319
HỖ TRỢ CÁC DOANH NGHIỆP VIỆT NAM ĐẨY MẠNH ỨNG DỤNG
THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ TRONG BỐI CẢNH MỚI
ThS. Nguyễn Phạm Anh , TS. Ngô Tuấn Anh
Đại học Kinh tế Quốc dân
TÓM TẮT
Thương mại điện tử là một phương thức hiện đại, giúp nâng cao năng lực cạnh tranh
cho các doanh nghiệp trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0 đang diễn ra mạnh mẽ
thời gian qua. Do đó đẩy mạnh ứng dụng thương mại điện tử đối với các doanh nghiệp
Việt Nam là tất yếu và cần có những bước chuẩn bị phù hợp. Bài viết này phân tích, đánh
giá những lợi ích do thương mại điện tử mang lại cho doanh nghiệp, cũng như đánh giá
thực trạng ứng dụng thương mại điện tử cho các doanh nghiệp Việt Nam thời gian qua, từ
đó đưa ra các khuyến nghị nhằm đẩy mạnh ứng dụng thương mại điện tử trong các doanh
nghiệp thời gian tới.
Từ khóa: Thương mại điện tử, TMĐT, E-Commerce
1. GIỚI THIỆU
Cùng với sự hội nhập kinh tế sâu rộng của Việt Nam vào nền kinh tế toàn cầu, và
phát triển thương mại điện tử là tất yếu giúp Việt Nam tận dụng được các cơ hội do công
nghệ thông tin và truyển thông mang lại, cũng như cần có giải pháp giảm thiểu những tác
động tiêu cực của hình thức thương mại điện tử phải đối mặt. Nhận thức được tầm quan
trọng của thương mại điện tử, Đảng, chính phủ và các cơ quan quản lý Nhà nước đã ban
hành hàng loạt chương trình, kế hoạch và những văn bản qui phạm pháp luật điều chỉnh
hoạt động của thương mại điện tử, và trong Kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện
tử giai đoạn 2016 – 2020 của chính phủ đã đề ra mục tiêu phát triển nhanh thương mại điện
tử xuyên biên giới, phục vụ thiết thực hoạt động xuất nhập khẩu; giao dịch thương mại điện
tử loại hình doanh nghiệp với doanh nghiệp (B2B) chiếm 30% kim ngạch xuất nhập khẩu
vào năm 2020.
Các doanh nghiệp Việt Nam cần phải tận dụng được những lợi ích do thương mại
điện tử mang lại trong bối cảnh cạnh tranh gay gắt hiện nay, dịch bệnh Covid 19 đang
hoành hành trên thế giới chưa đến hồi kết càng cho thấy tầm quan trọng của phương thức
này đối với hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp. Để ứng dụng được thương
mại điện tử thành công thì chính phủ và các doanh nghiệp cần hiểu rõ những điều kiện cần
đáp ứng cũng như những thách thức sẽ gặp phải để có những điều chỉnh phù hợp.
320
2. NHỮNG YÊU CẦU ĐỂ ỨNG DỤNG THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ TRONG
DOANH NGHIỆP VIỆT NAM
Hạ tầng cơ sở công nghệ thông tin và truyền thông
Điều kiện đầu tiên để ứng dụng thương mại điện tử là phải có một nền công nghệ
thông tin và truyền thông đủ mạnh, đủ năng lực để tính toán, xử lý và truyền thông tin, dữ
liệu. Các yếu tố trên phải có chi phí hợp lý đối với các doanh nghiệp và người tiêu dùng.
Với mục tiêu khuyến khích sự tăng trưởng của Internet và công nghệ thông tin của đất
nước, Chính phủ Việt Nam hiểu rằng đẩy mạnh sự phát triển của công nghệ thông tin -
viễn thông và thương mại điện tử sẽ nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế Việt Nam ở
Châu Á và đang từng bước thực hiện chiến lược này.
