ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA TP. HOÀ CHÍ MINH
VIEÄN MOÂI TRÖÔØNG VAØ TAØI NGUYEÂN - IER
GS.TS. LAÂM MINH TRIEÁT – TS. LEÂ THANH HAÛI
GIAÙO TRÌNH
QUAÛN LYÙ
CHAÁT THAÛI NGUY HAÏI
NHAØ XUAÁT BAÛN XAÂY DÖÏNG HAØ NOÄI 2006
LÔØI NOÙI ÑAÀU
Boä Gíao trình naøy ñöôïc vieát cho ñoái töôïng chính laø caùc sinh vieân ÑH vaø hoïc vieân CH thuoäc
caùc ngaønh Khoa Hoïc, Coâng Ngheä vaø Quûan Lyù Moâi Tröôøng cuûa ÑH Quoác Gia TP. Hoà Chí
Minh. Tuy nhieân vôùi muïc ñích laø cung caáp moät löôïng kieán thöùc toaøn dieän veà quûan lyù lieân
quan ñeán caùc loaïi chaát thaûi nguy haïi khaùc nhau, Boä giaùo trình naøy coøn laø taøi lieäu tham khaûo
toát cho caùc caùn boä quaûn lyù, caùn boä KHKT vaø caùc NCS ñang nghieân cöùu vaø laøm vieäc xung
quanh chuû ñeà keå treân.
Noäi dung cuûa giaùo trình chia ra thaønh 10 chöông, ñöôïc caáu truùc trong 4 phaàn chính:
PHAÀN 1 (chöông 1, 2 vaø 3): seõ giôùi thieäu toång quan veà caùc vaán ñeà chính lieân quan ñeán chaát
thaûi nguy haïi, nhö: caùc khaùi nieäm neàn taûng chung veà CTNH, giôùi thieäu veà loaïi hình CTNH
ñieån hình laø caùc chaát oâ nhieãm höõu cô beàn POPs, vaø khaùi quaùt veà caùc ñaëc tính chung trong
quaù trình vaän chuyeån cuûa CTNH vaø aûnh höôûng cuûa CTNH ñeán moâi tröôøng.
PHAÀN 2 (chöông 4, 5 vaø 6): giôùi thieäu veà moät soá thöïc teá lieân quan ñeán quaûn lyù CTNH nhö:
khaùi quaùt veà hieän traïng vaø ñaëc ñieåm heä thoáng quaûn lyù CTNH ôû Vieät Nam vaø treân theá giôùi,
caùc chuû ñeà lieân quan ñeán caùc khaâu trong qui trình quaûn lyù CTNH (töø thu gom, vaän chuyeån,
ñeán löïa choïn vò trí xöû lyù…).
PHAÀN 3 (Chöông 7, 8 vaø 9): caùc vaán ñeà veà kieåm soaùt vaø xöû lyù CTNH nhö kieåm toaùn chaát
thaûi, ngaên ngöøa oâ nhieãm CTNH vaø caùc kyõ thuaät cô baûn ñeå xöû lyù CTNH.
PHAÀN 4 (Chöông 10): Seõ giôùi thieäu moät soá chuû ñeà ñaëc bieät lieân quan ñeán giaûi phaùp quaûn
lyù CTNH cho moät soá tröôøng hôïp cuï theå maø seõ laø moái quan taâm cuûa nhieàu ñoái töôïng khaùc
nhau, nhö: vaán ñeà veà quaûn lyù CTNH trong gia ñình, quaûn lyù CTNH taïi moät soá ngaønh, ñoái
töôïng SX coâng nghieäp khaùc nhau…
Sau moãi chöông ñeàu coù caâu hoûi (hoaëc baøi taäp) ñeå ngöôøi ñoïc kieåm tra vaø naém baét ñöôïc caùc
kieán thöùc quan troïng nhaát cuûa chuû ñeà vöøa ñoïc.
