Luận án phó Tiến sĩ Khoa học ngữ văn: Hồ Xuân Hương và nền văn hóa dân gian Việt Nam

0TB Ộ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

2TĐ Ạ I HỌC QUỐC GI A THÀNH PHỐ HỒ CHÍ M I N H TRƯỜNG Đ Ạ I HỌC SƯ 2T11T 2T11TP H Ạ M

2TNGUYỄN THỊ NGỌC

1THỒ XUÂN HƯƠNG

1TVÀ NỀN VĂN HÓA DÂ N GIAN VIỆT NAM

2TLUẬN ÁN PHÓ TIẾN SĨ KHOA HỌC N G Ữ V Ă N

2TTHÀ NH PHỐ HỒ C H Í M I N H - N Ă M 1996

24T

B Ộ G I ÁO D ỤC VÀ Đ ÀO T ẠO

2TĐ Ạ I H Ọ C Q U Ố C G I A T H À N H P H Ố H Ồ C H Í M I N H

2TT R Ư Ờ N G Đ Ạ I H Ọ C S Ư P H Ạ M T P . H C M

2TNGUYỄN THỊ NGỌC

3THỒ XUÂN HƯƠNG

3TVÀ NỀN VĂN HÓA DÂN GIAN VIỆT NAM

51TCHUYÊN N G À N H : V Ă N HỌC VIỆT N A M M Ã SỐ :

5 04 33

2TLUẬN ÁN PHÓ TIẾN SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

51TN G Ư Ờ I HƯỚNG D Ẫ N K HOA H Ọ C GIÁO SƯ LÊ TRÍ V I Ễ N

2TTHÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - NĂM 1996

2TLỜI CAM ĐOAN

4TTôi x i n c a m đ o a n đ â y là c ô n g t r ì n h n g h i ê n c ứu c ủ a riêng tôi. C á c số l i ệ u , kết q u ả n ê u t r o ng l u ậ n á n là t r u n g t h ực v à c h ưa từng đ ượ c a i c ô n g bố trong bất kì c ô n g trình n à o k h á c .á c giả l u ậ n á n

NGUYỄN THỊ NGỌC

MỤC LỤC

136TLỜI CAM ĐOAN136T .............................................................................................. 3

136TDẪN NHẬP136T ....................................................................................................... 6

136T1 . LÍ DO CHỌN ĐỀ T À I 136T ................................................................................................. 6

136T2. PHẠM VI NGHIÊN CỨU - NHỮNG GIỚI THUYẾT CẦN ĐƯỢC XÁC ĐỊNH TRONG LUẬN ÁN.136T ....................................................................................................... 11

136T2.1. Về phạm vi sáng tác của Hồ Xuân Hương136T .......................................................... 11

136T2.2. Giới thuyết thuật ngữ "Văn hóa dân gian "136T ......................................................... 13

136T3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU :136T ............................................................................ 16

136T4. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU:136T ...................................................................................... 19

136T5.NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN ÁN136T ..................................................................... 19

136T5.1. Về mặt phương pháp luận :136T ................................................................................. 19

136T5.2. Những đóng góp về lĩnh vực văn hóa.136T ................................................................. 21

136T5.3. Kết cấu của luận án :136T ............................................................................................ 23

136TChương 1:LỊCH SỬ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU THƠ NÔM ĐƯỢC TRUYỀN TỤNG CỦAHỒ XUÂN HƯƠNG VÀ NỀN VĂN HÓA DÂN GIAN VIỆT NAM NỬA CUỐI THẾ KỶ XVIII NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX136T ..................... 25

136T1.1. Tính khách quan - hệ thống và khoa học của phần mục "Lịch sử vấn đề nghiên cứu thơ Nôm được truyền tụng của Hồ Xuân Hương và nền văn hóa dân gian Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII nửa đầu thế kỷ XIX ".136T ........................................................................ 25

136T1.2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu thơ Nôm được truyền tụng của Hồ Xuân Hương và nền văn hóa dân gian Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII nửa đầu thế kỷ XIX.136T ....................... 27

136T1.3. Một số kết luận :136T ....................................................................................................... 77

