1
Hướng dẫn thiết lập bể thủy
sinh tự nhiên
Bí quyết căn bản của một hồ thủy sinh tự nhiên bao gồm lớp đất nền, độ cứng
trung bình, cây thủy sinh đa dạng và chiếu sáng đầy đủ.
Diana Walstad cũng là tác giả cuốn sách nổi tiếng Hệ sinh thái trong Hồ Thủy
Sinh (Ecology of the Planted Aquarium). “Hồ thủy sinh tự nhiên” hay còn gọi là
“hồ low-tech” nhấn mạnh đến việc ứng dụng triệt để các “quy trình tự nhiên”
(natural processes) để mang lại trạng thái cân bằng cho hồ thủy sinh với liều
lượng chiếu sáng, lọc ở mức độ vừa phải kết hợp với nền tự trộn. Đây là cách thức
duy nhất để duy trì hồ thủy sinh trong cả thế kỷ trước khi các dụng cụ thủy sinh
chuyên dụng xuất hiện, tuy nhiên Diana đã đưa nó lên một tầm cao mới với những
kiến giải sâu sắc về sinh học. Lưu ý phân biệt khái niệm “hồ thủy sinh tự nhiên”
(natural planted aquarium) với “phong cách thủy sinh tự nhiên” (Nature
Aquarium) do Takashi Amano khởi xướng, nhấn mạnh đến việc mô phỏng phong
cảnh tự nhiên kết hợp với bố cục chặt chẽ.
Tuy đơn giản nhưng bí quyết này có thể áp dụng cho nhiều hồ thủy sinh kể cả loại
hồ có bố cục tinh tế. Đa phần cây thủy sinh trong những hồ cao cấp (high-tech)
như vậy thường phát triển vượt bậc nhưng lại bỏ qua các quy trình tự nhiên và yêu
2
cầu chăm sóc cần thiết; ngược lại, hồ thủy sinh tự nhiên áp dụng các quy trình tự
nhiên một cách triệt để. Chẳng hạn, quá trình phân hủy chất hữu cơ của vi khuẩn
làm phát sinh CO2 một cách tự nhiên, không phải là CO2 nhân tạo. Và chất thải
của cá, chứ không phải phân bón hóa học, cung cấp chất dinh dưỡng cho cây và
làm đất nền màu mỡ.
Các loại đất nền
Đất nền là vấn đề mấu chốt đối với hồ thủy sinh tự nhiên. Nó cung cấp CO2 để
đảm bảo cây phát triển tốt và cung cấp chất dinh dưỡng cho rễ, giúp cây có lợi thế
cạnh tranh với tảo. Tuy nhiên, việc sử dụng đất nền trong hồ thủy sinh có thể là
vấn đề. Mục tiêu đầu tiên của người chơi hầu như là tìm kiếm loại đất nền hoàn
hảo nhưng không hề có loại nào như vậy hết. Trong nhiều năm trời, tôi thường sử
dụng những loại đất nền không lý tưởng lắm (chẳng hạn đất chứa nhiều đất sét, đất
trồng cây giàu phân bón). Tôi đã sai khi cho rằng đất nền càng giàu phân bón thì
cây càng phát triển tốt. Như vậy, những nền dưới-mức-lý-tưởng này sẽ ổn định sau
vài tháng và hoạt động cực tốt trong nhiều năm trời.
Những loại nền thương mại nhìn chung không phù hợp với hồ thủy sinh tự nhiên
bởi vì chúng được thiết kế cho những hồ cao cấp với đầu phun CO2, phân hóa học
và không chứa nhiều thành phần hữu cơ để cung cấp đủ CO2 cho cây. Trong hồ
thủy sinh tự nhiên, vi khuẩn phân hủy chất hữu cơ và tạo ra CO2 hòa tan trong
nước. Khi thiết lập một hệ thống như vậy, mọi người hoàn toàn có thể thấy hiện
tượng bong bóng khí CO2 thoát ra từ nền đất.
Đất trồng cây không chứa phân bón gây rất ít vấn đề khi bắt đầu và đem lại kết quả
tốt nhất về lâu dài. Tôi hiện đang sử dụng một loại đất trồng cây hữu cơ tổng hợp
rất phổ biến và chứa những thành phần dinh dưỡng cơ bản. Bởi vì loại đất trồng
cây đặc biệt này là loại hữu cơ, nên nó không hề chứa phân hóa học vô cơ.