Ñaây laø taøi lieäu ñaàu tieân trong boä 03 giaùo trình maø caùc taùc giaû seõ xuaát baûn trong thôøi gian tôùi
(caùc giaùo trình coøn laïi laø Kyõ thuaät xöû lyù CTNH, vaø Hoùa hoïc moâi tröôøng caùc CTNH). Do
xuaát baûn laàn ñaàu neân taøi lieäu naøy chaéc chaén coøn nhieàu sai soùt, caùc taùc giaû hy voïng seõ nhaän
ñöôïc nhieàu yù kieán ñoùng goùp quí baùu cuûa caùc ñoàng nghieäp vaø ñoäc giaû ñeå coù theå caäp nhaät,
chænh söûa hoaøn chænh hôn cho laàn taùi baûn sau. Chuùng toâi traân thaønh caùm ôn ÑH Quoác Gia
TPHCM, Döï aùn Vieät Nam - Thuî Syõ (IER-EPFL) ñaõ uûng hoä veà taøi chính cho quyeån saùch
naøy ñöôïc ra ñôøi.
Thaønh Phoá Hoà Chí Minh, thaùng 12/2005
Caùc Taùc Gæa.
1
Chöông 1
CAÙC KHAÙI NIEÄM CHUNG VEÀ CHAÁT THAÛI NGUY HAÏI
1.1. ÑÒNH NGHÓA CHAÁT THAÛI NGUY HAÏI
Khaùi nieäm veà thuaät ngöõ “chaát thaûi nguy haïi” (Hazardous Waste) laàn ñaàu tieân xuaát hieän
vaøo thaäp nieân 70 cuûa theá kyû tröôùc taïi caùc nöôùc AÂu – Myõ, sau ñoù môû roäng ra nhieàu quoác
gia khaùc. Sau moät thôøi gian nghieân cöùu phaùt trieån, tuøy thuoäc vaøo söï phaùt trieån khoa hoïc
kyõ thuaät vaø xaõ hoäi cuõng nhö quan ñieåm cuûa moãi nöôùc maø hieän nay treân theá giôùi coù nhieàu
caùch ñònh nghóa khaùc nhau veà chaát thaûi nguy haïi trong luaät vaø caùc vaên baûn döôùi luaät veà
moâi tröôøng. Chaúng haïn nhö:
- Chaát thaûi nguy haïi laø nhöõng chaát coù ñoäc tính, aên moøn, gaây kích thích, hoïat tính, coù theå
chaùy, noå maø gaây nguy hieåm cho con ngöôøi, vaø ñoäng vaät (ñònh nghóa cuûa Philipine).
- Chaát thaûi nguy haïi laø nhöõng chaát maø do baûn chaát vaø tính chaát cuûa chuùng coù khaû naêng
gaây nguy haïi ñeán söùc khoûe con ngöôøi vaø/hoaëc moâi tröôøng, vaø nhöõng chaát naøy yeâu caàu
caùc kyõ thuaät xöû lyù ñaëc bieät ñeå loïai boû hoaëc giaûm ñaëc tính nguy haïi cuûa noù (ñònh nghóa
cuûa Canada).
- Ngoøai chaát thaûi phoùng xaï vaø chaát thaûi y teá, chaát thaûi nguy haïi laø chaát thaûi (daïng raén,
loûng, baùn raén, vaø caùc bình chöùa khí) do hoïat tính hoùa hoïc, ñoäc tính, noå, aên moøn hoaëc caùc
ñaëc tính khaùc, gaây nguy haïi hay coù khaû naêng gaây nguy haïi ñeán söùc khoûe con ngöôøi hoaëc
moâi tröôøng bôûi chính baûn thaân chuùng hay khi ñöôïc cho tieáp xuùc vôùi chaát thaûi khaùc (theo
UNEP, 1985).