136TChương 2: V ĂN HÓ A D ÂN GI A N V I Ệ T N AM NỬ A CUỐI THẾ K Ỷ X VI I I NỬ A Đ Ầ U THẾ KỶ XIX V À NHỮ N G Đ Ặ C Đ I Ể M CƠ B Ả N C Ủ A NÓ VỀ TRIẾT L Ý V À THẨM M Ỹ DÂ N GI A N. 136T . 91

136T2.7 Vài nét về Rabelais và ý nghĩa của luận thuyết của M. Backhtin với những điều cần lưu ý khi nghiên cứu về Hồ Xuân Hương.136T ...................................................................... 91

136T2.2- Bức chân dung về xã hội Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII nửa đẩu thê kỷ XIX.136T 107

136T2.3 Những nét điển hình về nền văn hóa dân gian Việt nam nửa cuối thế kỷ XVIII nửa đầu thế kỷ XIX.136T ............................................................................................................. 122

136T2.3.1: Về văn học dân gian136T ..................................................................................... 123

136T2.3.3. Về Mỹ Thuật Dân Gian.136T ................................................................................. 143

136T2.3.4. Lễ Hội Dân Gian:136T ........................................................................................... 153

136TChương 3:THƠ NÔM HỒ XUÂN HƯƠNG SỰ TIẾP THU VÀ SÁNG TẠO TỪ CỘI RỄ CỦA NỀN VĂN HÓA DÂN GIAN NỬA CUỐI THẾ KỶ XVIII VÀ NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX.136T ..................................................................... 164

136T3.1. Thơ Nôm truyền tụng Hồ Xuân Hương - sự tiếp thu một cách chọn lọc trong sự phong phú từ tư tường, triết lý, từ nguồn thi liệu và thi pháp của nền văn hóa dân gian Việt Nam nửa đẩu thế kỷ XVIII và nửa đầu thê kỷ XIX:136T ............................................. 165

136T3.1.1: Thơ Nôm Hồ Xuân Hương tiếp thu lối bố cục ngắn gọn, hàm súc như đúc kết một chân lý - triết lý mang tính thế tục, đậm đà chất nhân văn .136T ............................. 168

136T3.1.2 Thơ Nôm Hồ Xuân Hương tiếp thu cách kết cấu đối xứng đối lập trong cấu trúc tác phẩm thuộc văn hóa dân gian136T ............................................................................. 175

136T3.1.3 Thơ Nôm Hồ Xuân Hương tiếp thu lối xây dựng ngôn ngữ trên cơ sở hình tượng độc đáo giàu sức biển hiện từ các tác phẩm nghệ thuật của văn hóa dân gian Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII và nửa đầu thế kỷ XIX.136T ....................................... 181

136T3.1.4 Thơ Nôm Hồ Xuân Hương với kết thúc bất ngờ, đột ngột - bắt đầu từ hầu hết các tác phẩm nghệ thuật dân gian136T ............................................................................. 192

136T3.2 Thơ Nôm Hồ Xuân Hương - sự sáng tạo phong phú và độc đáo từ mảnh đất mỡ màu là văn hóa dân gian Việt Sam nửa cuối thế kỷ XVIII và nửa đẩu thế kỷ XIX:136T............ 200

136T3.2.2 Thơ Nôm Hồ Xuân Hương, sự thể hiện độc đáo của tiếng cười.136T .................... 214

136T3.23 Thơ Nôm Hồ Xuân Hương, sự thể hiện độc đáo của tiếng nói cá nhân - thẳm sâu sự kêu đòi cho quyền sống cá nhân trọn vẹn cho con người.136T ................................... 221

136TPHẦN KẾT LUẬN136T ....................................................................................... 231

136TTÀI LIỆU THAM KHẢO136T ............................................................................. 238

136TP H Ụ LỤ C 136T ................................................................................................... 260