Hạ tầng cơ sở nhân lực
Nguồn nhân lực cho thương mại điện tử được hiểu là tất cả các chủ thể tham gia vào
hoạt động thương mại điện tử. Để phát triển ứng dụng thương mại điện tử đòi hỏi nhân lực
không chỉ cần có đủ số lượng và chất lượng về cán bộ chuyên môn, mà quan trọng hơn
phải có được đa số người tiêu dùng biết các kiến thức làm việc trên mạng, sử dụng thành
thạo các kỹ năng công nghệ thông tin và truyền thông, biết ngoại ngữ, hiểu biết pháp luật
về thương mại điện tử …Xét đến cùng thương mại điện tử có phát triển được hay không
tất cả đều bắt nguồn từ con người, chủ thể của thương mại điện tử. Đòi hỏi này của thương
mại điện tử sẽ dẫn đến sự thay đổi căn bản hệ thống giáo dục và đào tạo của một quốc gia.
Một vài nghiên cứu đã chỉ ra rằng, trên thế giới trong một vài năm trở lại đây, thực tế ngày
càng thiếu các nhà quản trị hệ thống được đào tạo bài bản, phần lớn các công ty không có
khả năng quản lý một cách hiệu quả hệ thống sử dụng những công nghệ tính toán hiện đại,
ở đây vấn đề nhân lực lại đặt lên hàng đầu.
Một điều nổi trội nữa trong tổng quan về thương mại điện tử thế giới là “nước lớn”
không phải lúc nào cũng có thương mại điện tử phát triển hơn. Theo bảng tổng sắp của tổ
chức kinh tế EIU (Economist Intelligence Unit- Tổ chức chuyên đánh giá mức độ phát triển
của các quốc gia, xuất bản Tạp chí nhà kinh tế ở Anh) về mức độ sẵn sàng sử dụng thương
mại điện tử của mỗi quốc gia. Chẳng hạn Nhật, Đức, Pháp đứng sau nhiều “nước nhỏ” như
Hà Lan, Thụy Điển, Thụy Sỹ. Ngay cả những nước có cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin
và truyền thông cao, thậm chí là thị trường viễn thông có sức cạnh tranh lớn nhất trên thế
giới như Singapore, Hồng Kông (thuộc danh sách những nước có trang bị công nghệ thông
tin tốt nhất) vẫn chưa thuộc nhóm những nước đứng đầu thế giới về mức độ sẵn sàng sử
dụng thương mại điện tử. Nói khác đi, chính sách môi trường công nghệ thông tin phát
triển cao là yếu tố quan trọng nhưng yếu tố quyết định sống còn cho sự phát triển hiệu quả
321
của thương mại điện tử lại là yếu tố về con người, vấn đề nhân lực, vấn đề hạ tầng cơ sở
nhân lực.
Hạ tầng kinh tế - chính trị - xã hội
Để ứng dụng và phát triển thương mại điện tử cần phải có luật và các văn bản dưới
luật thừa nhận thương mại điện tử và điều chỉnh các hoạt động liên quan đến thương mại
điện tử như: Thanh toán điện tử, giao dịch điện tử, chữ ký điện tử, bảo mật thông tin, bảo
vệ người tiêu dùng, bảo vệ sở hữu trí tuệ và thông tin cá nhân …các yêu cầu của các văn
bản này là phù hợp với các đặc điểm, tính chất và cơ chế hoạt động riêng của thương mại
điện tử. Đối với Việt Nam, chúng ta không thể phủ nhận được rằng Việt nam vẫn bị xếp
vào danh sách các nước có nền kinh tế lạc hậu, năng suất lao động thấp, chi phí dịch vụ
cao, hoạt động thương mại của chúng ta phát triển chậm, mức độ giao dịch cả trong và
ngoài nước thấp. Danh sách bạn hàng của ta vẫn chỉ gồm các khách hàng truyền thống như
Singapore, Nhật Bản, Hàn Quốc, Thái Lan.... Mạng lưới bán hàng của ta nói chung rất hẹp,
đa số các công ty thiếu thông tin về thị trường nên bỏ lỡ nhiều cơ hội kinh doanh một cách
đáng tiếc, ngoài ra Việt Nam cũng chưa xây dựng được một hành lang pháp lý để phát triển
thương mại điện tử, chữ ký điện tử, bảo vệ an toàn thông tin trên mạng…cho nên con
đường xây dựng và phát triển thương mại điện tử của Việt Nam còn một bước dài và rất
nhiều việc phải làm.