- Trong Ñaïo luaät RCRA (Resource Conservation and Recovery Act – 1976: Ñaïo luaät veà
thu hoài vaø baûo toàn taøi nguyeân) cuûa Myõ: chaát thaûi (ôû caùc daïng raén, loûng, baùn raén, vaø caùc
bình khí) coù theå ñöôïc coi laø chaát thaûi nguy haïi khi:
¾ Naèm trong danh muïc chaát thaûi chaát thaûi nguy haïi do Cuïc Baûo Veä Moâi Tröôøng
Hoa Kyø (EPA) ñöa ra (goàm 4 danh saùch).
¾ Coù moät trong 4 ñaëc tính (khi phaân tích) do EPA ñöa ra goàm chaùy-noå, aên moøn,
phaûn öùng vaø ñoäc tính. Caùc phaân tích ñeå thöû nghieäm naøy cuõng do EPA qui ñònh.
¾ Ñöôïc chuû nguoàn thaûi (hay nhaø saûn xuaát) töï coâng boá laø chaát thaûi nguy haïi.
Beân caïnh ñoù, chaát thaûi nguy haïi coøn goàm caùc chaát gaây ñoäc tính ñoái vôùi con ngöôøi ôû lieàu
löôïng nhoû. Ñoái vôùi caùc chaát chöa coù caùc chöùng minh cuûa nghieân cöùu dòch teã treân con
ngöôøi, caùc thí nghieäm treân ñoäng vaät cuõng coù theå ñöôïc duøng ñeå öôùc ñoaùn taùc duïng ñoäc
tính cuûa chuùng leân con ngöôøi.
Taïi Vieät Nam, xuaát phaùt töø nguy cô buøng noå vieäc phaùt sinh chaát thaûi nguy haïi töø quaù
trình coâng nghieäp hoùa cuûa ñaát nöôùc, ngaøy 16/07/1999, Thuû Töôùng Chính Phuû ñaõ kyù
2
quyeát ñònh ban haønh Quy Cheá Quaûn Lyù Chaát Thaûi Nguy Haïi soá 155/1999/QÑ-TTg
(thöôøng ñöôïc goïi taét laø qui cheá 155), trong ñoù taïi Ñieàu 2, Muïc 2 chaát thaûi nguy haïi ñöôïc
ñònh nghóa nhö sau: Chaát thaûi nguy haïi laø chaát thaûi coù chöùa caùc chaát hoaëc hôïp chaát coù
moät trong caùc ñaëc tính gaây nguy haïi tröïc tieáp (deã chaùy, deã noå, laøm ngoä ñoäc, deã aên moøn,
deã laây nhieãm vaø caùc ñaëc tính nguy haïi khaùc), hoaëc töông taùc chaát vôùi chaát khaùc gaây nguy
haïi ñeán moâi tröôøng vaø söùc khoûe con ngöôøi. Caùc chaát thaûi nguy haïi ñöôïc lieät keâ trong
danh muïc (phuï luïc 1 cuûa quy cheá 155). Danh muïc do cô quan quaûn lyù nhaø nöôùc veà baûo
veä moâi tröôøng caáp Trung öông (Cuïc Baûo Veä Moâi Tröôøng Vieät Nam - NEA) qui ñònh.
Qua caùc ñònh nghóa ñöôïc neâu ôû treân cho thaáy haàu heát caùc ñònh nghóa ñeàu ñeà caäp ñeán ñaëc
tính (chaùy-noå, aên moøn, hoaït tính vaø ñoäc tính) cuûa chaát thaûi nguy haïi. Coù ñònh nghóa ñeà
caäp ñeán traïng thaùi cuûa chaát thaûi (raén, loûng, baùn raén, khí), gaây taùc haïi do baûn thaân chuùng
hay khi töông taùc vôùi caùc chaát khaùc, coù ñònh nghóa thì khoâng ñeà caäp. Nhìn chung, noäi
dung cuûa caùc ñònh nghóa thöôøng seõ phuø thuoäc raát nhieàu vaøo tình traïng phaùt trieån khoa
hoïc – xaõ hoäi cuûa moãi nöôùc. Trong caùc ñònh nghóa neâu treân coù theå thaáy raèng ñònh nghóa
veà chaát thaûi nguy haïi cuûa Myõ laø roõ raøng nhaát vaø coù noäi dung roäng nhaát. Vieäc naøy seõ giuùp
cho coâng taùc quaûn lyù chaát thaûi nguy haïi ñöôïc deã daøng hôn.
