chöõ vieát coå xöa . Nhö vaäy, ngöõ phaùp bò raøng buoäc veà phöông dieän nguoàn goác vôùi nhöõng xaõ hoäi coù caùc truyeàn thoáng chöõ vieát laâu ñôøi. Ngöõ phaùp sôùm nhaát hieän vaãn coøn toàn taïi laø ngöõ phaùp veà ngoân ngöõ Sanskrit cuûa ngöôøi AÁn Ñoä, ñöôïc bieân taäp bôûi nhaø ngöõ phaùp hoïc ngöôøi AÁn Ñoä Panini (noåi tieáng khoaûng naêm 400 tröôùc Coâng nguyeân). Caùch phaân tích coù tính phöùc taïp trieát hoïc naøy ñaõ cho thaáy caùc töø ñöôïc caáu taïo nhö theá naøo vaø nhöõng boä phaän naøo cuûa caùc töø mang nghóa. Cuoái cuøng, caùc ngöõ phaùp cuûa Panini vaø nhöõng hoïc giaû Hindu khaùc ñaõ trôï giuùp trong vieäc giaûi thích veà vaên hoïc toân giaùo Hindu ñöôïc vieát baèng tieáng Sanskrit. Ngöôøi AÛ Raäp tin söï khôûi ñaàu vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp veà ngoân ngöõ cuûa mình tröôùc thôøi Trung coå. Vaøo theá kyû thöù 10, nhöõng ngöôøi Do Thaùi ñaõ hoaøn thaønh moät töø ñieån tieáng Do Thaùi; hoï cuõng saûn sinh moät söï nghieân cöùu veà ngoân ngöõ Old Testament. Nhaø ngöõ phaùp hoïc Hy Laïp Dionysius Thrax ñaõ vieát Art of Grammar, maø nhieàu ngöõ phaùp Hy Laïp, La- tinh vaø chaâu AÂu khaùc veà sau ñaõ döïa vaøo noù. Baèng vieäc lan truyeàn cuûa Ñaïo Thieân chuùa vaø vieäc dòch thuaät caùc Kinh thaùnh sang nhieàu ngoân ngöõ cuûa nhöõng tín ñoà Cô ñoác môùi, caùc neàn vaên hoïc coù chöõ vieát baét ñaàu phaùt trieån giöõa nhöõng ngöôøi khoâng coù hoïc tröôùc ñaây. Vaøo nhöõng thôøi kyø Trung ñaïi, caùc hoïc giaû chaâu AÂu bieát moät caùch ñaïi cöông, ngoaøi nhöõng ngoân ngöõ cuûa rieâng mình vaø tieáng La-tinh, nhöõng ngoân ngöõ cuûa nhöõng ngöôøi laùng gieàng gaàn nhaát cuûa hoï. Nhöõng truy nhaäp naøy tôùi vaøi ngoân ngöõ ñaët caùc hoïc giaû suy nghó veà nhöõng ngoân ngöõ coù theå so saùnh ñöôïc nhö theá naøo. Tuy nhieân, söï phuïc höng cuûa vieäc nhaän thöùc coå ñieån trong thôøi kyø Phuïc höng ñaõ ñaët neàn taûng cho moät coá gaéng sai laàm bôûi caùc nhaø ngöõ phaùp nhaèm laøm phuø hôïp vôùi taát caû caùc ngoân ngöõ vaøo trong caáu truùc cuûa tieáng Ly Laïp vaø tieáng La-tinh. Xaùc thöïc hôn, Ñaïo Thieân chuùa trung coå vaø nhaän thöùc Phuïc höng ñaõ daãn vieäc khaûo saùt theá kyû thöù 16 vaø theá kyû thöù 17 veà taát caû caùc ngoân ngöõ ñaõ ñöôïc bieát sang moät noå löïc nhaèm xaùc ñònh ngoân ngöõ naøo coù theå laø coå nhaát. Treân cô sôû cuûa Kinh thaùnh, tieáng Do Thaùi thöôøng ñöôïc chæ ñònh nhö vaäy. Caùc ngoân ngöõ khaùc - ví duï tieáng Haø Lan - cuõng ñöôïc choïn löïa bôûi vì nhöõng hoaøn caûnh ngaãu nhieân hôn laø nhöõng söï kieän ngoân ngöõ. Vaøo theá kyû thöù 18, tình hình bôùt loän xoän hôn vaø nhöõng söï so saùnh baét ñaàu ñöôïc thieát laäp, vaø leân ñeán cöïc ñieåm trong söï chieám ñoaït bôûi nhaø trieát hoïc Ñöùc Gottfried Wilhelm Leibniz ôû choã ña soá caùc ngoân ngöõ cuûa chaâu AÂu, chaâu AÙ vaø tieáng Ai Caäp ñeàu baét nguoàn töø cuøng moät ngoân ngöõ goác - moät ngoân ngöõ ñöôïc quy chieáu nhö laø ngoân ngöõ AÁn-AÂu. Vaøo theá kyû thöù 19, caùc hoïc giaû ñaõ phaùt trieån caùch phaân tích heä thoáng veà caùc töø loaïi, phaàn lôùn ñöôïc xaây döïng treân caùch phaân tích buoåi ñaàu veà tieáng Sanskrit. Ngöõ phaùp hoïc tieáng Sanskrit buoåi ñaàu cuûa Panini laø moät höôùng daãn quùi giaù trong vieäc bieân soaïn caùc ngöõ phaùp cuûa nhöõng ngoân ngöõ chaâu AÂu, tieáng Ai Caäp, vaø chaâu AÙ. Vieäc mieâu taû naøy veà caùc ngöõ phaùp cuûa nhöõng ngoân ngöõ coù lieân quan, trong khi söû duïng coâng trình cuûa Panini nhö moät caåm nang, ñaõ ñöôïc bieát nhö laø ngöõ phaùp hoïc AÁn-AÂu, moät phöông phaùp cuûa vieäc so saùnh vaø neâu quan heä nhöõng hình thaùi cuûa lôøi noùi trong nhieàu ngoân ngöõ. Tuy nhieân, caùch tieáp caän Phuïc höng ñeán ngöõ phaùp, ñaët cô sôû vieäc mieâu taû taát caû caùc ngoân ngöõ treân moâ hình cuûa tieáng Hy Laïp vaø tieáng La-tinh, ñaõ suy taøn daàn. Khoâng phaûi ñeán taän ñaàu theá kyû thöù 20 caùc nhaø ngöõ phaùp hoïc môùi baét ñaàu mieâu taû caùc ngoân ngöõ theo nhöõng thuaät ngöõ rieâng cuûa mình. Ñaùng ghi nhôù veà ñieåm naøy laø Handbook of American Indian Languages (1911), coâng trình cuûa nhaø nhaân chuûng hoïc ngöôøi Myõ goác Ñöùc Franz Boas vaø nhöõng coäng söï cuûa oâng ta; vaø nhöõng nghieân cöùu bôûi nhaø ngoân ngöõ hoïc Ñan Maïch Otto Jespersen, A Modern English Grammar (ñöôïc xuaát baûn thaønh boán phaàn, 1909-31), vaø The Philosophy of Grammar (1924). Coâng trình cuûa Boas ñaõ thieát laäp cô sôû cho nhieàu loaïi hình veà nghieân cöùu ngöõ phaùp hoïc mieâu taû Myõ. Coâng trình cuûa Jespersen laø keû döï baùo veà nhöõng caùch tieáp caän hieän thôøi nhö vaäy ñeán lyù thuyeát ngoân ngöõ hoïc vôùi tö caùch laø ngöõ phaùp hoïc saûn sinh - caûi bieán. Boas ñaõ thaùch thöùc vieäc öùng duïng cuûa nhöõng phöông phaùp truyeàn thoáng veà vieäc nghieân cöùu ngoân ngöõ ñoái vôùi nhöõng ngoân ngöõ phi AÁn-AÂu khoâng coù nhöõng baûn ghi baèng chöõ vieát, chaúng haïn nhö nhöõng ngoân ngöõ Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  5. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 79 – ñöôïc noùi bôûi ngöôøi Anh-ñieâng Baéc Myõ. OÂng ta nhìn nhaän ngöõ phaùp nhö moät söï mieâu taû veà lôøi noùi con ngöôøi trong moät ngoân ngöõ ñöôïc toå chöùc nhö theá naøo. Moät ngöõ phaùp hoïc mieâu taû caàn phaûi moâ taû nhöõng moái quan heä cuûa caùc yeáu toá lôøi noùi trong caùc töø vaø caùc caâu. Söï thuùc ñaåy ñöôïc cho saün bôûi vieãn caûnh töôi môùi cuûa Boas, caùch tieáp caän naøy ñeán ngöõ phaùp ñöôïc bieát nhö laø ngoân ngöõ hoïc mieâu taû ñaõ trôû thaønh noåi troäi ôû Myõ vaøo nöûa ñaàu theá kyû thöù 20. Jespersen, cuõng gioáng nhö Boas, suy nghó ngöõ phaùp caàn phaûi ñöôïc nghieân cöùu baèng vieäc khaûo saùt lôøi noùi soáng hôn laø baèng vieäc phaân tích nhöõng taøi lieäu vieát, nhöng oâng ta muoán xaùc nhaän nhöõng nguyeân lyù chung ñoái vôùi caùc ngöõ phaùp cuûa taát caû caùc ngoân ngöõ laø caùi gì, caû ôû thôøi gian hieän taïi (caùi ñöôïc goïi laø tieáp caän ñoàng ñaïi) laãn caû xuyeân suoát lòch söû (caùi ñöôïc goïi laø caùch tieáp caän lòch ñaïi). Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc mieâu taû ñaõ phaùt trieån nhöõng phöông phaùp nghieâm ngaët vaø chính xaùc ñeå moâ taû nhöõng ñôn vò caáu truùc hình thöùc ôû phöông dieän noùi cuûa ngoân ngöõ baát kyø. Caùch tieáp caän naøy ñeán ngöõ phaùp ñöôïc phaùt trieån vôùi quan ñieåm naøy ñöôïc bieát nhö laø caùch tieáp caän caáu truùc. Moät ngöõ phaùp hoïc caáu truùc caàn phaûi moâ taû caùi maø nhaø ngoân ngöõ hoïc Thuïy Syõ Ferdinand de Saussure ñaõ quy chieáu baèng töø tieáng Phaùp langue – trong khi bieåu thò neàn heä thoáng moät ngoân ngöõ cuï theå, nghóa laø nhöõng thaønh vieân cuûa moät coäng ñoàng lôøi noùi noùi vaø nghe thaáy caùi gì maø noù seõ thoâng qua nhö moät ngöõ phaùp coù theå chaáp nhaän ñöôïc ñoái vôùi nhöõng ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe khaùc cuûa ngoân ngöõ ñoù. Nhöõng daïng thöùc lôøi noùi thöïc taïi (ñöôïc quy chieáu bôûi caùc nhaø caáu truùc luaän baèng töø tieáng Phaùp parole) ñaïi dieän nhöõng theå hieän cuûa langue, nhöng theo töï baûn thaân chuùng, khoâng phaûi laø caùi maø ngöõ phaùp hoïc phaûi mieâu taû. Caùch tieáp caän caáu truùc luaän ñeán ngöõ phaùp caûm nhaän veà moät ngoân ngöõ cuï theå chaúng haïn nhö tieáng Phaùp, tieáng Swahili, tieáng Trung Quoác, hay tieáng AÛ Raäp nhö moät heä thoáng cuûa nhöõng yeáu toá taïi nhieàu caáp ñoä - aâm, töø, caâu, yù nghóa - lieân heä qua laïi. Moät ngöõ phaùp caáu truùc luaän bôûi vaäy moâ taû nhöõng moái quan heä naøo naèm ôû döôùi taát caû nhöõng theå hieän cuûa lôøi noùi trong moät ngoân ngöõ cuï theå; moät ngöõ phaùp mieâu taû moâ taû nhöõng yeáu toá cuûa lôøi noùi ñöôïc sao cheùp laïi (ñöôïc ghi laïi, ñöôïc noùi ra). Vaøo giöõa theá kyû thöù 20, Chomsky, ngöôøi ñaõ nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc caáu truùc, ñang tìm kieám moät caùch thöùc ñeå phaân tích cuù phaùp tieáng Anh theo moät ngöõ phaùp caáu truùc. Coâng söùc naøy daãn oâng ta ñeán vieäc nhìn nhaän ngöõ phaùp hoïc nhö laø moät lyù thuyeát veà caáu truùc ngoân ngöõ hôn laø moät söï moâ taû veà caùc caâu thöïc taïi. YÙ töôûng cuûa oâng ta veà ngöõ phaùp laø ôû choã noù laø moät thieát bò ñeå saûn sinh caáu truùc, khoâng phaûi cuûa langue (nghóa laø khoâng phaûi cuûa moät ngoân ngöõ cuï theå), maø laø cuûa ngöõ naêng - khaû naêng saûn sinh vaø hieåu caùc caâu trong ngoân ngöõ baát kyø hay taát caû caùc ngoân ngöõ. Nhöõng lyù thuyeát phoå quaùt luaän cuûa oâng ta coù lieân quan ñeán nhöõng yù töôûng cuûa caùc nhaø ngöõ phaùp hoïc theá kyû thöù 18 vaø ñaàu theá kyû thöù 19, nhöõng ngöôøi xuùi giuïc ngöõ phaùp caàn phaûi ñöôïc xem xeùt nhö laø moät boä phaän cuûa loâgic - chìa khoùa ñeå phaân tích tö duy. Caùc nhaø ngöõ phaùp phoå quaùt chaúng haïn nhö nhaø trieát hoïc Anh John Stuart Mill, trong khi mieâu taû ngay töø cuoái naêm 1867, ñaõ tin töôûng nhöõng quy taéc cuûa ngöõ phaùp laø nhöõng hình thöùc ngoân ngöõ töông öùng vôùi nhöõng hình thöùc tö duy phoå quaùt. II. YÙ NGHÓA VAØ PHÖÔNG THÖÙC NGÖÕ PHAÙP 1.YÙ nghóa ngöõ phaùp. Trong ngoân ngöõ, ngöôøi ta thöôøng noùi ñeán hai loaïi yù nghóa cô baûn: yù nghóa töø vöïng (lexical meanings) vaø yù nghóa ngöõ phaùp (grammatical meanings). YÙ nghóa töø vöïng (ñaõ ñöôïc baøn kyõ ôû chöông baûy) laø yù nghóa rieâng bieät cuûa töøng töø, laøm cho noù khaùc haún vôùi caùc töø khaùc. Ví duï: yù nghóa “laøm vieäc” trong caùc töø work, worker, worked cuûa tieáng Anh... Coøn yù nghóa ngöõ phaùp laø loaïi yù nghóa khaùi quaùt hoùa, tröøu töôïng hoùa bao truøm leân haøng loaït töø, cuïm töø vaø caâu. Ñoù laø loaïi yù nghóa phuï boå sung cho yù nghóa töø vöïng cuûa töø, bieåu thò caùc quan heä hình thaùi khaùc nhau (nhö quan heä vôùi caùc töø khaùc trong cuïm töø vaø caâu, quan heä vôùi chuû theå haønh ñoäng hoaëc vôùi caùc nhaân/vaät khaùc, quan heä cuûa ñieàu ñöôïc thoâng baùo vôùi thöïc taïi vaø thôøi gian, giöõa ngöôøi noùi vôùi ñieàu ñöôïc noùi ra...). Trong caùc ngoân ngöõ toång hôïp tính, yù nghóa ngöõ phaùp ñöôïc ñaëc tröng ñoái vôùi töø, ñöôïc theå hieän baèng caùc phuï toá hoaëc caùc trôï töø... Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  6. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 80 – Thoâng thöôøng, ngöôøi ta coù theå ruùt ra caùc kieåu loaïi yù nghóa ngöõ phaùp cô baûn sau ñaây: 1) YÙ nghóa ñoái laäp laø loaïi yù nghóa ngöõ phaùp ñöôïc ruùt ra töø söï ñoái laäp giöõa caùc hình thöùc khu bieät cuûa töø. Ñoù coù theå laø loaïi yù nghóa veà thôøi - chaúng haïn nhö yù nghóa thôøi hieän taïi trong töø workes, yù nghóa thôøi quaù khöù trong worked; hay yù nghóa veà soá - nhö yù nghóa soá ít trong book vaø yù nghóa soá nhieàu trong books cuûa tieáng Anh; hoaëc yù nghóa veà gioáng - nhö gioáng ñöïc trong grand vaø gioáng caùi trong grande cuûa tieáng Phaùp. 2) YÙ nghóa khaùi quaùt laø loaïi yù nghóa ngöõ phaùp khaùi quaùt, bao truøm leân yù nghóa rieâng bieät cuûa caû moät loaït töø. Chaúng haïn nhö yù nghóa “söï vaät” cuûa danh töø, yù nghóa “hoaït ñoäng” cuûa ñoäng töø, yù nghóa “phaåm chaát” cuûa tính töø. 3) YÙ nghóa quan heä - chöùc naêng laø yù nghóa ngöõ phaùp cuûa caùc quan heä vaø chöùc vuï do caùc töø hoaït ñoäng ôû trong cuïm töø vaø caâu ñöa laïi. Chaúng haïn nhö yù nghóa “chuû ngöõ”, yù nghóa “coâng cuï”, yù nghóa “ñoái töôïng”... 4) YÙ nghóa thöïc taïi laø yù nghóa ngöõ phaùp cuûa nhöõng loaïi yù nghóa do quan heä giöõa noäi dung lôøi noùi ñoái vôùi hieän thöïc ñöa ñeán. Ví duï nhö yù nghóa “töôøng thuaät, mieâu taû” trong caâu traàn thuaät, yù nghóa “nghi vaán” trong caâu nghi vaán, yù nghóa “caàu khieán” trong caâu yeâu caàu, meänh leänh... 2. Phöông thöùc ngöõ phaùp. Baát kyø moät yù nghóa ngöõ phaùp naøo cuõng phaûi ñöôïc truyeàn taûi vaø ñöôïc hieän thöïc hoùa thoâng qua moät phöông tieän dieãn ñaït naøo ñoù. Noùi caùch khaùc, khoâng coù phöông tieän ñeå dieãn ñaït thì khoâng theå noùi tôùi yù nghóa ngöõ phaùp ñöôïc. Caùc phöông tieän ngöõ phaùp duøng ñeå dieãn ñaït caùc yù nghóa ngöõ phaùp ñöôïc goïi laø caùc phöông thöùc ngöõ phaùp (grammatical means). Ngöôøi ta thöôøng hay nhaéc ñeán baûy phöông thöùc ngöõ phaùp troïng yeáu sau ñaây. a. Phöông thuùc phuï toá. Phuï toá (affixes) laø nhöõng hình vò ñöôïc theâm vaøo caùc caên toá (root) trong caáu truùc cuûa töø ña tieát nhaèm laøm thay ñoåi yù nghóa töø vöïng hoaëc yù nghóa ngöõ phaùp cuûa caên toá (hoaëc thaân töø) hoaëc bieåu thò caùc quan heä giöõa töø naøy vôùi töø khaùc trong cuïm töø vaø caâu. Noù coù theå bieán hoùa hay khoâng bieán hoùa. Tuøy theo chöùc naêng, coù theå phaân bieät caùc loaïi phuï toá nhö: 1) Phuï toá taïo daïng (form-building affixes) laø nhöõng phuï toá duøng ñeå caáu taïo daïng thöùc (hình thaùi) cuûa töø. Ví duï: phuï toá - trong töø , phuï toá -a trong töø cuûa tieáng Nga, phuï toá -es trong töø does vaø phuï toá -ing trong töø doing cuûa tieáng Anh. 2) Phuï toá taïo töø (word-building affixes) laø phuï toá ñeå caáu taïo neân töø môùi, chaúng haïn nhö phuï toá -er trong caùc töø teacher, driver cuûa tieáng Anh, phuï toá - trong caùc töø , cuûa tieáng Nga. 3) Phuï toá taïo töø - taïo daïng (word-form-building affixes) laø phuï toá duøng ñeå vöøa caáu taïo daïng thöùc töø, vöøa caáu taïo töø môùi, ñoù laø loaïi phuï toá laøm thay ñoåi yù nghóa töø vöïng vaø yù nghóa ngöõ phaùp cuûa töø. Chaúng haïn nhö phuï toá - trong caùc töø , cuûa tieáng Nga... Caên cöù vaøo vò trí vaø phöông thöùc noái keát caùc phuï toá vaøo caên toá, ngöôøi ta chia phöông thöùc phuï toá thaønh caùc kieåu sau: (i) Phöông thöùc haäu toá (postfixal mode) laø phöông thöùc gheùp caùc phuï toá - haäu toá vaøo sau töø phaùi sinh. (ii) Phöông thöùc tieàn toá (prefixal mode) laø phöông thöùc gheùp caùc phuï toá-tieàn toá vaøo tröôùc töø phaùi sinh. (iii) Phöông thöùc tieáp toá (suffixal mode) laø phöông thöùc gheùp tieáp toá vaøo thaân töø phaùi sinh. Trôû laïi vôùi vaán ñeà ñang baøn, chuùng ta thaáy caùc yù nghóa ngöõ phaùp thöôøng ñöôïc dieãn ñaït thoâng qua phöông thöùc phuï toá, ñaëc bieät laø phöông thöùc haäu toá. Ñieàu naøy thöôøng xaûy ra trong caùc ngoân ngöõ bieán hình vaø ngoân ngöõ toång hôïp tính. Chaúng haïn, trong tieáng Nga, caùch cuûa danh töø (yù nghóa ngöõ phaùp caùch), thôøi, theå, ngoâi cuûa ñoäng töø (yù nghóa ngöõ phaùp veà thôøi, theå, ngoâi) ñeàu ñöôïc theå hieän baèng phuï toá. Trong tieáng Phaùp, tieáng Anh... cuõng coù tình hình töông töï. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  7. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 81 – Noùi toùm laïi, phöông thöùc phuï toá (affixation) ñöôïc duøng nhieàu nhaát ôû caùc ngoân ngöõ giaøu söï bieán hình cuûa töø vaø coù heä thoáng hính thaùi hoïc phaùt trieån. b. Phöông thöùc chuyeån ñoåi ngöõ aâm. Khaùc vôùi phöông thöùc phuï toá, phöông thöùc chuyeån ñoåi ngöõ aâm laø phöông thöùc duøng söï thay ñoåi nguyeân aâm hay phuï aâm trong noäi boä cuûa caùc caên toá hoaêc goác töø ñeå bieåu ñaït yù nghóa ngöõ phaùp. Chaúng haïn, trong tieáng Anh: foot (chaân, soá ít) - feet (chaân, soá nhieàu) tooth (raêng, soá ít) - teeth (raêng, soá nhieàu) Nhö vaäy, trong caùc ví duï ñaõ neâu treân, coù söï bieán ñoåi nguyeân aâm /u:/ thaønh /i:/ ñeå dieãn ñaït yù nghóa ngöõ phaùp veà soá (ít/nhieàu). Phöông thöùc naøy coøn ñöôïc goïi laø hieän töôïng bieán aâm (umlaut), hay hieän töôïng bieán aâm ngöõ phaùp hoïc (grammatical alternation) hoaëc bieán toá beân trong (internal modification). c. Phöông thöùc thay ñoåi caên toá. Phöông thöùc thay ñoåi caên toá laø phöông thöùc duøng caùc caên toá khaùc nhau ñeå bieåu ñaït yù nghóa ngöõ phaùp khaùc nhau. Chaúng haïn, trong caùc ngoân ngöõ thuoäc ngöõ heä AÁn-AÂu, heä thoáng ñaïi töø nhaân xöng (personal pronouns) khi bieán caùch ñeàu duøng phöông thöùc naøy. So saùnh: Chuû caùch (nominative case) Ñoái caùch (accusative case) Anh: I me Phaùp: je moi Nga: d. Phöông thöùc troïng aâm vaø ngöõ ñieäu. Trong ngoân ngöõ, nhö ñaõ noùi töø tröôùc, chuû yeáu coù hai loaïi troïng aâm cô baûn: troïng aâm logic vaø troïng aâm töø. Troïng aâm logic coù vò trí coá ñònh, noù thay ñoåi tuøy theo ngöôøi noùi muoán nhaán maïnh töø naøo, boä phaän naøo trong caâu. Do vaäy, töø coù troïng aâm logic ñoïc roõ vaø maïnh hôn caùc töø khaùc trong caâu. Loaïi troïng aâm naøy khoâng phaûi laø phöông thöùc ngöõ phaùp. Chæ coù troïng aâm töø môùi coù theå laø phöông tieän ngöõ phaùp. Trong caùc tieáng thuoäc ngöõ heä AÁn-AÂu, troïng aâm töø thöôøng ñöôïc duøng ñeå bieåu ñaït caùc yù nghóa ngöõ phaùp khaùc nhau. Chaúng haïn, trong tieáng Nga: (tay) - sinh caùch, soá ít, coøn yù (nhöõng caùnh tay) - chuû caùch, soá nhieàu; trong tieáng Anh recoùrd (vieäc ghi - chæ söï vieäc) coøn reùcord (ghi - chæ hoaït ñoäng, haønh ñoäng)... Ngöõ ñieäu laø ñöôøng neùt aâm ñieäu cuûa aâm thanh lôøi noùi leân cao hay xuoáng thaáp, lieân tuïc hay ngaét quaõng, nhaán maïnh hay löôùt nheï cuûa giai ñieäu lôøi noùi. Ngöõ ñieäu thöôøng ñöôïc duøng laøm phöông tieän ngöõ phaùp raát phoå bieán trong nhieàu ngoân ngöõ. Chaúng haïn, trong tieáng Nga, tieáng Phaùp, neáu cao gioïng ôû cuoái caâu thì coù theå bieán moät caâu töôøng thuaät thaønh moät caâu nghi vaán. Trong tieáng Vieät, hieän töôïng naøy laïi caøng phoå bieán vaø coù nhieàu neùt tinh teá hôn. e. Phöông thöùc laëp. Nhieàu ngoân ngöõ duøng phöông thöùc laëp (reduplicative mode) ñeå bieåu ñaït yù nghóa ngöõ phaùp. Chaúng haïn, trong tieáng Vieät, laëp ñöôïc duøng ñeå dieãn ñaït nhieàu yù nghóa ngöõ phaùp khaùc nhau, chaúng haïn nhö yù nghóa soá ít/soá nhieàu: ngöôøi - ngöôøi ngöôøi; yù nghóa taêng cuôøng: traéng phau - traéng phau phau hay yù nghóa giaûm nheï: xinh - xinh xinh. Trong tieáng Maõ Lai: orang (ngöôøi) - orang orang (ngöôøi ngöôøi); trong tieáng Fox (moät thoå ngöõ cuûa ngöôøi daân da ñoû): wapamewa (oâng ta nhìn haén), wawapamewa (oâng ta nhìn kyõ haén), wawawapamewa (oâng ta nhìn haén chaèm chaèm)... Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  8. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 82 – f. Phöông thöùc hö töø. Hö töø (empty word, functional word) laø loaïi töø khoâng coù yù nghóa töø vöïng cuï theå maø chæ mang yù nghóa ngöõ phaùp. Ñoù laø nhöõng töø maø chuùng ta quen goïi laø lieân töø, giôùi töø, trôï töø vaø quan heä töø... Nhìn chung, ngoân ngöõ naøo cuõng söû duïng phöông thöùc naøy ñeå bieåu ñaït yù nghóa ngöõ phaùp, nhaát laø ñoái nhöõng ngoân ngöõ ít hoaëc khoâng coù hieän töôïng bieán toá. Phöông thöùc hö töø coù theå ñöôïc duøng ñeå phaân bieät yù nghóa veà gioáng cuûa danh töø. Ví duï, tieáng Phaùp: le peøre (ngöôøi cha) - gioáng ñöïc, la meøre (ngöôøi meï) gioáng caùi; tieáng Ñöùc: der vater (ngöôøi cha) - gioáng ñöïc, die nase (caùi muõi) gioáng caùi. Quan troïng vaø phoå bieán hôn, phöông thöùc hö töø duøng ñeå bieåu thò yù nghóa quan heä giöõa caùc thaønh phaàn trong cuïm töø vaø caâu. Chaúng haïn, trong tieáng Vieät, töø cuûa bieåu ñaït yù nghóa ngöõ phaùp sôû höõu, ví duï: cuoäc soáng cuûa nhaân daân, Hueá, tình yeâu cuûa toâi; töø laø bieåu ñaït quan heä chuû - vò: toâi laø sinh vieân, yeâu laø cheát... g. Phöông thöùc traät töï töø. Söï saép xeáp traät töï tröôùc sau cuûa caùc töø trong cuïm töø vaø caâu cuõng coù taùc duïng bieåu ñaït caùc yù nghóa ngöõ phaùp. Moïi ngoân ngöõ ñeàu söû duïng phöông thöùc naøy nhöng möùc ñoä coù khaùc nhau. ÔÛ caùc ngoân ngöõ khoâng hoaëc ít bieán hình, thì phöông thöùc traät töï töø, beân caïnh phöông thöùc hö töø, laø moät trong nhöõng phöông thöùc ngöõ phaùp chuû yeáu. Chaúng haïn, trong tieáng Vieät, chuû ngöõ ñaët tröôùc vò ngöõ laø moät traät töï gaàn nhö coá ñònh ñeå dieãn ñaït quan heä chuû - vò cuûa moät caâu ñôn bình thöôøng, traät töï thay ñoåi coù theå gaây ra hoaëc keùo theo söï thay ñoåi cuûa caùc thaønh phaàn ngöõ phaùp trong cuïm töø vaø caâu. So saùnh: (a): Meï yeâu con Con yeâu meï (b): caù raùn raùn caù côm chieân chieân côm thòt kho kho thòt boø xaøo xaøo (thòt) boø em yeâu yeâu em nhoû baïn... baïn nhoû... Trong caùc ngoân ngöõ giaøu söï bieán hình töø, thì vieäc thay ñoåi traät töø töông ñoái töï do, khoâng laøm aûnh höôûng ñeán vieäc dieãn ñaït caùc quan heä cuù phaùp. Ñieàu naøy thaáy khaù roõ trong tieáng Nga hieän ñaïi. Noùi toùm laïi, baûy phöông thöùc ngöõ phaùp neâu treân coù theå quy thaønh hai loaïi lôùn: 1) phöông thöùc ngöõ phaùp toång hôïp tính bao goàm phöông thöùc phuï toá, phöông thöùc chuyeån ñoåi ngöõ aâm, phöông thöùc thay ñoåi caên toá, phöông thöùc troïng aâm; vaø 2) phöông thöùc ngöõ phaùp phaân tích tính bao goàm phöông thöùc traät töï töø, phöông thöùc hö töø, phöông thöùc laëp vaø phöông thöùc ngöõ ñieäu. Khoâng phaûi moïi ngoân ngöõ ñeàu söû duïng ñuû caùc phöông thöùc noùi treân. Thoâng thöôøng, coù nhöõng ngoân ngöõ thieân veà söû duïng caùc phöông thöùc ngöõ phaùp toång hôïp tính vaø ñöôïc goïi laø caùc ngoân ngöõ toång hôïp tính; laïi coù nhöõng ngoân ngöõ thieân veà söû duïng caùc phöông thöùc ngöõ phaùp phaân tích tính vaø ñöôïc goïi laø nhöõng ngoân ngöõ phaân tích tính. III. PHAÏM TRUØ NGÖÕ PHAÙP. 1. Giôùi thieäu. Phaïm truø ngöõ phaùp (gammatical categories) hình thaønh nhôø söï khaùi quaùt vaø quy loaïi caùc yù nghóa ngöõ phaùp ôû theá ñoái laäp nhau. Noùi caùch khaùc, phaïm truø ngöõ phaùp laø nhoùm yù nghóa ngöõ phaùp coù theå ñoái laäp nhau, töùc cuõng laø moät heä thoáng caùc yù nghóa ngöõ phaùp ñoái laäp nhau. Ví duï: caùc yù nghóa ngöõ phaùp soá ít, soá nhieàu ñoái laäp Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  9. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 83 – nhau taïo thaønh moät nhoùm hay moät heä thoáng, vaø ta coù phaïm truø soá. Töông töï, caùc yù nghóa ngöõ phaùp thôøi quaù khöù, thôøi hieän taïi, thôøi töông lai ñoái laäp nhau taïo haønh moät nhoùm hay moät heä thoáng, ta coù phaïm truø thôøi... Theo ngöõ phaùp truyeàn thoáng, phaïm truø ngöõ phaùp thöôøng ñöôïc hieåu laø söï quy loaïi (categorition), söï khaùi quaùt caùc yù nghóa ngöõ phaùp bieåu hieän ôû caùc daïng bieán ñoåi khaùc nhau trong noäi boä töø. Do vaäy, phaïm truø ngöõ phaùp thöïc chaát laø thuoäc veà vaán ñeà töø phaùp. Tuy nhieân, theo nhieàu nhaø ngöõ phaùp hoïc hieän ñaïi, phaïm truø ngöõ phaùp coøn ñöôïc hieåu ñoù laø baát kyø moät heä thoáng nhöõng yù nghóa ngöõ phaùp ñoái laäp naøo ñöôïc bieåu hieän trong moät noäi boä (thuoäc phaïm vi töø ñoù) cuõng nhö bieåu hieän trong cuïm töø vaø caâu (thuoäc phaïm vi töø phaùp) thì ñeàu goïi laø phaïm töø ngöõ phaùp. Chaúng haïn soá (trong ñoù coù soá ít soá nhieàu) laø phaïm truø ngöõ phaùp, thaønh phaàn caâu (trong ñoù coù thaønh phaàn chính, thaønh phaàn phuï) cuõng laø phaïm töø ngöõ phaùp... Ngoân ngöõ cuûa loaøi ngöôøi coù bao nhieâu phaïm truø ngöõ phaùp laø moät caâu hoûi maø ngoân ngöõ hoïc khoâng theå traû lôøi ñöôïc. Bôûi hieän nay, treân theá giôùi, coù raát nhieàu ngoân ngöõ chöa ñöôïc nghieân cöùu, chöa ñöôïc phaùt hieän. Tuy nhieân, vôùi nhöõng thaønh quaû ñaõ ñaït ñöôïc veà nghieân cöùu caùc ngoân ngöõ hieän coù, treân ñaïi theå coù theå coù caùc phaïm truø ngöõ phaùp sau ñaây. 2. Phaïm truø soá. Soá (number) laø moät phaïm truø ngöõ phaùp phoå bieán trong nhieàu ngoân ngöõ hieän nay. Phaïm truø soá coù hai khía caïnh yù nghóa ñoái laäp nhau: soá ít (singular) vaø soá nhieàu (plural). Trong nhieàu ngoân ngöõ coå ñaïi, ngoaøi soá ít, soá nhieàu, coøn coù soá ñoâi (duel). Trong tröôøng hôïp coù theâm soá ñoâi, thì phaïm truø soá coù ba khía caïnh yù nghóa ñoái laäp: soá ít, soá ñoâi vaø soá nhieàu. Soá ít cuûa danh töø bieåu thò moät söï vaät, soá ñoâi bieåu thò hai söï vaät, thöôøng chæ söï vaät thaønh ñoâi, thaønh caëp, soá nhieàu bieåu thò hai söï vaät trôû leân (neáu ngoân ngöõ naøo coù soá ñoâi thì soá nhieàu bieåu thò töø ba söï vaät trôû leân). Phaïm truø soá thöôøng ñöôïc ñaëc tröng cho danh töø, nhöng cuõng coù theå bieåu hieän ôû ñoäng töø, tính töø. Soá cuûa danh töø bieåu thò ñôn vò söï vaät nhieàu hay ít. Soá cuûa ñoäng töø bieåu thò khoâng phaûi ñôn vò haønh ñoäng nhieàu hay ít, maø chæ chuû theå (töùc nhaân/vaät) mang haønh ñoäng naøo ñoù laø nhieàu hay ít. Soá cuûa tính töø cuõng khoâng phaûi bieåu thò ñôn vò tính chaát nhieàu hay ít, maø chæ nhaân/vaät coù mang tính chaát naøo ñoù nhieàu hay ít. 3. Phaïm truø gioáng. Gioáng (gender) laø phaïm truø ngöõ phaùp phoå bieán trong nhieàu ngoân ngöõ bieán hình. Thoâng thöôøng, phaïm truø gioáng coù hai khía caïnh yù nghóa ñoái laäp: gioáng ñöïc (masculine gender) vaø gioáng caùi (feminine gender). Gioáng ñaëc tröng cho danh töø, nhöng cuõng bieåu hieän ôû tính töø, ñaïi töø. So saùnh trong tieáng Phaùp: la table (caùi baøn) blancle (traéng) gioáng caùi le cahier (quyeån vôû) blanc (traéng) gioáng ñöïc Coù nhöõng ngoân ngöõ phaïm truø gioáng coù ba khía caïnh yù nghóa ñoái laäp: gioáng ñöïc, goáng caùi vaø gioáng trung (neutral gender) nhö tieáng Ñöùc, tieáng Nga chaúng haïn. Gioáng cuûa danh töø raát phöùc taïp. Neáu ñöùng töø goùc ñoä ñoàng ñaïi thì nhieàu khi khoù giaûi thích ñöôïc taïi sao töø naøy laïi laø gioáng ñöïc, töø kia laø gioáng caùi, töø aáy laø gioáng trung? Coù khi trong nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau hai töø coù yù nghóa töø vöïng gioáng nhau nhöng laïi khaùc nhau veà gioáng ngöõ phaùp (ví duï tieáng Nga : ngoâi nhaø, gioáng ñöïc - tieáng Phaùp la maison: ngoâi nhaø, gioáng caùi). Beân caïnh ñoù, gioáng töï nhieân vaø gioáng trong ngöõ phaùp nhieàu khi laïi hoaøn toaøn khaùc nhau, khoâng khôùp nhau. 4. Phaïm truø caùch. Ña soá caùc ngoân ngöõ bieán hình ñeàu coù caùch (case). Caùch laø phaïm truø ngöõ phaùp cuûa danh töø, tính töø, ñaïi töø, bieåu thò moái quan heä giöõa caùc töø trong cuïm töø vaø trong caâu. Soá löôïng caùch ôû caùc ngoân ngöõ cuõng khoâng gioáng nhau. Chaúng haïn, tieáng Anh coù ba caùch, tieáng Ñöùc coù 4 caùch, tieáng Nga coù 6 caùch...Taùc duïng cuûa caùch raát daïng. Ví duï, trong tieáng Nga: (chaøng sinh vieân ñang ngoài) thì töø (chaøng sinh vieân) laø chuû caùch; (cuoán saùch cuûa chaøng sinh vieân) thì ôû soå höõu caùch; (Meï mua cuoán saùch cho chaøng sinh vieân) thì ôû taëng caùch... Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  10. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 84 – 5. Phaïm truø ngoâi. Ngoâi (person) cuõng laø moät phaïm truø ngöõ phaùp phoå bieán trong caùc ngoân ngöõ bieán hình. Phaïm truø ngoâi thöôøng coù ba khía caïnh yù nghóa ñoái laäp: ngoâi thöù nhaát - chæ ngöôøi noùi, ngoâi thöù hai - chæ ngöôøi nghe (töùc ngöôøi ñoái thoaïi vôùi ngöôøi noùi), ngoâi thöù ba - chæ ngöôøi ngoaøi cuoäc (töùc ngöôøi ñöôïc ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe ñeà caäp ñeán). Ngoâi laø phaïm truø ngöõ phaùp cuûa ñoäng töø. 6. Phaïm truø thôøi. Thôøi (tense) cuõng laø moät phaïm truø ngöõ phaùp cuûa ñoäng töø bieåu thò moái quan heä haønh ñoäng vôùi thôøi gian trong khi noùi. Phaïm truø thôøi thöôøng coù ba khía caïnh yù nghóa ñoái laäp: thôøi hieän taïi bieåu thò haønh ñoäng xaûy ra cuøng moät luùc vôùi thôøi ñieåm noùi naêng; thôøi quaù khöù chæ haønh ñoäng xaûy ra tröôùc luùc noùi; thôøi töông lai chæ haønh ñoäng xaûy ra sau khi noùi. 7. Phaïm truø theå. Theå (aspect) laø phaïm truø ngöõ phaùp cuûa ñoäng töø, dieãn ñaït tính chaát tieán trieån cuûa haønh ñoäng. Thoâng thöôøng hay gaëp caùc theå sau ñaây: a) Theå keùo daøi (durative) chæ roõ haønh ñoäng ñaõ xaåy ra vaø coøn tieáp dieãn. b) Theå thôøi ñoaïn (momentary) chæ roõ haønh ñoäng xaûy ra trong moät thôøi ñieåm nhaát ñònh roài keát thuùc ngay. c) Theå hoaøn thaønh (perfect) chæ roõ haønh ñoäng ñaõ keát thuùc hoaëc nhaát ñònh seõ keát thuùc. 