Hệ thống thanh toán tự động
Thanh toán trực tuyến là một trong những vấn đề cốt yếu của thương mại điện tử.
Thiếu hạ tầng thanh toán chưa thể có thương mại điện tử theo đúng nghĩa của nó. Nếu chưa
có hệ thống thanh toán tự động thì chưa thể có hệ thống thương mại điện tử hoàn hảo mà
thương mại điện tử lúc đó mới chỉ giới hạn trong khâu quảng cáo, giới thiệu thông tin, việc
kết thúc phi vụ buôn bán vẫn phải thanh toán bằng hình thức thủ công truyền thống, làm
giảm hiệu quả của việc ứng dụng thương mại điện tử. Hiện nay, phổ biến nhiều phương
thức thanh toán như tiền mặt, thẻ thông minh, thẻ tín dụng…
Chế độ bảo mật và an ninh trong thương mại điện tử
Trong thương mại điện tử thông tin của mọi hình thức quan hệ diễn ra trên mạng,
ngoài tầm kiểm soát “trực tiếp” của các chủ thể tham gia thương mại điện tử. Thông tin
trong thương mại điện tử là tài sản riêng của các đối tượng tham gia. Do vậy nếu một khi
chưa có chế độ bảo mật và công nghệ đảm bảo an ninh cho các thông tin thì khó có thể làm
cho các đối tượng tham gia thương mại điện tử yên tâm, cũng có nghĩa là không thể phát
triển nhanh các ứng dụng thương mại điện tử. Do đó tính an toàn là vấn đề trọng tâm phải
được xem xét và giải quyết.
322
Đối với khách hàng thì dù vật phẩm trên mạng có hấp dẫn đến đâu, nếu họ không
tin tưởng vào tính an toàn của giao dịch thì họ sẽ không dám tới các kênh giao dịch trên
mạng. Giao dịch giữa các doanh nghiệp thì lại càng như vậy. Hành vi gian lận, nghe trộm,
virus và các xâm phạm trái phép của các Hacker vào hệ thống thông tin đều là những kẻ
địch nguy hiểm của thương mại điện tử. Vì vậy, thương mại điện tử trên mạng cần phải
đưa ra những phương án giải quyết an toàn như cơ chế mã hoá, cơ chế ký tên, quản lý an
toàn kiểu phân bố, kiểm soát truy nhập, bức tường lửa an toàn cho máy chủ (server), phòng
chống virus …
Bảo vệ các sở hữu trí tuệ và người tiêu dùng
Việc bảo vệ sở hữu trí tuệ được số hoá đưa đến các vấn đề khác hẳn so với việc bảo
vệ các tài sản sở hữu trí tuệ truyền thống. Các sở hữu trí tuệ truyền thống như một công
trình được viết ra, nghệ thuật và âm nhạc được bảo vệ bởi luật pháp của từng quốc gia và
trong nhiều trường hợp là luật quốc tế.
Nhiều khi các bộ luật hoạt động như là rào cản nhưng nó lại không ngăn ngừa được
các vi phạm diễn ra và nó không cung cấp các công cụ để theo dõi một cách tin cậy các
cách mà các đối tượng vi phạm dùng để lấy các sở hữu trí tuệ. Hiện tại sở hữu trí tuệ cũng
đang rất được quan tâm. Quốc hội Mỹ đã thử nghiệm một số giải pháp mang tính luật pháp
để đối phó với vấn đề bản quyền số hoá. Tổ chức quốc tế về sở hữu trí tuệ WIPO (World
Intellectual Property Organization) đang thử nghiệm việc khuyến khích và dự báo hướng
đi của vấn đề bản quyền còn rất ít và rất mới thì Mỹ cũng đã đưa ra các hướng dẫn về vấn
đề này trong luật bản quyền. Hiệp hội công nghệ thông tin của Mỹ ITAA (Information
Technology Association of America) một tổ chức thương mại về công nghệ thông tin của
Mỹ đã đưa ra văn bản về bảo vệ các thông tin số hoá có bản quyền.