So saùnh ñònh nghóa ñöôïc neâu trong quyeát ñònh 155/1999/QÑ-TTg do Thuû Töôùng Chính
Phuû ban haønh vôùi ñònh nghóa cuûa caùc nöôùc khaùc cho thaáy ñònh nghóa ñöôïc ban haønh
trong quy cheá coù nhieàu ñieåm töông ñoàng vôùi ñònh nghóa cuûa Lieân Hôïp Quoác vaø cuûa Myõ.
Tuy nhieân, trong quy cheá veà quaûn lyù chaát thaûi nguy haïi cuûa chuùng ta coøn chöa roõ raøng
veà caùc ñaëc tính cuûa chaát thaûi, beân caïnh ñoù chöa neâu leân caùc daïng cuûa chaát thaûi nguy haïi
cuõng nhö vaø qui ñònh caùc chaát coù ñoäc tính vôùi ngöôøi hay ñoäng vaät laø chaát thaûi nguy haïi.
Trong giaùo trình naøy, vôùi muïc ñích taäp trung chuû yeáu veà phaàn chaát thaûi coâng nghieäp vaø
quaûn lyù kyõ thuaät chaát thaûi nguy haïi, ñoàng thôøi ñeå khoâng leäch höôùng vôùi luaät leä ñaõ ban
haønh, qui cheá 155 seõ ñöôïc choïn löïa laøm cô sôû chính, beân caïnh ñoù caùc ñònh nghóa cuûa Myõ
seõ ñöôïc boå sung nhaèm laøm roõ hôn veà chaát thaûi nguy haïi.
1.2. NGUOÀN GOÁC VAØ PHAÂN LOÏAI CHAÁT THAÛI NGUY HAÏI
1.2.1. Nguoàn phaùt sinh chaát thaûi nguy haïi
Do tính ña daïng cuûa caùc loaïi hình coâng nghieäp, caùc hoaït ñoäng thöông maïi tieâu duøng, caùc
hoïat ñoäng trong cuoäc soáng hay caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp maø chaát thaûi nguy haïi coù theå
phaùt sinh töø nhieàu nguoàn khaùc nhau. Vieäc phaùt thaûi coù theå do baûn chaát cuûa coâng ngheä,
hay do trình ñoä daân trí daãn ñeán vieäc thaûi chaát thaûi coù theå laø voâ tình hay coá yù. Tuyø theo
caùch nhìn nhaän maø coù theå phaân thaønh caùc nguoàn thaûi khaùc nhau, nhìn chung coù theå chia
caùc nguoàn phaùt sinh chaát thaûi nguy haïi thaønh 4 nguoàn chính nhö sau:
- Töø caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp (ví duï khi saûn xuaát thuoác khaùng sinh söû duïng dung
moâi methyl chloride, xi maï söû duïng cyanide, saûn xuaát thuoác tröø saâu söû duïng dung
moâi laø toluene hay xylene…).
- Töø hoaït ñoäng noâng nghieäp (ví duï söû duïng caùc loaïi thuoác baûo veä thöïc vaät ñoäc haïi).
- Thöông maïi (quaù trình nhaäp-xuaát caùc haøng ñoäc haïi khoâng ñaït yeâu caàu cho saûn xuaát
hay haøng quaù haïn söû duïng…).