8. Phaïm truø thöùc. Thöùc (mood) cuõng laø moät phaïm truø ngöõ phaùp cuûa ñoäng töø, bieåu thò moái quan heä giöõa noäi dung lôøi noùi ñoái vôùi hieän thöïc. Cuõng gioáng nhö phaïm truø theå, phaïm truø thöùc raát phöùc taïp. Chuùng ta thöôøng gaëp trong caùc ngoân ngöõ bieán hình moät soá thöùc sau ñaây: a) Thöùc trình baøy (indicative) chæ roõ haønh ñoäng laø coù thöïc, cuï theå laø ñoäng töø bieåu thò haønh ñoäng maø ngöôøi noùi coi nhö ñöôïc khaúng ñònh (hoaëc phuû ñònh), nhö söï thaät ñang, ñaõ hoaëc seõ xaûy ra. b) Thöùc ñieàu kieän (conditional) bieåu thò haønh ñoäng coù khaû naêng xaûy ra trong moät ñieàu kieän nhaát ñònh. c) Thöùc meänh leänh (imperative) bieåu thò yeâu caàu, sai khieán, ra leänh... cuûa ngöôøi noùi yeâu caàu nguôøi ñoái thoaïi thöïc hieän moät haønh ñoäng naøo ñoù. 9. Phaïm truø daïng. Daïng (voice) laø phaïm truø cuûa ñoäng töø dieãn ñaït moái quan heä giöõa haønh ñoäng vaø chuû theå. Thoâng thöôøng coù hai daïng sau ñaây: a) Daïng chuû ñoäng (active voice) bieåu thò haønh ñoäng do chuû theå thöïc hieän, cuï theå laø chæ ñònh nhaân/vaät ñoùng vai troø chuû ngöõ trong caâu saûn sinh ra haønh ñoäng, coøn haønh ñoäng ñöôïc bieåu thò baèng ñoäng töø ngoaïi ñoäng tröïc tieáp höôùng ñeán ñoái töôïng ôû hình thaùi ñoái caùch. b) Daïng bò ñoäng (passive voice) chæ roõ haønh ñoäng taùc ñoäng laïi chuû theå. Noùi caùch khaùc, daïng bò ñoäng chæ ñònh nhaân/vaät ñoùng vai troø chuû ngöõ trong caâu khoâng saûn sinh ra haønh ñoäng (töùc laø khoâng phaûi chuû theå cuûa haønh ñoäng), maø laø chòu söï taùc ñoäng cuûa haønh ñoäng (töùc laø ñoái töôïng haønh ñoäng). Taát caû caùc phaïm truø ngöõ phaùp ñöôïc trình baøy treân ñaây khoâng phaûi ngoân ngöõ naøo cuõng coù ñaày ñuû. Thaäm chí, coù khoâng ít ngoân ngöõ (loaïi hình ngoân ngöõ khoâng hình thaùi) hoaøn toaøn khoâng coù nhöõng phaïm truø ngöõ phaùp ñoù. Maët khaùc, noäi dung cuûa caùc phaïm truø ngöõ phaùp cuõng khoâng ñoàng ñeàu trong nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau. Chaúng haïn, trong tieáng Phaùp, danh töø, tính töø chæ coù hai gioáng; coøn ôû tieáng Nga, tieáng Ñöùc laïi coù theâm gioáng trung; tieáng Nga danh töø coù 6 caùch, tieáng Ñöùc 4 caùch... Ngay trong moãi moät ngoân ngöõ, ôû caùc thôøi ñaïi Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  11. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 85 – khaùc nhau, soá löôïng vaø noäi dung caùc phaïm truø ngöõ phaùp cuõng coù theå khoâng gioáng nhau. Chaúng haïn danh töø cuûa tieáng Anh xöa coù phaïm truø gioáng nay thì khoâng coøn. Hoaëc nhö raát nhieàu ngoân ngöõöùaân-AÂu ngaøy xöa, ngoaøi soá ít, soá nhieàu ra coøn coù soá ñoâi, nhöng hieän nay soá ñoâi ñaõ maát ñi, hoøa vaøo soá nhieàu. Beân caïnh ñoù, soá löôïng vaø noäi dung cuûa phaïm truø ngöõ phaùp trong töøng ngoân ngöõ, suy cho cuøng, ñeàu laø keát quaû phaùt trieån lòch söû cuûa chính baûn thaân ngoân ngöõ ñoù. Moät ngoân ngöõ naøo ñoù coù khoâng ñaày ñuû (hoaëc khoâng coù) phaïm truø ngöõ phaùp laø hoaøn toaøn do söï phaùt trieån lòch söû cuûa ngoân ngöõ ñoù quyeát ñònh. Tuy nhieân, caàn löu yù moät ñieàu laø khoâng neân quan nieäm heã thaáy trong moät ngoân ngöõ naøo ñoù thieáu moät soá phaïm truø ngöõ phaùp naøo ñoù roài cho raèng ngoân ngöõ ñoù khoâng coù khaùi nieäm veà phaïm truø ñoù. Trong Vieät ngöõ, danh töø tuy khoâng bieán caùch, nhöng khoâng phaûi khoâng coù caùc moái quan heä giöõa danh töø vôùi caùc töø khaùc trong caâu. Coù ñieàu, tieáng Vieät khoâng söû duïng söï bieán daïng cuûa danh töø ñeå bieåu thò maø traùi laïi, duøng vò trí cuûa noù trong cuïm töø vaø caâu vaø duøng moät soá hö töø nhaát ñònh ñeå bieåu thò. Chính vì vaäy, caàn traùnh neù hai thaùi ñoä cöïc ñoan sau ñaây: 1) Cho raèng moïi ngoân ngöõ ñeàu coù nhöõng phaïm truø ngöõ phaùp nhö nhau. Töø ñoù khi nghieân cöùu moät ngoân ngöõ cuï theå, thöôøng hay gaùn gheùp cho ngoân ngöõ ñoù nhöõng phaïm truø ngöõ phaùp naøo ñoù maø noù khoâng coù. 2) Cho raèng ngoân ngöõ naøo khoâng coù phaïm truø ngöõ phaùp naøo ñoù thì noù cuõng khoâng coù khaùi nieäm veà phaïm truø ngöõ phaùp ñoù, vaø khoâng coù caùch dieãn ñaït khaùc ñoái vôùi phaïm truø aáy. IV. HÌNH THAÙI HOÏC 1. Caáu truùc töø. a. Hình vò - ñôn vò cô sôû cuûa ngöõ phaùp. Thoâng thöôøng, moãi moät töø ñöôïc caáu taïo bôûi nhieàu thaønh toá. Ví duï: quoác gia trong tieáng Vieät goàm hai thaønh toá laø quoác vaø gia, töø linguistics trong tieáng Anh cuõng goàm hai thaønh toá linguist vaø -ics. Moãi moät thaønh toá ñeàu mang moät yù nghóa nhaát ñònh (nghóa töø vöïng hay nghóa ngöõ phaùp). Neáu ñem chia nhoû nhöõng thaønh toá aáy ra thì nhöõng thaønh toá aáy seõ maát nghóa, ta chæ thu ñöôïc caùc aâm tieát voâ nghóa hoaëc caùc aâm vò rôøi raïc. Nhö vaäy, thaønh toá coù ñaëc ñieåm nhö ñaõ neâu treân laø ñôn vò nhoû nhaát mang nghóa (minimum meaningful units) vaø ñöôïc goïi laø hình vò (morphemes). Nhö vaäy, hình vò laø ñôn vò ngoân ngöõ nhoû nhaát mang nghóa, laø ñôn vò cô sôû, ñôn vò nhoû nhaát trong nhöõng ñôn vò hai maët (ngöõ aâm - ngöõ nghóa) cuûa ngoân ngöõ, töùc laø ñôn vò maø hình thöùc aâm höôûng coù chöùa ñöïng moät noäi dung yù nghóa nhaát ñònh. Vaø neáu cheû nhoû ra thì ñaëc tính hai maët naøy seõ khoâng coøn. Noù laø ñôn vò nhoû nhaát veà yù nghóa hoaëc chöùc naêng ngöõ phaùp. b. Phaân ñònh hình vò. Thoâng thöôøng, hình vò laø thaønh toá cuûa töø. Muoán xaùc ñònh hình vò trong töø, ta phaûi döïa vaøo phöông phaùp ñoái chieáu giöõa caùc töø coù boä phaän gioáng nhau veà aâm höôûng vaø veà yù nghóa, töùc laø coù boä phaän gioáng nhau vaø khaùc nhau veà caû hai maët ñoù. Chaúng haïn, ñem ñoái chieáu caùc töø quoác gia, quoác kyø, quoác tang, ta coù theå taùch quoác ra ñöôïc (vì quoác trong ba töø naøy ñeàu cuøng ñoïc moät aâm vaø cuøng hieåu theo moät nghóa). Töông töï, ñem ñoái chieáu linguitics vôùi semantics, phonetics, ta cuõng taùch ñöôïc -ics ra (vì -ics trong caû ba töø naøy cuõng ñeàu ñoïc cuøng moät aâm vaø hieåu theo moät nghóa). Neáu nhöõng boä phaàn ñöôïc taùch ra naøy toû ra laø nhoû nhaát veà maët nghóa, khoâng coøn taùch ra ñöôïc nöõa baèng phöông phaùp ñoái chieáu nhö treân thì chuùng seõ laø nhöõng hình vò. Ñoái vôùi nhöõng töø phöùc coù töø hai boä phaän gioáng nhau veà aâm vaø nghóa, thì chuùng ta cuõng phaân ñònh caùc hình vò caáu taïo neân chuùng baèng phöông phaùp ñoái laäp nhö treân qua nhieàu böôùc khaùc nhau, ñeå tìm ra hình vò cuoái cuøng cuûa moät töø coù nhieàu hình vò. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  12. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 86 – c. Phaân loaïi hình vò. Töø nhöõng ví duï treân ñaây, chuùng ta coù theå phaân bieät hai daïng hình vò: hình vò töï do vaø hình vò haïn cheá. Hình vò töï do (free morphemes) laø nhöõng hình vò coù theå töï mình ñöùng ñoäc laäp vôùi tö caùch laø moät töø ñôn, ví duï nhö open vaø tour cuûa tieáng Anh; hình vò haïn cheá (bound morphemes) laø nhöõng hình vò bình thöôøng khoâng theå ñöùng moät mình, maø phaûi ñöôïc noái keát moät caùch ñaëc tröng vaøo daïng thöùc khaùc, ví duï re-, -ed, -ics. Chuùng ta nhaän thaáy raèng caùc hình vò trong nhoùm naøy laø caùi maø chuùng ta vöøa mieâu taû trong phöông thöùc phuï toá treân ñaây nhö nhöõng phuï toá (affixes). Do vaäy, taát caû caùc phuï toá trong nhöõng ngoân ngöõ bieán hình noùi chung, tieáng Anh noùi rieâng ñeàu laø nhöõng hình vò haïn cheá. Caùc hình vò töï do nhìn chung coù theå xem laø taäp hôïp cuûa nhöõng daïng thöùc töø (word-forms) taùch bieät. Khi chuùng ñöôïc söû duïng vôùi caùc hình vò haïn cheá, daïng thöùc töø cô sôû coù lieân quan ñöôïc bieát veà maët kyõ thuaät nhö laø thaân töø (stem). * Hình vò töï do: caùi maø chuùng ta ñaõ mieâu taû vôùi tö caùch laø nhöõng hình vò töï do rôi vaøo hai phaïm truø. Phaïm truø thöù nhaát laø taäp hôïp cuûa nhöõng danh töø, tính töø vaø ñoäng töø bình thöôøng maø chuùng ta nghó chuùng nhö laø nhöõng töø mang “noäi dung” cuûa thoâng ñieäp maø chuùng ta chuyeån taûi. Nhöõng hình vò töï do naøy seõ ñöôïc goïi laø caùc hình vò töø vöïng (lexica morphemes), ví duï: boy, man, house, tiger, sad, yellow, long, look, open, break...cuûa tieáng Anh. Phaïm truø thöù hai laø nhoùm nhöõng hình vò töï do ñöôïc goïi laø caùc hình vò chöùc naêng (functional morphemes). Nhoùm naøy bao goàm moät caùch roäng lôùn caùc töø chöùc naêng, hoaëc caùc hö töø trong ngoân ngöõ ñang xeùt, chaúng haïn nhö caùc lieân töø, caùc giôùi töø, caùc maïo töø vaø caùc ñaïi töø, ví duï: and, but, when, on, near, in, the, that, it... * Hình vò haïn cheá: taäp hôïp cuûa nhöõng phuï toá rôi vaøo phaïm truø “haïn cheá” (bound) cuõng coù theå ñöôïc chia thaønh hai loaïi. Loaïi thöù nhaát laø nhöõng hình vò phaùi sinh (derivational morphemes). Chuùng ñöôïc söû duïng ñeå taïo ra nhöõng töø môùi trong ngoân ngöõ vaø thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå taïo ra nhöõng töø coù phaïm truø ngöõ phaùp khaùc vôùi thaân töø. Chaúng haïn, theâm hình vò phaùi sinh -ness laøm thay ñoåi tính töø good thaønh danh töø goodness. Caùc hình vò phaùi sinh bao goàm nhöõng phuï toá (chaúng haïn: -ish trong foolish, -ly trong badly, -ment trong payment) laãn caùc tieàn toá (chaúng haïn: re-, pre-, ex-, dis-, co-, un-...). Loaïi thöù hai cuûa nhöõng hình vò haïn cheá bao goàm nhöõng hình vò ñöôïc goïi laø hình vò bieán toá (infletional morphemes). Nhöõng hình vò naøy khoâng ñöôïc söû duïng ñeå taïo ra töø môùi, maø ñuùng hôn laø ñeå chæ ñònh nhöõng phöông dieän cuûa chöùc naêng ngöõ phaùp cuûa moät töø. Caùc hình vò bieán toá ñöôïc duøng ñeå bieåu dieãn moät töø laø soá ít hay soá nhieàu, thôøi quaù khöù hay khoâng quaù khöù, vaø noù laø hình thaùi sôû höõu hay so saùnh.... Caùc ví duï veà hình vò bieán toá coù theå nhìn thaáy trong vieäc söû duïng -ed ñeå laøm cho jump chuyeån sang hình thaùi quaù khöù jumped, vaø vieäc söû duïng -s ñeå laøm cho töø boy thaønh hình thaùi soá nhieàu boys... Caùc hình vò bieán toá haàu heát laø caùc haäu toá. Coù theå laáy caâu tieáng The boy’s wildness shocked the teachers laøm minh hoïa: The boy -’s wild (hình vò chöùc naêng ) (hình vò töø vöïng) (hình vò bieán toá) (hình vò töø vöïng) -ness shock -ed the (hình vò phaùi sinh) (hình vò töø vöïng) (hình vò bieán toá) (hình vò chöùc naêng ) teach er -s (hình vò töø vöïng ) (hình vò phaùi sinh) (hình vò bieán toá). Noùi toùm laïi, coù theå hình dung söï phaân loaïi caùc hình vò qua sô ñoà döôùi ñaây: Hình vò töï do haïn cheá Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  13. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 87 – töø vöïng chöùc naêng phaùi sinh bieán toá Caùch phaân loaïi naøy gaàn guõi vôùi caùch phaân loaïi truyeàn thoáng. Theo ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng cuûa caùc ngoân ngöõ AÁn-AÂu, hình vò coù theå phaân loaïi thaønh hai lôùp: hình vò caên toá hoaëc hình vò goác töø (root- morphemes) vaø hình vò phuï toá (affix-morphemes). Hình vò phuï toá laïi chia nhoû thaønh caùc tieàn toá, haäu toá, trung toá vaø vó toá. Hình vò goác töø (root) coøn ñöôïc goïi laø hình vò töï do. Ñoù laø loaïi hình vò coù theå ñöùng moät mình laøm thaønh moät töø, chaúng haïn nhö hình vò book, man trong tieáng Anh, nhaø vaø cöûa trong tieáng Vieät; hoaëc laø hình vò cô sôû cuûa töø mang yù nghóa töø vöïng, chaúng haïn, hình vò real trong caùc töø realism (chuû nghóa hieän thöïc), realizable (coù theå hieän thöïc ñöôïc) cuûa tieáng Anh laø caên toá vôùi yù nghóa laø “thöïc teá”. Hình vò phuï toá (affix) coøn goïi laø hình vò haïn cheá. Ñoù laø nhöõng hình vò phuï mang yù nghóa ngöõ phaùp, khoâng theå ñöùng ñoäc laäp ñeå taïo thaønh töø, maø thöôøng ñöôïc gheùp vaøo caên toá ñeå caáu taïo neân caùc töø môùi. Tuøy theo caùch thöùc noái keát vaøo caùc caên toá vaø giaù trò cuûa caùc phuï toá trong caáu taïo töø, maø ngöôøi ta phaân bieät hình vò phuï toá thaønh: * Tieàn toá (prerfixes) laø hình vò phuï ñöùng tröôùc caên toá, mang yù nghóa ngöõ phaùp. Chaúng haïn, re- trong caùc töø cuûa tieáng Anh nhö return (quay laïi), rewrite (vieát laïi), rearrange (saép xeáp laïi) laø tieàn toá. * Haäu toá (suffixes) laø hình vò phuï ñöùng sau caên toá mang yù nghóa ngöõ phaùp. Chaúng haïn, -er trong caùc töø driver (ngöôøi ñieàu khieån), doer (ngöôøi laøm), NewYorker (daân Nöõu öôùc) laø haäu toá. * Trung toá (infixes) laø hình vò phuï chen vaøo giöõa caên toá, mang yù nghóa ngöõ phaùp. Ví duï: trong tieáng Indonesia -er- trong töø gerigi (raêng cöa) laø trung toá. * Bieán toá coøn goïi laø vó toá (inflexion). Ñoù laø hình vò phuï ñöùng ôû cuoái töø, bieåu thò yù nghóa ngöõ phaùp. Trong tieáng Nga, vó toá raát ña daïng vaø phong phuù, nhaát laø ñoái vôùi ñoäng töø. Trong moät töø, tröø vó toá ra, boä phaän coøn laïi ñöôïc goïi laø thaân töø (stem). Thaân töø thöôøng goàm caên toá coäng phuï toá (tröø vó toá). Neáu töø naøo khoâng coù phuï toá thì caên toá laø thaân töø. Ngoaøi ra, trong nhieàu ngoân ngöõ coøn coù caùc hình vò nhö bao toá (circumfixes), xuyeân toá (interfix), hình vò zeùro. 2. Caùch taïo töø. Caùch taïo töø (word-formation) laø quaù trình vaø phöông thöùc taïo ra töø môùi nhaèm laøm giaøu voán töø vöïng cuûa ngoân ngöõ. Caàn phaân bieát caùch taïo töø vôùo caùch taïo hình. Caùch taïo hình laø söï bieán ñoåi hình daïng cuûa töø nhaèm bieåu ñaït caùc yù nghóa ngöõ phaùp. Söï bieán ñoåi daïng thöùc cuûa töø trong khi taïo hình khoâng laøm thay ñoåi yù nghóa töø vöïng cuûa töø, do vaäy, caùch taïo hình khoâng taïo ra töø môùi treân cô sôû caên toá, maø chæ taïo ra hình thöùc môùi cuûa cuøng moät töø trong caùc chöùc naêng ngöõ phaùp khaùc nhau. Chaúng haïn, trong tieáng Phaùp, caùc daïng thöùc parlons, parlez, parlent laø nhöõng daïng thöùc môùi cuûa cuøng moät töø parler (noùi). Moãi hình thöùc khaùc nhau naøy ñöôïc goïi laø töø hình (items hay slovo-form). Veà cô baûn, caùch taïo hình chuû yeáu vaän duïng caùc phöông thöùc ngöõ phaùp cô baûn sau ñaây: (i) Theâm phuï toá vaøo caên toá: phuï toá coù theå laø tieàn toá, chaúng haïn nhö re- trong rewriter (vieát laïi) cuûa tieáng Anh; cuõng coù theå laø haäu toá nhö -- trong thôøi quaù khöù cuûa ñoäng töø tieáng Nga; cuõng coù theå laø trung toá nhö - n- trong findo (toâi chieán thaéng) cuûa tieáng La-tinh vaø cuõng coù theå laø vó toá nhö söï bieán caùch thôøi cuûa ñoäng töø trong caùc ngoân ngöõ coù bieán toá - ñoù laø daïng thöùc chuû yeáu cuûa pheùp taïo hình. (ii) Thay ñoåi troïng aâm töø: chaúng haïn (tay) soá ít thuoäc caùch vaø yù (tay) - soá nhieàu, chuû caùch cuûa tieáng Nga. (iii) Laëp laïi töø hoaëc caên toá nhö: ngöôøi - soá ít, ngöôøi ngöôøi -soá nhieàu trong Vieät ngöõ. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  14. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 88 – Trong khi ñoù, caùch taïo töø laø phöông thöùc taïo ra töø môùi treân cô sôû saün coù cuûa caên toá hoaëc cuûa töø. Khi taïo töø caàn tuaân theo quy taéc ngöõ phaùp nhaát ñònh. Do vaäy, caùch taïo töø laø moät boä phaän cuûa ngöõ phaùp. Nhöng, vieäc taïo töø môùi ñöôïc thöïc hieän treân cô côû cuûa chaát löôïng töø vöïng, laø thuû phaùp cô baûn ñeå laøm giaøu kho töø vöïng cho neân noù laïi coù quan heä maät thieát vôùi töø vöïng hoïc. Do vaäy, nhieàu nhaø ngöõ phaùp cho raèng caùch taïo töø laø ranh giôùi trung gian giöõa töø vöïng hoïc vaø ngöõ phaùp hoïc. Chính vì theá, trong nhieàu saùch baøn veà töø vöïng hoïc vaø ngöõ phaùp hoïc ñeàu ñeà caäp ñeán caùch taïo töø. Thoâng thöôøng, coù caùc caùch taïo töø sau ñaây: 1) Ñaët töø môùi (coinage) laø moät trong nhöõng quaù trình chung nhaát cuûa caáu taïo töø trong nhieàu ngoân ngöõ. Ñoù laø söï saùng taïo ra nhöõng töø hoaøn toaøn môùi. Ví duï, vieäc saùng taïo khoâng theå coù cuûa chuùng ta veà töø somp trong tieáng Anh coù theå laø moät ví duï. Caùc töø kieåu nhö aspirin vaø nylon, veà maët nguoàn goác laø nhöõng teân goïi thöôïng maïi ñöôïc saùng taïo ra, laø nhöõng ví duï khaùc. Nhöõng ví duï töông töï gaàn ñaây laø kleenex vaø xerox, chuùng cuõng ñöôïc baét ñaàu nhö nhöõng teân goïi thöôïng maïi ñöôïc taïo ra, vaø nhanh choùng trôû thaønh nhöõng töø thöôøng ngaøy trong tieáng Anh. 2) Vay möôïn laø moät trong nhöõng nguoàn chung nhaát cuûa caùc töø môùi trong nhieàu ngoân ngöõ, ñoù laø quaù trình vay möôïn (borrowing), töùc laø laáy nhieàu töø cuûa nhöõng ngoân ngöõ khaùc. Chaúng haïn, thoâng qua lòch söû cuûa mình, tieáng Anh ñaõ laáy moät soá löôïng khaù lôùn caùc töø vay möôïn (loan-words) töø nhieàu ngoân ngöõ khaùc nhau, bao goàm alcohol (AÛ Raäp), boss (Haø Lan), croissant (Phaùp), lilac (Ba Tö), piano (YÙ), pretzel (Ñöùc), robot (Tieäp), recoon (Nhaät), yogurt (Thoå Nhó Kyø) vaø zebra (Baêng-tu). Dó nhieân, caùc ngoân ngöõ khaùc cuõng vay möôïn nhieàu töø cuûa tieáng Anh, nhö coù theå nhaän thaáy trong caùch söû duïng tieáng Nhaät veà töø suupaamaaketto (supermarket) vaø töø raiio (radio), hoaëc ngöôøi Hunggary noùi veà sport, klub vaø futbal, hoaëc ngöôøi Phaùp thaûo luaän nhöõng vaán ñeà veà le parking, qua moät ly le wishsky trong khi uoáng vaøo le weekend... Moät daïng ñaëc bieät cuûa vieäc vay möôïn ñöôïc mieâu taû nhö laø möôïn-dòch (loan-translation) hoaëc moâ phoûng (calque). Trong quaù trình naøy, coù moät caùch dòch tröïc tieáp nhöõng yeáu toá cuûa moät töø sang ngoân ngöõ vay möôïn. Moät ví duï thuù vò laø töø tieáng Phaùp un gratte-ciel, ñöôïc dòch veà maët caâu chöõ nhö laø “a scrape-sky” vaø ñöôïc söû duïng ñoái vôùi caùi maø tieáng Anh bình thöôøng quy chieáu thaønh skyscraper (nhaø choïc trôøi). Töø tieáng Anh superman ñöôïc coi laø vay möôïn cuûa töø tieáng Ñöùc ubermensch, vaø chín baûn thaân töø loan-word ñöôïc tin laø baét nguoàn töø töø tieáng Ñöùc lehnwort. Ngaøy nay,moät soá ngöôøi noùi tieáng Taây Ban Nha aên perros calientes (dòch töøng chöõ laø “dogs hot”), hoaëc hot dogs. 3) Gheùp töø (compounding). Trong moät soá nhöõng ví duï maø chuùng ta vöøa xem xeùt coù söï noái keát cuûa hai töø taùch bieät ñeå taïo ra moät hình thaùi ñôn giaûn. Chaúng haïn, lehn vaø wort ñöôïc keát hôïp ñeå taïo ra töø lehnwort trong tieáng Ñöùc. Quaù trình keát hôïp naøy, ñöôïc bieát veà maët kyõ thuaät nhö laø phöông thöùc gheùp (compounding) raát phoå bieán trong nhöõng ngoân ngöõ kieåu nhö tieáng Ñöùc vaø tieáng Anh nhöng ít chung hôn trong nhöõng ngoân ngöõ kieåu nhö tieáng Taây Ban Nha vaø tieáng Phaùp. Caùc ví duï hieån nhieân tieáng Anh coù theå laø bookcase, fingerprint, sunburn, wallpaper, doorknob, texbook, wastebasket vaø waterbed. Ñaây laø quaù trình taïo töø mang tính saûn sinh raát cao trong nhieàu ngoân ngöõ. 4) Gheùp nhaäp (blending). Vieäc keát hôïp hai hình thaùi taùch bieät ñeå taïo ra moät töø môùi ñôn giaûn cuõng coøn hieän dieän trong quaù trình ñöôïc goïi laø gheùp nhaäp (blending). Tuy nhieân, gheùp nhaäp ñöôïc xaùc laäp moät caùch ñaëc tröng baèng vieäc chæ laáy phaàn khôûi ñaàu cuûa moät töø vaø noái keát noù vôùi phaàn cuoái cuûa moät töø khaùc. Trong moät soá vuøng cuûa Myõ, coù moät saûn phaåm ñöôïc söû duïng gioáng nhö gasoline, nhöng ñöôïc laøm töø alcohol, do vaäy töø “ñöôïc gheùp nhaäp” ñeå quy chieáu saûn phaåm naøy laø gasohol. Neáu baïn muoán quy chieáu nhöõng hieäu quaû coù keát hôïp cuûa smoke vôùi fog, thì seõ coù töø smog. Moät soá ví duï ñöôïc söû duïng phoå bieán khaùc veà vieäc gheùp nhaäp laø brunch (breakfast/lunch), motel (motor/hotel) vaø telecast (tetevision/broadcast). 