CHƯƠNG XIII
LÒNG TỰ ÁI
I. Lòng tự ái nảy nở với trí tuệ . Nó là một đức tính rất quý.
Tất cả những xu hướng ta đã xét ở những chương trên đều phụ thuộc
vào lòng tự ái cả. Lòng tự ái có một tính cách đặc biệt là chỉ xuất hiện ở loài
người thôi. Các loài vật cũng biết cạnh tranh nhau kịch liệt lắm, nhưng
những lúc đó, chúng chỉ theo bản năng của chúng thôi, không có cái tự ngã ý
thức (conscience de soimême) , không biết so sánh, xét định những hành
động của chúng, những trạng thái của chúng, vì chúng không có lòng tự ái.
Lòng tự ái nảy nở với trí tuệ, cho nên trẻ càng lớn càng biết tự ái và những
người ngu độn không biết tự ái.
Phần đông nhận rằng lòng tự ái là một trong những đức tính quý nhất
của ta. Ta dễ có tín nhiệm ngay với người nào biết tự ái, như vậy là phải . Vì
ai cũng có phẩm giá của người ấy . Biết trọng, yêu phẩm giá của người khác,
tất phải biết trọng, yêu phẩm giá của mình. Ta không thể quên nghĩ tới ta
được vì không ai trừ bỏ được “cái tôi” của mình đi, cũng như không ai nhảy
qua bóng của mình được .
Vả lại không biết tự yêu mình thì không yêu được người khác, không
làm tròn được bổn phận. Ta tận tâm, ta yêu đồng bào ta và ta thấy vui ; nếu
bỏ cái vui đó thì không sao giảng được hành vi ấy nữa .
Tự ái là yêu mình. Nhưng nhiều khi cũng là yêu người. Ta sợ người
khác khinh ta vì ta quả có trọng họ. Sau cùng kinh nghiệm cho ta thấy rằng
lòng tự ái tránh cho ta được nhiều điều ác, xui ta làm những điều thiện.
Trước tên lính thủ vệ chăm chỉ đó, tất cả những tình dục đê hạ phải trốn hết.
Nó còn kích thích những năng lực của ta, hưng khởi khí lực của ta, giúp ta tự
thắng ta và thắng những người khác.
II. Tự ái không phải là giả dối như La Rochefoucauld nói .
Vậy tự ái không hẳn là tự yêu mình. Có lòng tự ái là biết giá trị của
mình, nhưng không phải cái gì của mình cũng yêu cả, mà chỉ yêu những cái
đáng yêu thôi, những cái gì nó làm cho ta hơn những ngưòi khác, làm cho
tâm hồn ta cao thượng lên. Đồng thời cũng là ghét những ti tiện của ta nó hạ
phẩm giá của ta. Nhưng tự ái lại có nghĩa là yêu đồng bào của ta nữa. Hiểu
theo nghĩa đó thì lòng tự ái là một tay giúp sức rất đắc lực cho bổn phận.
Cho nên những người mạt sát nó đều lầm cả. Theo La Rochefoucauld thì
lòng tự ái là gốc của tất cả những thói xấu ; nó xui ta thực thà cũng chỉ vì
khéo vặt, đại lượng chỉ vì mua chuộc , biết ơn chỉ vì lo xa …nhưng như vậy
không phải là tự ái, theo nghĩa chúng ta và phần đông hiểu . Giấu những ý
định của mình đi lừa đồng bào, giả bộ có những cảm tình tốt mà mình không
có, như vậy đâu phải là trọng mình, yêu mình! Là thiếu lòng tự ái thì đúng
hơn .
III. Lòng tự ái rất quan trọng trong sự giáo dục .
Vậy lòng tự ái rất quan hệ trong sự giáo dục. Nó giúp ta dạy trẻ hiểu
thế nào là nhân phẩm, thế nào là danh dự . Tính đó, ở trẻ rất dễ kích thích,
chỉ dẫn, tinh luyện. Nhờ nó, ta tập cho trẻ dần dần có đủ các đức tốt được,
trước hết là lòng tự trọng trong cử chỉ, ngôn ngữ, rồi đến lòng kiên nhẫn,
biết trọng đồng bào, biết liêm khiết.
Nhưng ta phải gợi lòng tự ái của trẻ một cách kín đáo. Cho chúng hiểu
rằng ta yêu chúng, tin chúng, rằng chúng không đến nỗi làm những điều rất
xấu được thì rồi dần dần chúng cũng tự yêu chúng và gắng sức để được
xứng đáng với lòng yêu của ta . Nếu chúng đã biết tự trót lầm lỡ thì ta mắng
: “Một đứa trẻ biết tự trọng không làm điều ấy. Con phải xấu hổ vì cử chỉ
của con chứ!”,
Nhưng đừng tin rằng những cách đó lúc nào cũng có kết quả đâu. Nếu
khuyên bảo điều gì mà chúng không nghe thì phải cương quyết, bắt buộc
chúng làm điều đó. Mới đầu chúng sợ mà tuân, sau chúng sẽ vì lòng tự ái mà
làm.