Hệ thống chính sách - pháp luật
Để ứng dụng và phát triển thương mại điện tử cần phải có luật và các văn bản dưới
luật thừa nhận thương mại điện tử và điều chỉnh các hoạt động liên quan đến thương mại
điện tử như thanh toán điện tử, giao dịch điện tử, chữ ký điện tử, bảo mật thông tin, bảo vệ
người tiêu dùng, bảo vệ sở hữu trí tuệ, bảo vệ thông tin cá nhân….Yêu cầu của các văn bản
này là phải phù hợp với các đặc điểm, tính chất và có cơ chế hoạt động riêng của thương
mại điện tử.
Phạm vi các vấn đề liên quan đến luật pháp và các quy chế khác nhau từ nước này
sang nước khác và vì Internet là một phương tiện quốc tế, các công ty hoạt động trong lĩnh
vực thương mại điện tử đều có thể là đối tượng điều chỉnh của điều luật hoặc các chế độ
323
tài phán khác nhau. Trong những tranh chấp giữa các bên không thuộc cùng một nước, vấn
đề quan trọng là ở nơi nào các công ty có thể bị kiện và luật nào sẽ được áp dụng.
Tại Mỹ, luật về “Chữ ký điện tử” được Tổng thống Bill Clintơn ký có hiệu lực từ
1/10/2001 quy định bất kỳ dạng chữ ký điện tử nào cũng được coi có giá trị pháp lý ngang
với chữ ký thông thường. Luật chữ ký điện tử của Mỹ đã gỡ bỏ khá nhiều sự thiếu khách
quan ở các bang khác nhau về vấn đề này. Một số bang của Mỹ như California, Illinois,
Utah cũng có luật riêng về chữ ký điện tử.
Thêm vào đó, một số nước khác cũng có quy định về chữ ký điện tử như Đức, Anh,
Ireland. Ngoài ra còn phải kể đến thông tư chữ ký điện tử của Liên minh Châu Âu (EU),
theo thông tư này về mặt pháp lý, không phân biệt pháp lý chữ ký điện tử so với chữ ký
thường chỉ vì chữ ký điện tử có dạng thức điện tử, nếu một số yêu cầu được đáp ứng, chữ
ký điện tử cũng có giá trị pháp lý như chữ ký tay và có thể được sử dụng làm bằng chứng
xét xử kiện tụng…nhằm giảm thiểu các rủi ro về luật pháp trong thương mại điện tử.
3. NHỮNG ÍCH LỢI CỦA THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP
VIỆT NAM
❖ Giảm chi phí và giảm giá thành sản phẩm
Trong các giao dịch thông thường đòi hỏi phải có sự tương tác trực tiếp giữa các
bên thì chi phí giao dịch lớn như chi phí đi lại, chi phí cơ hội cho những công việc khác
mà lẽ ra ta làm được trong thời gian đi đến và ở nơi đàm phán… Trong khi đó chi phí giao
dịch của thương mại điện tử lại không đáng kể vì các bên có liên hệ với nhau qua mạng.
❖ Tăng tính cạnh tranh cho các doanh nghiệp
Với sự trợ giúp của công nghệ thông tin và truyền thông, thương mại điện tử đã làm
tăng thêm tính cạnh tranh cho các doanh nghiệp. Thương mại điện tử cho phép các công ty
dễ dàng cung cấp cho khách hàng sự hiện diện toàn cầu. Internet có xu thế tạo lợi nhuận
cho cả công ty lớn và nhỏ. Vì sân chơi bình đẳng hơn nên thông qua các Website của mình,
các công ty nhỏ cũng có thể đạt được một doanh thu như một công ty lớn mà điều này
dường như không tưởng trong môi trường thương mại truyền thống. Nếu nhìn ở một khía
cạnh khác thì khi ứng dụng thương mại điện tử, doanh nghiệp có thể đáp ứng rất nhanh các
yêu cầu của khách hàng, có thể cung cấp các dịch vụ tư vấn và thông tin về sản phẩm về
cách hướng dẫn sử dụng cho khách hàng. Ví dụ như người tiêu dùng muốn mua một chiếc
tủ lạnh, khi đó chỉ cần ngồi ở nhà truy cập Internet, khách hàng có thể có được thông tin
về nhiều loại tủ lạnh khác nhau, giá cả khác nhau…mà không cần phải đi tới cửa hàng.