5) Caét xeùn (clipping). Ñaây laø moät quaù trình cuûa vieäc ruùt ngaén khoâng caàn ñeán söï thay ñoåi nghóa hoaëc lôùp töø. Veà phöông dieän phong caùch ñaây laø moät söï laøm suy giaûm (lowering) veà thang ñoä cuûa tính nghi thöùc (formality). Noù laø ôû rìa cuûa tieáng loùng. Noù khoâng theå ñoaùn tröôùc ñöôïc vì moät ngöôøi coù theå chöa bao giôø ñoaùn tröôùc nhöõng boä phaän naøo cuûa töø laø bò caét xeùt. Binoculars – bynocs. Coù caùch caét xeùn sau (back clipping) vaø Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  15. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 89 – caùch caét xeùn tröôùc (fore-clipping). Nhöõng ví duï veà caùch caét xeùn sau: ad – advertisement; bike – bicycle; Coke – Coca Cola; con – convict; mike; movie; lab; memo. Nhöõng ví duï veà caùch caét xeùn tröôùc: bus – omnibus; telephone – phone; aeroplane – plane; caravan – van. Caùch caét xeùn caû hai phía – influenza – flu; fridge – refrigerator; script – prescription. 6) Caáu taïo ngöôïc (backformation). Chuùng ta nhaän ñöôïc moät hình thaùi ngaén ngoaøi moät hình thaùi daøi hôn ñöôïc bieát nhö laø moät quaù trình cuûa hieän töôïng suy giaûm phuï toá (deaffixation). Ñaây laø moät söï phaùi sinh ngöôïc (regressive derivation). Television – televise; editor – edit. –er laø phuï toá chung nhaát ñang ñöôïc suy giaûm phuï toá. Quaù trình naøy veà maët ñoàng ñaïi laø khoâng theå quan saùt ñöôïc, ñeå phaân bieät giöõa hieän töôïng phaùi sinh vaø caáu taïo ngöôïc baïn phaûi döïa vaøo nhöõng döõ lieäu lòch söû. 7) Chuyeån loaïi (conversion) laø söï bieán ñoåi cuûa lôùp töø khoâng caàn ñeán baát cöù söï thay ñoåi hình thöùc (hình thaùi hoïc) naøo vôùi töø. Noù laø moät quaù trình caáu taïo töø raát saûn sinh. Trong caùch caáu taïo töø baèng con ñöôøng chuyeån loaïi, caàn phaûi phaân bieät: a) Söï phaùi sinh zero (zero derivation). Söï phaùi sinh zero deã luùng tuùng vôùi khaùi nieäm veà söï bieán ñoåi nguyeân aâm (vowel change), ví duï: foot – feet. Noù thöôøng ñöôïc söû duïng cho nhöõng hoaït ñoäng khaùc nhau vaø ñoù khoâng phaûi laø moät söï ñònh nghóa veà chuyeån loaïi. b) Söï chuyeån dòch chöùc naêng (functional shift). Thuaät ngöõ söï chuyeån dòch chöùc naêng haøm yù moät hình thaùi naøo ñoù cuûa caùch duøng, nghóa laø moät chöùc naêng hôn laø caáu taïo töø. Noù coù nghóa raèng moät vaø cuøng moät daïng thöùc thuoäc veà nhöõng töø loaïi khaùc nhau. Ñoù chính laø baûn chaát ñeå nhaän dieän caùc lôùp töï nhieân (natural class), xuaát phaùt ñieåm ñoái vôùi töø. Ví duï: hand (n) – to hand (v). Khi moät danh töø ñöôïc chuyeån loaïi sang ñoäng töø thì caû hai chuùng ñeàu toàn taïi. Caû hai daïng thöùc cuûa moät vaø cuøng moät töø töø toàn taïi, töùc laø moät daïng thöùc ñöôïc chuyeån loaïi vaø moät daïng thöùc laø keát quaû cuûa söï chuyeån loaïi. Danh töø ñang ñöôïc chuyeån loaïi sang moät ñoäng töø khoâng maát ñi. Ví duï: up hoaït ñoäng trong moãi lôùp töø – to climb up (prep.) – to up the prices (v) – he caught the up train (adj.) – things are on the up (n) vaø get up (phrasal verb). c) Caùc coäi nguoàn cuûa söï chuyeån loaïi. Veà maët ñoàng ñaïi söï chuyeån loaïi ñoùng moät vai troø quan troïng. Caùc töø trong suoát moät giai ñoaïn thôøi gian ñaùnh maát caùc caùch keát thuùc (endings) cuûa chuùng. OE carian (v) – cari (n) = Mod. E care (v), (n). OE drincan (v) – drinc (n) – Mod E drink (v), (n). nhöõng vay möôïn töø tieáng Phaùp ñaùnh maát caùc phuï toá cuûa chuùng, F Ví duï: crier (v) – cri (n) – Mod. E cry (n), (v). Chæ coù moät daïng thuùc eùp trong vieäc chuyeån loaïi sang tieáng Anh, maët khaùc baïn coù theå chuyeån loaïi moät töø töø moät lôùp baát kyø sang lôùp khaùc. Söï chuyeån loaïi haàu heát laø moät quaù trình hoaøn toaøn töï do khoâng caàn moät soá raøng buoäc naøo. Chæ coù giôùi haïn laø bò ñoùng khoái (block-out). Ví duï: arrive (v) – arrival (n). Söï chuyeån loaïi naøy bò ñoùng khoái bôûi vì moät ñoäng töø coù moät yù nghóa veà tôùi vöøa toàn taïi – to arrive. Signal – to signal; sign – to sign ôû ñaây söï chuyeån loaïi khoâng bò ñoùng khoái vì caû hai caëp töø ñeàu coù hai yù nghóa khaùc nhau. d) Söï chuyeån loaïi caùc lôùp töï nhieân. Quaû khoâng deã ñeå khaùm phaù ra lôùp töï nhieân cuûa töø maëc duø ñaùng noùi raèng ñoù laø lôùp trong ñoù töø xuaát hieän thöôøng xuyeân nhaát. Nhöõng ngöôøi noùi baûn ngöõ ñeàu coù moät moái lieân keát coá höõu (inherent link) veà lôùp töï nhieân. Nhöng ñieàu naøy laø töông ñoái vì chuùng ta coù theå xaùc ñònh lôùp töï nhieân thoâng qua taàn suaát cuûa töø theo con ñöôøng thoáng keâ. Hand laø moät danh töø trong 90% söï xuaát hieän cuûa noù vaø 10% khaùc nhö laø ñoäng töø. Bôûi vaäy chuùng ta coù theå noùi raèng lôùp töï nhieân cuûa noù laø moät danh töø. Caùc danh töø töï nhieân laø: blossom, fear, heat, harm, milk, whistle v.v. Caùc ñoäng töø töï nhieân laø: desire, fall, cover, walk, turn, cheat v.v. Caùc tính töø töï nhieân: calm, dirty, smooth v.v. e) Caùc kieåu chuyeån loaïi. Söï chuyeån loaïi giöõa lôùp: N-V, bottle, bridge hoaëc commission -to bottle... V-N – a call, a spy hoaëc a guess – to call. Adj, -V – to better, to empty, to faint hoaëc to open Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  16. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 90 – Adj.-N – a daily, a regular, a roast hoaëc a double vôùi moät söï chuyeån loaïi lôùp – söï bieán ñoåi xuaát hieän vôùi cuøng lôùp töø. Caùc danh töø khoái – caùc danh töø ñeám ñöôïc – beer – beers Danh töø ñeám ñöôïc – danh töø khoái – pencil – pencils – Why don’t you write baïn letters in pencil Danh töø rieâng – danh töø chung – Napoleon – He is a napoleon of economy Tính töø tónh (stative) – tính töø ñoäng (dynamic) – he is a nuisance – he is being a nuisance – she is beautiful – she is being beautiful Ñoäng töø noäi ñoäng (intransitive verb) – ñoäng töø ngoaïi ñoäng (transitive verb) – I walk – to walk a dog transitive verb – intransitive verb – he broke it – the window breaks easily Ñoäng töø moät boå ngöõ (monotransitive verb) – ñoäng töø nhieàu boå ngöõ (polytransitive verb) – he made a talk – they made him a president Caùc tính töø thang ñoä (gradeable adjectives) – caùc tính töø phi thang ñoä – caùc tính töø phi thang ñoä – caùc tính töø thang ñoä – French woman – she is very French – married person – I can’t come out with you tonight I‘m very married Tröôûng ngöôïc vôùi thöù – töø moät töø loaïi tröôûng sang moät töø loaïi thöù vaø ngöôïc laïi. Ví duï: vieäc chuyeån loaïi cuûa caùc töø loaïi tröôûng sang töø loaïi thöù khoâng phaûi phoå bieán trong tieáng Anh, chaúng haïn: Forget me not (phrase) – Forget–me–not look (adj.) – forget-me-not (a flower) (n). Minh hoïa theâm laø tröôøng hôïp ñoái laäp töø thöù sang tröôûng. No ifs vaø buts (conj. – noun). You can down a beer (prep. – v.) don’t but me, but do it (conj. – v) Chuyeån loaïi hoaøn toaøn ñoái vôùi chuyeån loaïi boä phaän – Chuyeån loaïi hoaøn toaøn (full conversion) ñaït ñöôïc trong ba kieåu tröôùc. Töø ñöôïc chuyeån loaïi giaønh ñöôïc taát caû nhöõng thuoäc tính ngöõ phaùp cuûa töø ñöôïc chuyeån loaïi môùi. Chuyeån loaïi boä phaän (partial conversion) xuaát hieän khi töø khoâng giaønh ñöôïc taát caû nhöõng thuoäc tính ngöõ phaùp cuûa lôùp môùi – rich – poor – final. Söï chuyeån loaïi naøy laø boä phaän bôûi vì chuùng ta phaûi ñaët tröôùc noù nhôø moät maïo töø xaùc ñònh vaø noù khoâng coù nhöõng thuoäc tính ñaëc tröng cho moät danh töø. Baïn khoâng theå noùi poors, riches v.v. Söï chuyeån loaïi ngoaïi vi (marginal conversion) – Ñoù laø moät söï chuyeån loaïi khi chuùng ta vaãn khoâng duøng caùc phuï toá nhöng daïng thöùc bò thay ñoåi baèng söï chuyeån dòch troïng aâm hoaëc bieán ñoåi aâm thanh. Ví duï: import (n) – import (v); (dòch chuyeån troïng aâm); a house – to house; to breathe – a breath; a moth – to mouth hoaëc an advice – to advise – caùch phaùt aâm khaùc nhau; blood (n) – bleed (v) – bieán ñoåi aâm thanh. 8) Vieát taét (acronym). Moät töø vieát taét laø söï phöùc theå cuûa nhöõng chöõ caùi ñaàu cuûa moät cuïm töø lôùn hôn ñöôïc phaùt aâm hoaëc nhö moät teân goïi kieåu: NATO hoaëc ñaùnh vaàn kieåu: F.B.I. 9) Laùy (reduplication) laø söï laëp laïi (repetition) moät phaàn naøo ñoù cuûa caên toá hoaëc toaøn boä caên toá hôn moät laàn trong töø. Khi toaøn boä caên toá ñöôïc laëp laïi, chuùng ta nhaän ñöôïc moät söï caáu taïo cuûa moät töø gheùp (compound), ví duï: bye – bye; chop – chop; puff – puff – noù thoaû maõn nhöõng ñieàu kieän cuûa moät töø gheùp. Coù nhöõng goác töø chuùng ta coù theå ñaët chuùng vaøo ba daïng laùy: - laùy laïi caên toá theo moät phöông thöùc ñoàng nhaát: – puff – puff - laùy laïi phaàn vaàn (rhyme) – teany – weany; flower – power - thuùc ñaåy bieán aâm saéc (ablaut motivated) – bieán ñoåi nguyeân aâm ôû giöõa – zig – zag; tick – tack Haàu heát hieän töôïng laùy nhaát laø laùy phaàn vaàn raát deã ñoaùn tröôùc ñöôïc. Chöùc naêng cô baûn cuûa hieän töôïng laùy (reduplication) laø cuûng coá (reinforce) ngöõ caûnh nghóa hoïc (semantic context) cuûa yeáu toá khôûi ñaàu (initial element) vaø ñeå ñaït ñöôïc loaïi hieäu quaû ngöõ nghóa phuï (sort extra-semantic effect) naøo ñoù ôû ngöôøi nghe. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  17. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 91 – 3. Hieän töôïng bieán toá. Hieän töôïng bieán toá laø nhöõng söï bieán ñoåi hoaëc thay ñoåi maø caùc töø traûi qua nhaèm chæ ñònh caùc moái quan heä cuûa chuùng vôùi caùc töø khaùc vaø nhöõng thay ñoåi veà nghóa. Hieän töông bieán caùch bao goàm caùch chia ñoäng töø (conjugation of verbs), noù coù nhöõng söï phaân bieät trong caùc ñoäng töø chaúng haïn nhö soá (number), thôøi (tense), ngoâi (person), thöùc (mood) vaø daïng (voice) (nhö go, goes, went vaø gone trong tieáng Anh); söï bieán caùch (declension), goàm coù nhöõng söï phaân bieät trong caùc danh töø vaø caùc tính töø, chaúng haïn nhö nhö soá (number), caùch (case) vaø gioáng (gender) (nhö uchacha "coâ gaùi", muchachas "nhöõng coâ gaùi", muchacho "caäu con trai", muchachos "nhöõng caäu con trai" trong tieáng Taây Ban Nha); vaø nhöõng daïng thöùc chæ ñònh söï so saùnh (nhö big, bigger, biggest). Ñaëc tröng cuûa hieän töôïng bieán toá laø nhöõng bieán ñoåi beân trong töø (internal word changes), chaúng haïn nhö ring, rang, rung cuûa tieáng Anh, vaø duøng caùc phuï toá hôïp nhaát vôùi caùc goác töø cuûa chuùng, khoâng coù söï toàn taïi hoaëc yù nghóa ñoäc laäp, chaúng haïn nhö -ing trong walking, -ed trong spelled vaø -es trong arches. Toaøn boä heä thoáng ngoân ngöõ AÁn-AÂu ñeàu ñöôïc ñaùnh daáu baèng nhöõng heä thoáng bieán toá phöùc taïp nhieàu hoaëc ít, moät trong nhöõng caùi phöùc taïp nhaát veà söï xuaát hieän naøy ñaõ ñöôïc bieåu hieän bôûi ngoân ngöõ tieàn AÁn-AÂu. Ña soá caùc ngoân ngöõ AÁn-AÂu hieän ñaïi ñeàu bieåu thò caû söï thay ñoåi bieán toá beân trong (internal inflectional change) laãn nhöõng phuï toá beân ngoaøi (external affixes), thöôøng xaûy ra ñoàng thôøi trong moät töø ñôn giaûn (nhö Mnner töø Mann tieáng Ñöùc hoaëc sold töø sell tieáng Anh). Söï thay ñoåi bieán toá beân trong laø neùt ñaëc tröng hoaøn toaøn ñaëc bieät cuûa caùc ngoân ngöõ Semitic. Tieáng Trung Quoác vaø tieáng Vieät laø nhöõng ví duï veà ngoân ngöõ khoâng söû duïng hieän töôïng bieán toá chuùt naøo. Trong söï phaùt trieån lòch söû cuûa mình, nhieàu ngoân ngöõ AÁn-AÂu, nhö tieáng Anh vaø tieáng Phaùp, thay ñoåi hoaëc giaûm bôùt caùc hieän töôïng bieán toá cuûa chuùng. Vieäc maát maùt cuûa nhöõng hình thaùi bieán toá naøy coù leõ ñaëc tröng vaø tieâu bieåu nhaát trong tieáng Anh, nôi maø traät töï töø trong moät caâu tieáp quaûn chöùc naêng naøo ñoù cuûa hieän töôïng bieán toá. Söï maát maùt cuûa hieän töôïng bieán toá bieåu hieän söï maát maùt cuûa tính coá keát (compactness); moät soá caâu tieáng La-tinh, ví duï, gaáp ñoâi nhìeâu hôn veà soá löôïng töø (wordage) khi ñöôïc dòch veà maët caâu chöõ sang tieáng Anh. Maët khaùc, söï tieán hoùa naøy höôùng tôùi vieäc ñôn giaûn hoùa caáu truùc ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ; moät ñoäng töø tieáng Hy Laïp, ví duï, coù theå coù tôùi 249 daïng thöùc khaùc nhau. 4. Töø loaïi. a. Giôùi thieäu. Töø loaïi (parts of speech) laø caùch phaân loaïi caùc töø theo nhöõng chöùc naêng cuûa chuùng ôû trong caâu, vì nhöõng muïc ñích cuûa vieäc phaân tích ngöõ phaùp truyeàn thoáng. Cuõng nhö thuaät ngöõ ngöõ phaùp, thuaät ngöõ töø loaïi laø moät teân goïi mang tính phoå quaùt. Noùi ñeán töø loaïi laø ñeà caäp ñeán söï phaân loaïi töø cuûa moät ngoân ngöõ thaønh töøng nhoùm, töøng lôùp coù nhöõng ñaëc tröng vaø thuoäc tính chung veà ngöõ phaùp. Vieäc phaân xuaát töø loaïi ñaõ coù moät lòch söû khaù laâu ñôøi. Ngay töø thôøi coå ñaïi hai nhaø trieát hoïc Hi-Laïp laø Promagoras vaø Plato ñaõ phaân chia töø cuûa tieáng Hy-Laïp thaønh danh töø vaø ñoäng töø. Veà sau, Aristote ñaõ theâm hai loaïi töø nöõa laø lieân töø vaø quaùn töø. Nhìn chung, noäi dung cuûa caùc loaïi töø ñoù khaùc xa baây giôø. Veà sau, ngöôøi La Maõ ñaõ laëp laïi sô ñoà töø loaïi cuûa ngöôøi Hy Laïp vaø coù thay ñoåi chuùt ít ñeå hôïp vôùi tieáng La-tinh. Heä thoáng töø loaïi cuûa tieáng La-tinh ñöôïc öùng duïng trong vieäc mieâu taû ngöõ phaùp cuûa caùc ngoân ngöõ AÁn-AÂu, bôûi vì tieáng La-tinh coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán neàn vaên hoaù chaâu AÂu thôøi Trung coå, vaø veà sau ñöôïc öùng duïng trong vieäc mieâu taû ngöõ phaùp cuûa caùc tieáng cuûa nhöõng nöôùc thuoäc ñòa khaùc. Cho ñeán nay, trong caùc saùch giaùo khoa ngöõ phaùp ôû nhaø tröôøng coøn chòu aûnh höôûng saâu saéc sô ñoà töø loaïi ñaõ coù töø thôøi xöa. Vieäc phaân chia töø loaïi cuûa hoï xuaát phaùt töø yù nghóa töø vöïng ñaõ ñöôïc khaùi quaùt hoùa, maø theo caùch goïi thoâng thöoøng laø yù nghóa ngöõ phaùp bao truøm leân yù nghóa rieâng cuûa caû moät loaït töø. b. Tieâu chí phaân ñònh töø loaïi. Theo truyeàn thoáng, vieäc phaân ñònh töø loaïi thöôøng döïa vaøo hai tieâu chí: tieâu chí veà yù nghóa vaø tieâu chí veà hình thöùc. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  18. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 92 – - Tieâu chí veà yù nghóa. Tieâu chí naøy mang tính chaát truyeàn thoáng. Noù khoâng nhöõng ñöôïc aùp duïng ñeå phaân ñònh caùc töø loaïi cuûa caùc ngoân ngöõ khoâng hình thaùi maø coøn aùp duïng cho vieäc phaân ñònh töø loaïi cuûa caû nhöõng ngoân ngöõ bieán hình. Nhöõng töø naøo mang yù nghóa “söï vaät” (cuï theå laãn tröøu töôïng) thì ñöôïc xeáp thaønh moät lôùp goïi laø danh töø (nouns), nhöõng töø naøo mang yù nghóa “phaåm chaát, tính chaát” thì xeáp vaøo lôùp töø goïi laø tính töø (adjectives), nhöõng töø naøo coù yù nghóa “hoaït ñoäng, haønh ñoäng” thì xeáp vaøo cuøng moät lôùp goïi laø ñoäng töø (verbs). Rieâng vôùi caùc ngoân ngöõ khoâng bieán hình, thì xöa nay, tieâu chí naøy ñöôïc aùp duïng roäng raõi, vaø ñaõ khoâng ít caùc nhaø nghieân cöùu veà ngöõ phaùp coi laø moät tieâu chí chuû yeáu nhaát. - Tieâu chí veà hình thöùc. Tieâu chí veà hình thöùc coù theå ñöôïc xaùc ñònh theo caùc maët sau ñaây: 1) Khaû naêng bieán hình cuûa töø. Trong caùc ngoân ngöõ AÁn-AÂu, tieâu chí bieán hình cuûa töø ñöôïc vaän duïng moät caùch roäng raõi ñeå phaân tích töø loaïi. Ví duï trong tieáng Nga, nhöõng töø naøo coù heä thoáng bieán caùch thì xeáp vaøo danh töø, nhöõng töø naøo coù heä thoáng bieán ngoâi, bieán thôøi thì xeáp vaøo ñoäng töø... 2) Khaû naêng hoaït ñoäng cuù phaùp cuûa töø. Noùi ñeán khaû naêng hoaït ñoäng cuù phaùp cuûa töø laø noùi ñeán khaû naêng keát hôïp vaø khaû naêng ñaûm nhaän nhöõng chöùc vuï ngöõ phaùp cuûa noù trong cuïm töø vaø caâu. Chaúng haïn, ôû Vieät ngöõ, töø naøo coù theå ñöôïc keát hôïp vôùi töø raát ñi tröôùc thì xeáp vaøo tính töø... Khaû naêng hoaït ñoäng cuù phaùp cuûa töø thöôøng ñöôïc vaän duïng roäng raõi ñeå phaân ñònh töø loaïi trong caùc ngoân ngöõ khoâng bieán hình. Hieän nay, nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc ñeàu nhaát trí cho raèng töø laø moät ñôn vò hai maët: yù nghóa - hình thöùc. Muoán phaân chia chuùng thaønh nhöõng lôùp loaïi ngöõ phaùp thì khoâng theå chæ chuù yù ñeán moät maët (yù nghóa hoaëc hình thöùc) maø phaûi caên cöù vaøo söï toång hôïp cuûa hai maët ñoù. Do vaäy, tieâu chí ñuùng ñaén nhaát ñeå phaân ñònh töø loaïi laø tieâu chí yù nghóa - hình thöùc, hay coøn goïi laø tieâu chuaån töø vöïng - ngöõ nghóa. Chaúng haïn, trong tieáng Nga, töø (giaáy) bieåu thò söï vaät, coù heä thoáng bieán caùch, thöôøng laøm chuû ngöõ vaø boå ngöõ trong caâu neân ñöôïc xeáp vaøo danh töø... Tuy nhieân, tuøy thuoäc vaøo ñaëc ñieåm loaïi hình cuûa töøng ngoân ngöõ maø vieäc vaän duïng tieâu chuaån naøy coù nhöõng möùc ñoä khaùc nhau. Chaúng haïn, tieáng Nga giaøu söï bieán hình töø hôn, neân coù theå naëng veà ñaëc ñieåm bieán hình cuûa töø ñeå phaân ñònh töø loaïi. Tieáng Anh thì ít bieán hình töø hôn, do vaäy coù theå chieáu coá ñaëc ñieåm hình thaùi laãn ñaëc ñieåm hoaït ñoäng cuù phaùp cuûa töø. Trong khi ñoù, caùc ngoân ngöõ nhö tieáng Vieät, tieáng Campuchia, tieáng Laøo thì naëng veà ñaëc ñieåm yù nghóa vaø hoaït ñoäng cuù phaùp, nhaát laø khaû naêng heát hôïp trong cuïm töø. c. Quan ñieåm tuyeàn thoáng. Caùc nhaø ngöõ phaùp truyeàn thoáng chaúng haïn nhö Jespersen ñaõ ñònh nghóa töø loaïi (parts of speech) theo moät caùch thöùc heát söùc maäp môø. Caùch ñònh nghóa cuûa hoï haàu heát ñoàng nhaát vôùi caùch ñònh nghóa cuûa caùc nhaø ngöõ phaùp coå ñaïi Dionisius vaø Trax. Chaúng haïn, onoma (danh töø) laø moät töø ñöôïc söû duïng nhö moät teân goïi veà moät vaät ñang soáng (living being) hoaëc khoâng coù söï soáng (lifeless). Danh töø laø moät töø loaïi, ñöôïc bieán toá theo caùch, bieåu thò moät ngöôøi hoaëc moät vaät. Hai ñònh nghóa naøy raát gioáng nhau. Chuùng ñònh nghóa töø loaïi veà phöông dieän khaùi nieäm (notionally), veà phöông dieän ngöõ nghóa chaúng quan taâm gì ñeán lôùp haïng (class) vaø chöùc naêng (function). d. Lôùp haïng. Lôùp haïng (class) mang tính quyeát ñònh ñoái vôùi töø loaïi trong caùc ngoân ngöõ bieán toá (inflective languages). Noù laø moät taäp hôïp cuûa nhöõng bieán toá maø chuùng ñaëc tröng cho moät töø loaïi. Nhöng ñaây khoâng phaûi laø tröôøng hôïp ñoái vôùi ngoân ngöõ Anh. Tieáng Anh laø moät ngoân ngöõ phaân tích (analytic language) ñaày raãy nhöõng töø/töø vò ngaén khoâng ñöôïc ñaùnh daáu vaø chuùng ta coù theå khoâng phaûi giaû maõ moät lôùp haïng töø ñôn giaûn nhôø töø vò. Ví duï: hand laø moät ñoäng töø hoaëc moät danh töø. Chuùng ta coù theå khoâng giaûi maõ töø naøy baèng daïng thöùc maø chuùng ta caàn khaùi nieäm veà chöùc naêng. Caùc töø vò tieáng Anh coù moät caên cöôùc coù theå nhaän bieát veà maët hình thaùi hoïc ngheøo naøn. Trong tröôøng hôïp cuûa töø ñoàng aâm, chaúng haïn töø pan moät ñoäng töø/danh töø, chuùng ta phaûi keát hôïp hình thaùi hoïc vôùi cuù phaùp. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  19. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 93 – Lôùp haïng cuù phaùp (syntactic class) phuï thuoäc vaøo hai nhaân toá treân cô sôû cuûa moät taäp hôïp veà nhöõng thuoäc tính ñoàng nhaát ñöôïc chia xeû chung (shared uniform properties): Caáu truùc noäi taïi (internal structure). Tieàm löïc chöùc naêng (functional potential) - Caáu truùc noäi taïi laø caùch thöùc caùc töø ñöôïc caáu truùc nhôø phöông tieän cuûa caùc ñôn vò baäc thaáp (lower units). Ví duï: played, walked, took (take + -ed). Taát caû caùc töø naøy chia xeû caáu truùc noäi taïi cuûa chuùng baèng vieäc coäng theâm –ed. ÔÛ in the garden, behind the bush, on the contrary ta thaáy nhöõng ngöõ ñoaïn naøy coù caáu truùc noäi taïi ñoàng nhaát bôûi vì chuùng taát caû ñeàu bao goàm moät giôùi töø chi phoái moät danh ngöõ. - Tieàm löïc chöùc naêng laø moät chöùc naêng hoaëc moät daïng thöùc maø chuùng ta coù theå coù noù trong moät ñôn vò baäc cao (larger unit). Chaúng haïn, my boss gave me an order – nôi maø my boss – chuû ngöõ; I disobeyed my boss – nôi maø my boss laø moät boå ngöõ tröïc tieáp; I have to give a report to my boss nôi maø to my boss laø moät boå ngöõ giaùn tieáp. Chuùng hoaøn toaøn coù cuøng ñôn vò nhö nhau nhöng chöùc naêng cuù phaùp laïi khaùc nhau. Quan ñieåm truyeàn thoáng noùi raèng giöõa caùc lôùp haïng vaø caùc chöùa naêng coù theå laø söï töông öùng moät ñoái moät. Chaúng haïn caùc danh töø - caùc chuû ngöõ; caùc tính töø - boå nghóa cho caùc danh töø. Nhöng, treân thöïc teá, söï töông öùng giöõa lôùp haïng vôùi chöùc naêng laïi lôùn hôn moät. e. Caùc töø loaïi môû vaø ñoùng. Caùc töø loaïi môû (open parts of speech) laø nhöõng töø loaïi chính, tröôûng (major), coù noäi dung (content). Chuùng laø: danh töø, ñoäng töø, tính töø vaø phoù töø (hay traïng töø). Chuùng laø môû ñoái vôùi nhöõng yeáu toá môùi (new items) vaø chuùng coù nghóa töø vöïng vaø giaù trò töø vöïng. Caùc töø loaïi ñoùng (closed parts of speech) laø nhöõng töø loaïi phuï, thöù (minor), mang chöùc naêng. Chuùng laø: giôùi töø (prepositions), ñaïi töø (pronouns), lieân töø (conjunctions), ñònh toá (determiners) vaø trôï ñoäng töø (auxiliaries). Caùc taäp hôïp cuûa chuùng xaùc ñònh roõ vaø troáng roãng veà nghóa töø vöïng. Chuùng chæ coù nghóa ngöõ phaùp. f. Caùch phaân caáp (ranking). Coù ba daïng khaùc nhau vôùi caùc töø loaïi tröôûng: Danh töø (nouns) – laø töø loaïi cuûa caáp thöù nhaát (first degree). V+Adj boå nghóa cho moät danh töø laø cuûa caáp thöù hai (second degree). Caùc phoù töø laø cuûa caáp thöù ba (third degree). Ñieàu naøy laø do tuyeán tính traät töï töø Chuû ngöõ + Vò ngöõ. N + V caû hai ñeàu laø töø loaïi tröôûng. Trong moät soá ngoân ngöõ, coù nhöõng caâu khoâng coù chuû ngöõ (subjectless sentences). Do vaäy caùc danh töø vaø caùc ñoäng töø laø phaàn quan troïng nhö nhau cuûa Chuû ngöõ + Vò ngöõ. Caùc danh töø + Caùc ñoäng töø laø cuûa caáp thöù nhaát trong khi Adj. + Adv. laø cuûa caáp thöù hai bôûi vì chuùng boå nghóa. Caùc ñoäng töø laø töø loaïi chìa khoùa bôûi leõ chuùng ta khoâng theå coù moät caâu maø khoâng coù ñoäng töø. Moät caâu caàn phaûi coù ít nhaát moät ñoäng töø hoaëc neáu khoâng thì noù khoâng phaûi laø moät caâu. Vì vaäy caùc ñoäng töø laø cuûa caáp thöù nhaát vaø chuùng laø nhöõng keû thuû lónh (governors), caùc danh töø laø cuûa caáp thöù hai vaø chuùng laø nhöõng keû phuï thuoäc (dependants) trong khi caùc phoù töø vaø caùc tính töø laø cuûa caáp thöù ba. Caùc giôùi töø (prepositions) veà maët truyeàn thoáng ñöôïc laáy laøm chöùng côù ñeå xaùc laäp moái quan heä giöõa caùc danh töø vôùi caùc ñoäng töø. Coù hai thuoäc tính cô baûn: tieàm löïc chöùc naêng (functional potential) khi chuùng thuoäc veà moät ñôn vò baäc cao hôn vaø tính baát bieán vöõng chaéc veà phöông dieän bieán toá (inflectionally (morphologically) stable invariable) khi chuùng khoâng trôû neân ñöôïc ñaùnh daáu hoaëc ñöôïc thay ñoåi. Caùc giôùi töø hoaït ñoäng nhö nhöõng keû thuû lónh bôû vì chuùng chi phoái caùc danh ngöõ, ví duï: by the river. Caùc lieân töø (conjunctions) laø nhöõng töø chi phoái caùc meänh ñeà (clauses) chöù khoâng phaûi caùc cuïm töø (phrases). Coù hai loaïi lieân töø: caùc lieân töø phuï thuoäc (subordinative conjunctions) chaúng haïn nhö: because hoaëc Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
  20. Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 94 – since vaø caùc lieân töø ñaúng laäp (coordinative conjunctions) kieåu nhö: and, but vaø or vaø chuùng cuõng laø nhöõng hö töø hoaëc caùc töø chöùc naêng (function words) lieân keát caùc töø maø töø loaïi cuûa chuùng ñeàu nhö nhau (hai tính töø, hai ñoäng töø.v.v) Caùc lieân töø khoâng bao giôø bieán ñoåi vaø they raát beàn vöõng (stable). Caùc ñònh toá (determiners) laø nhöõng töø loaïi môùi ñöôïc xaùc laäp gaàn ñaây. Chuùng laø nhöõng hö töø (hoaëc nhöõng töø chöùc naêng) phaân ñònh phaïm vi hoaït ñoäng cuûa caùc danh töø. Veà maët truyeàn thoáng, ña soá caùc ñònh toá ñeàu ñöôïc xem xeùt nhö nhöõng tính töø (adjectives). Caùc ñònh toá bao goàm: Caùc maïo töø (articles): a, an vaø the Caùc ñònh toá chæ ñònh (demonstrative determiners): this, that, these vaø those Caùc ñònh toá sôû höõu (possessive determiners): my, your, his vaø her. Mine khoâng phaûi laø moät ñònh toá sôû höõu bôûi vì noù thay theá cho danh töø. Noù laø moät ñaïi töø sôû höõu (possessive pronoun). Caùc ñònh toá phieám chæ (indefinite determiners): any, some, all, few vaø several Caùc ñònh toá soá löôïng (numeral determiners): one, first, a couple Caùc ñònh toá nhaán maïnh (hoaëc taêng cöôøng) (intensifying determiners): very Söï khu bieät giöõa caùc ñònh toá vôùi caùc tính töø ñöôïc xaùc laäp nhôø nhaân toá quyeát ñònh (decisive factor). Nhaân toá quyeát ñònh laø soá löôïng cuûa caùc tính töø vaø caùc ñònh toá ñöôïc cho pheùp trong moät keát caáu N + V. In regard to adjectives chuùng ta coù theå ñaët nhieàu nhö chuùng ta muoán vaøo moät keát caáu vaø noù vaãn coøn laø moät caâu ñuùng veà maët ngöõ phaùp. Maët khaùc chuùng ta coù theå theâm chæ moät ñònh toá bôûi vì caùc ñònh toá thöôøng loaïi tröø laãn nhau (mutually exclusive). Ví duï: a book – my book chöù khoâng theå a my book. Caùc tính töø thöïc thi moät yù nghóa töø vöïng coøn caùc ñònh toá, veà maët töø vöïng, laø roãng nghóa (empty) vaø chæ thöïc thi moät chöùc naêng ngöõ phaùp. Caùc trôï ñoäng töø (auxiliaries) ñöôïc chia thaønh trôï ñoäng töø cô baûn, hoaëc trôï ñoäng töø chính (primary auxiliaries) vaø trôï ñoäng töø tình thaùi (modal auxiliaries). Caùc trôï ñoäng töø chính laø: be, do vaø have. Chuùng giuùp ích vaøo vieäc bieåu thò theå (aspect): theå dieãn tieán (progressive) be + -ing; theå dó thaønh (perfective) have + -ed vaø thöùc (mood): thöùc ngi vaán (interrogative) vaø thöùc phuû ñònh (negative). Chuùng coù nhöõng töông öùng phi trôï töø (non-auxiliary correlatives): be, do vaø have. Ví duï: be vôùi tö caùch laø moät ñoäng töø töø vöïng coù moät chöùc naêng khaúng ñònh söï toàn taïi (existential function): I am; have coù moät chöùc naêng sôû höõu (possessive function).v.v. Caùc trôï ñoäng töø be, have vaø do veà maët töø vöïng laø roãng nghóa trong khi vôùi tö caùch laø nhöõng ñoäng töø chính thì chuùng laïi coù moät nghóa töø vöïng. 5. Heä thoáng töø loaïi. Soá löôïng caùc töø loaïi trong nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau seõkhaùc nhau. Tuy nhieân, ngöôøi ta hay ñeà caäp ñeán taùm töø loaïi thoâng thöôøng ñöôïc xaùc ñònh laø: danh töø, tính töø, phoù töø, giôùi töø, lieân töø, ñaïi töø, ñoäng töø vaø thaùn töø. Haàu heát nhöõng nhoùm ngoân ngöõ chính ñöôïc noùi hieän nay, ñaùng chuù yù laø caùc ngoân ngöõ AÁn-AÂu vaø caùc ngoân ngöõ Semitic, haàu heát ñeàu söû duïng nhöõng phaïm truø ñoàng nhaát naøy; tuy nhieân, tieáng Trung Quoác coù ít töø loaïi hôn tieáng Anh. a. Danh töø. Moät danh töø (tieáng La-tinh nomen “teân goïi”) thoâng thöôøng ñöôïc ñònh nghóa nhö laø moät töø bieåu thò söï vaät, nôi choán, ngöôøi, phaåm chaát hoaëc haønh ñoäng vaø hoaït ñoäng trong moät caâu vôùi tö caùch laø chuû ngöõ hoaëc boå ngöõ cuûa haønh ñoäng ñöôïc dieãn ñaït bôûi moät ñoäng töø hoaëc vôùi tö caùch laø boå ngöõ cuûa moät giôùi töø. Trong tieáng Anh hieän ñaïi, caùc danh töø rieâng, luoân luoân ñöôïc vieát hoa vaø bieåu thò nhöõng caù nhaân vaø nhöõng söï hieän thaân, ñöôïc phaân bieät vôùi caùc danh töø chung. Nhöõng danh töø vaø nhöõng ñoäng töø coù theå ñoâi khi coù cuøng daïng thöùc, nhö trong caùc ngöõ Polynesian. Caùc danh töø coù tính ñoäng töø (verbal nouns), hoaëc caùc danh ñoäng töø (gerunds) keát hôïp nhöõng ñaëc tính cuûa caû hai boä töø loaïi. Chuùng xuaát hieän trong ngoân ngöõ Semitic vaø caùc ngoân ngöõ AÁn-AÂu vaø trong tieáng Anh thöôøng haàu heát vôùi nhöõng caùch keát thöùc töø baèng -ing. Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

THÔNG TIN
TRỢ GIÚP
HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG
Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2