DẪN NHẬP

12TH ồ Xu â n H ươ n g l à g ươ n g mặ t v ă n học đ ặ c b i ệ t n h ấ t, " M ộ t n h à 11T12Tthơ 11T12Tk i ệ t xuất mội t à i n â n g v ă n h ọ c độc đ á o " [ 1 2 5 11T12T] , 11T12Tmội trong số những n h à t h ơ có tên tuổi l ớ n nhất trong lịch sử v ă n học nước n h à . Từ l â u , t ên tuổi và t à i thơ c ủ a Hồ Xu â n H ươ n g đ ã v ượ t t ầ m biên g i ới tổ quốc. Để đến được v ớ i sự ngạc n h i ê n , t h í c h 12T21Tt h ú v à t r â n 12T21Tt r ọ n g 12T21Tc ủ a n h ữ n g n h â n v ậ t có tên tuổi trên thi 21T24Tđ à n 21T24Tvăn học thế giới. 12T21TN h à thơ Ấn Độ -Tagor, t r o n g d ị p g h é t h ă m S a i g ò n n ă m 1 9 29 cũng t r â n trọng 11T12Txếp 11T12Ttên tuổi Xu â n H ư ơ n g bê n c ạ n h thi h à o Ng u yễ n Du , trong số c á c t h i s ĩ t r ứ d a n h của thế giới n h ư : Lý B ạ c h , Shaspeare và Vi c i o r Hu g o [52]. Cũng đ ã từ l â u , thơ Xu â n H ươ n g đ ã đ ượ c d ị c h v à g i ớ i t h i ệ u r a n ư ớ c ngoài : 12T23Tở 12T23TP h á p , 12T23Tở21T23T 12T21TLiên Xô , B u n g a r i a và mớ i đ â y 12T23Tở 12T23TP h ầ n La n . Đặc b i ệ t R, R12T23T ở12T23T L i ê n 12T24TX ô 12T24T( t r ướ c đ â y) , l ầ n đ ầ u l i ê n , Th ơ Hồ 12T24TX u â n 11T24THương được 11T12Tấn h à n h v ớ i k ỷ l ụ c 1 0 .0 0 0 b ả n và đ ượ c đông đ ả o b ạ n đọc yê u 12T21Tt h í c h . 12T21TNg à y n a y, t ại mộ t số trường Đại Học 12T23Tở12T23T Hoa K ỳ v à n h i ề u nước Tây Â u đ ã có 12T21Tn h ữ n g 12T21Thọc g i ả , n h ữn g n h à nghiên cứu c h u yê n sâu về Hồ Xu â n Hương [187]. T ạ i P h á p , trong l ờ i đề tựa cho t ậ p "Thơ Hồ Xu â n Hương", n h à 12T23Tt h ơ 12T23Tcó tên tuổi c ủ a P h á p l à J ă n g - R i x t a t c ũ n g n g ợ i ca " Hồ Xu â n Hương l à một t r o n g số n h à thơ có t ê n t u ổ i l ớ n nhất c ủ a n ề n v ă n học V i ệ t Na m v à không còn c h ú t nghi n g ờ l à một trong n ữ sĩ h à n g đ ầ u c ủ a c h â u Á" [165] .

12TCó đ ượ c v ị trí đ ặ c b i ệ t ấy trong sự đ á n h gi á c ủ a d ư l u ận , h ẳ n thơ Xu â n Hương 12T21Ttừ 12T21Tl â u k h ô n g c h ỉ đ ậ m đ à mội b ả n sắc d â n tộc trong nghệ thuật thể h i ệ n , mà còn b ở i thơ Xu â n H ươ n g c ũ n g từ l â u , đ ã đ ạ t đến n hữ n g p h ẩ m chất tuyệt12T21T 12T21Tv ờ i c ủ a t í n h 12T21Tn h â n 12T21Tl o ạ i [ 7 4 ] về nội 12T21Td u n g 12T21Ttư 12T21Ttưởng; 12T21TV ớ i ý nghĩa t h ể h i ệ n được n h ữn g khát vọng "làm N g ườ i " , sống "cho r a Ng ườ i " và " thỏa mã n mọi n h u cầu t ự nhiên của 12T24TC o n 12T24TN g ư ờ i" [ 7 4 ].