3
- Töø vieäc tieâu duøng trong daân duïng (ví duï vieäc söû duïng pin, hoaït ñoäng nghieân cöùu
khoa hoïc ôû caùc Phoøng thí nghieäm, söû duïng daàu nhôùt boâi trôn, acqui caùc loïai…).
Trong caùc nguoàn thaûi neâu treân thì hoaït ñoäng coâng nghieäp laø nguoàn phaùt sinh chaát thaûi
nguy haïi lôùn nhaát vaø phuï thuoäc raát nhieàu vaøo loaïi ngaønh coâng nghieäp (baûng 1.1). So vôùi
caùc nguoàn phaùt thaûi khaùc, ñaây cuõng laø nguoàn phaùt thaûi mang tính thöôøng xuyeân vaø oån
ñònh nhaát. Caùc nguoàn phaùt thaûi töø daân duïng hay töø thöông maïi chuû yeáu khoâng nhieàu,
löôïng chaát thaûi töông ñoái nhoû, mang tính söï coá hoaëc do trình ñoä nhaän thöùc vaø daân trí cuûa
ngöôøi daân. Caùc nguoàn thaûi töø caùc hoaït ñoäng noâng nghieäp mang tính chaát phaùt taùn daïng
roäng, ñaây laø nguoàn raát khoù kieåm soaùt vaø thu gom, löôïng thaûi naøy phuï thuoäc raát nhieàu
vaøo khaû naêng nhaän thöùc cuõng nhö trình ñoä daân trí cuûa ngöôøi daân trong khu vöïc.
Baûng 1.1 - Moät soá ngaønh coâng nghieäp vaø caùc loaïi chaát thaûi töông öùng
Coâng nghieäp Loaïi chaát thaûi
Saûn xuaát hoùa
chaát
¾ Dung moâi thaûi vaø caën chöng caát: white spirit, kerosene, benzene,
xylene, ethyl benzene, toluene, isopropanol, toluen disisocyanate,
ethanol, acetone, methyl ethyl ketone, tetrahydrofuran,
methylene chloride, 1,1,1-trichloroethane, trichloroethylene
¾ Chaát thaûi deã chaùy khoâng theo danh nghóa (otherwise specified)
¾ Chaát thaûi chöùa acid/base maïnh: ammonium hydroxide,
hydrobromic acid, hydrochloric acid, potassium hydroxide, nitric
acid, sulfuric acid, chromic acid, phosphoric acid
¾ Caùc chaát thaûi hoaït tính khaùc: sodium permanganate, organic
peroxides, sodium perchlorate, potassium perchlorate, potassium
permanganate, hypochloride, potassium sulfide, sodium sulfide.
¾ Phaùt thaûi töø xöû lyù buïi, buøn
¾ Xuùc taùc qua söû duïng
Xaây döïng ¾ Sôn thaûi chaùy ñöôïc: ethylene dichloride, benzene, toluene, ethyl
benzene, methyl isobutyl ketone, methyl ethyl ketone,
chlorobenzene.
¾ Caùc chaát thaûi deã chaùy khoâng theo danh nghóa (otherwise
specified)
¾ Dung moâi thaûi: methyl chloride, carbon tetrachloride,
trichlorotrifluoroethane, toluene, xylene, kerosene, mineral
spirits, acetone.
¾ Chaát thaûi acid/base maïnh: amonium hydroxide, hydrobromic acid,
hydrochloric acid, hydrofluoric acid, nitric acid, phosphoric aic,
potssium hydroxide sodium hydroxide, sulfuric acid.
Saûn xuaát gia
coâng kim loaïi
¾ Dung moâi thaûi vaø caën chöng: tetrachloroethylene,
trichloroethylene, methylenechloride, 1,1,1-trichloroethane,
carbontetrachloride, toluene, benzene, trichlorofluroethane,
chloroform, trichlorofluoromethane, acetone, dichlorobenzene,
xylene, kerosene, white sprits, butyl alcohol.