Phân vô cơ có thể gây ra những vấn đề nghiêm trọng đối với hồ thủy sinh tự nhiên.
Chẳng hạn, khi đất trồng cây nằm trong nước, những chất hóa học chứa nitrate
(chẳng hạn KNO3 và NH4NO3) sẽ nhanh chóng chuyển thành chất nitrite độc hại.
Phân hóa học chứa sulfate (chẳng hạn K2SO4, (NH4)2SO4…) sẽ chuyển hóa
thành H2S, loại khí có mùi trứng thối làm chết rễ cây và đe dọa các loài cá ăn đáy.
Phân hóa học có thể thích hợp đối với các loại hồ cao cấp nhưng chúng có thể gây
ra những vấn đề nghiêm trọng đối với hồ thủy sinh tự nhiên.
3
Một loại phân mà đôi khi tôi trộn với đất nền đó là hỗn hợp bột xương. Nó chủ yếu
cung cấp phốt-phát và can-xi dưới dạng hữu cơ với tốc độ nhả chậm, điều có lẽ
kích thích rễ tăng trưởng. Tuy nhiên, tôi chưa từng thử nghiệm loại phân này một
cách nghiêm túc và cây dường như vẫn phát triển bình thường dẫu không có nó.
Đất trồng cây hữu cơ không làm nước quá đục do đó giúp hạn chế tần suất thay
nước trong giai đoạn thiết lập hồ. Hơn nữa, đất phân rã nhanh hơn so với một số
loại đất trải bề mặt thông thường mà một số tiệm có bán. Khi tôi sử dụng một trong
số loại đất trải bề mặt này, một màng dầu mỏng xuất hiện trên mặt nước sau ba
tuần và một số cá bị chết. Tôi ngờ rằng vụn gỗ tươi tiết ra một số tinh dầu bảo vệ
(có lẽ là tinh dầu tuyết tùng, nhựa thông…). Để đảm bảo an toàn cho cá, tôi phải
thay nước sau mỗi một đến hai tuần trong hai tháng đầu tiên. Rất nhanh sau đó, hồ
trở nên ổn định và hiện giờ không còn vấn đề nào nữa.
Chọn đất nền
Mọi người nên biết rằng nền đất trồng cây trở nên yếm khí nhanh hơn nhiều so với
nền giàu đất sét, nền pha đất sét hay nền toàn sỏi. Đấy là bởi vì đất trồng cây chứa
nhiều thành phần hữu cơ để vi khuẩn tiêu thụ (tức phân hủy). Quá trình phân hủy
tiêu thụ ô-xy và làm cho đất trở nên yếm khí.
Do đó, mọi người không nên bố trí lớp đất trồng cây quá dày hay ngăn cản sự trao
đổi ô-xy bằng cách đặt lũa, đá hay trải một lớp sỏi hoặc cát dày. Việc hình thành
những túi yếm khí sẽ ngăn cản cây tăng trưởng và tạo ra những chất độc hại đối
với cá.
Đất trồng cây sẽ hút ô-xy hòa tan trong nước, đặc biệt là trong từ hai đến tám tuần
đầu tiên khi sự phân hủy chất hữu cơ trong đất đạt đến đỉnh điểm. Nếu cây tăng
4
trưởng kém và nước không đủ ô-xy hòa tan thì cá sẽ phải nổi lên mặt nước để thở.
Giải pháp là nhanh chóng gia tăng mức độ sục khí và/hay khuấy động mặt nước.
Một khi đất nền ngập trong nước, hoạt động của vi khuẩn và sự phân hủy sẽ không
ngừng gia tăng trong những tuần đầu tiên. Sự hỗn loạn lúc ban đầu này là một quá
trình tự nhiên. Do đó đất nền sẽ xả dưỡng chất vào nước, điều kích thích tảo tăng
trưởng. Nếu có quá ít cây hay cây không phát triển tốt, nguồn dưỡng chất sẽ kích
thích sự phát triển của tảo. Sự bùng phát của tảo sẽ ngăn cản cây phát triển, từ đó
tạo ra một vòng luẩn quẩn: cây chết sẽ tiết thêm dưỡng chất vào nước, càng kích
thích tảo hơn nữa, và rễ cây chết sẽ cung cấp chất hữu cơ tươi cho đất, do đó càng
làm đất nền yếm khí và càng bất lợi hơn đối với cây.
Mục đích chung của người chơi thủy sinh là phải giúp cây phát triển tốt trước khi
đất nền biến động. Bởi vì nếu cây phát triển tốt trong hai tuần đầu tiên, thì chính
cây – chứ không phải tảo – sẽ hấp thu hầu hết chất dinh dưỡng được tiết ra. Cây sẽ
tạo ra đầy đủ ô-xy để giữ an toàn cho bộ rễ của chúng, và do vậy hồ thủy sinh tự
nhiên được thiết lập một cách an toàn với rắc rối tối thiểu.
Chuẩn bị
Hồ thủy sinh tự nhiên phải được thiết lập để cây tăng trưởng một cách tối đa lúc
ban đầu. Thiết lập một hồ thủy sinh tự nhiên và đợi vài ngày mới lắp đèn là điều
nên tránh. Người mới chơi thường không có đủ cây hay không biết loài nào phù
hợp với mình nhất. Có cám dỗ đáng kể để bỏ qua việc trồng cây, đặc biệt là với hồ
lớn. Lời khuyên của tôi là, hoặc bạn phải có đủ cây, hoặc sử dụng hồ nhỏ hơn. Nếu
bạn có ít cây, thì thà thiết lập hồ 40 lít mà trồng đầy đủ còn hơn hồ 400 lít mà thưa
thớt; cơ hội để sở hữu hồ thủy sinh tự nhiên không-sự-cố sẽ lớn hơn rất nhiều.
Việc chiếu sáng phải tuân thủ những hướng dẫn cơ bản dành cho hồ thủy sinh nói
chung, và dĩ nhiên hồ thủy sinh cần nhiều ánh sáng hơn so với hồ bình thường.
Thời lượng ngày (day length) đề nghị là tối thiểu 12 tiếng. Về lâu dài, nhiều loài
cây thủy sinh không tăng trưởng tốt với thời lượng từ 8 đến 10 giờ. Hiển nhiên, sau
vài tuần, chúng sẽ hoàn toàn suy sụp (Kasselmann, 2003). Tôi ngờ rằng thời lượng
ngày ngắn ngủi có thể là tín hiệu đối với một số loài cây nhất định rằng mùa sinh
trưởng đã kết thúc – có nghĩa đây là lúc ngủ đông và ngưng tăng trưởng. Bởi vì cây
và tảo luôn cạnh tranh, sự tăng trưởng chậm của cây thường được diễn dịch thành
vấn đề tảo. Trớ trêu thay, một số người có hồ thủy sinh tự nhiên báo cáo rằng họ
giải quyết vấn đề tảo chỉ đơn giản bằng cách gia tăng thời lượng chiếu sáng ngày.
Tôi áp dụng thời lượng ngày là 14 giờ (bật đèn lúc 7 giờ sáng và tắt lúc 9 giờ tối).
Tuy nhiên, tôi chèn vào 4 giờ nghỉ trưa. Chiếu sáng nhân tạo chỉ trong 10 giờ
5
nhưng cây có thời lượng ngày tổng cộng 14 giờ. Với chế độ nghỉ trưa, cây luôn
phát triển tốt mà lại tiết kiệm điện. Vào những tháng mùa hè, khi hồ có xu hướng
quá nhiệt thì chế độ nghỉ trưa còn giúp nước hạ nhiệt. Tôi dùng bộ định thời để
cung cấp một thời lượng ngày ngày cố định và thuận lợi.
Thiết lập hồ thủy sinh tự nhiên
Việc thiết lập hồ phải mất cả ngày, vì vậy vào Ngày Thiết Lập tôi bắt đầu vào 8 giờ
sáng cùng với mọi thứ cần thiết để thiết lập cho một hồ 220 lít. Tôi có một kế
hoạch tổng quát cùng với cây, đất nền, đá, sỏi và cát đã chuẩn bị sẵn. Tôi thực hiện
theo quy trình sau:
- Tôi nhặt que và những mẩu gỗ lớn ra khỏi đất trồng cây.
- Tôi trộn nửa ly bột xương với từ 8 đến 12 lít đất trồng cây (điều này không bắt
buộc).
- Để trang trí, tôi xếp đá xung quanh vùng không trồng cây hình ô-van. Tôi trải một
lớp cát mỏng vào đó (khoảng 1 cm). Đá và cát được đặt thẳng xuống đáy hồ.