12TỞ t r o n g nước, t ừ khi người ta đ ượ c biết đến t ậ p thơ " X u â n H ư ơ n g thi t ập" t à i l i ệ u i n b ằ n g chữ Quốc ngữ, i n l ầ n t 12T21Th ứ 12T21Tn h ấ t , n h à i n Vă n M i n h , i n n ă m 1 9 1 3 theo giáo sư Ng u yễ n Lộc c h o biết [13 5 ] l à t à i l i ệ u ghi chép sớm n h ấ t về sáng t ác 12T24Tcủa X u â n H ư ơ n g . C h o đến n a y , đ ề tài n g h i ê n c ứu về H ồ Xu â n H ư ơ n g , cũng n h ư các sáng 12T24Tt 12T24Tác c ủ a b à l u ô n l à đ ề t à i hấp d ẫ n

1 . LÍ DO CHỌN ĐỀ T À I

24TĐ ã có biết b a o nhiêu công t r ì n h , b à i viết, n h ữ n g t hô n g tin n g h i ê n cứu v ề H ồ X u â n Hư ơ n g h a y n h ữn g s á n g t á c c ủ a bà - t ừ trước đến n a y - 23T24Tở 23T24Ttrong nước c ũ ng n h ư ở nước ngoài? . T r o n g điều k i ệ n c h o p h é p , nếu có thể l à m đ ượ c con số thống k ê t h ậ t đ ầ y đ ủ , n g h i ê m t ú c , c h ắ c c h ắ n sẽ c ó í c h cho việc n g h i ê n cứu v ề X u â n H ư ơ n g - mộ t h i ệ n t ượ n g v ă n h ọ c đ ặ c b i ệ t - v à x é t v ề m ặ t n à o đ ó . có t h ể c o i X u â n H ư ơ n g l à mộ t t r o n g số thiên t à i v ă n h ọ c c ủ a n ướ c n h à . N h à thơ Xu â n Di ệ u , b ằ n g n h ữ n g c ả m n h ậ n t h ậ t t à i hoa - r ấ t s ớ m, ô n g đ ã n h ậ n r a - h ơ n ai hết - v ẻ đ ẹ p t h ậ t độc đ á o t r o n g "chất thơ X u â n H ư ơ n g " . M ỗ i b à i viết v ề t h ơ X u â n Hương, người t a c h ẳ n g 12T24Tt 12T24Tìm đ â u r a c á i g ọ i là "phê b ì n h " , c h ỉ t h ấ y t r ê n n h ữn g trang viết của ô n g đ ậ m đ à mộ t c á i "lý" t h ậ t s á n g v à một c á i "24Ttình24T" n h ư l à đ ã "tri âm", "tri kỷ". C á i 12T24Tt 12T24Tì n h rất C o n người, c á i t ì n h rất n g h ệ sĩ. V à X u â n Diệu đ ã 21T24Th à o d â n tộc”P xếp đ ặ t Hồ X u â n H ư ơ n g trong số “B a 21T24Tt h i P[41,42,43], b ê n c ạ n h 21T24Th a i n h à t h ơ 21T24Tv ĩ đại, h a i n h â n v ậ t " k h ổ n g l ồ " c ủ a mọ i t h ờ i đại là Ng u yễ n T r ã i - Ng u yễ n D u .

24TC h ú n g tôi chọn tác giả H ồ X u â n H ư ơ n g c ù n g sáng 12T24Tt 12T24Tác t h ơ N ô m được t r u yề n tụng c ủ a b à l à m đ ề 12T24Tt 12T24Tài c h o l u ậ n v ă n c ủ a mì n h k hô n g b ở i H ồ X u â n Hương là 21T24Tn h à 21T24Tthơ l ớ n , n h à thơ độc đ á o , n h à thơ k ỳ t à i n h ư b a o l ờ i k h e n 12T24Tt 12T24Tặng X u â n H ươ n g . C h ú n g t ô i c h ọ n 12T24Tt 12T24Tá c giả Hồ X u â n H ư ơ n g c h í n h là b ở i v ì x u n g q u a n h lên gọi v à bài thơ c ủ a X u â n H ươ n g v ẫ n còn biết b a o c â u h ỏ i đ a n g c ầ n l ờ i g i ả i đáp. N ó i n h ư g i á o sư Ng u vễ n Lộc, "Đó là v ấ n đ ề t ư liệu sáng tác cũng n h ư t ư liệu về c u ộ c đ ờ i của n h à t h ơ n à y" [ 1 3 5 ,1 36 ] . C h ú n g tôi c h o rằng nguồn gốc c ủ a biết b a o nhiêu phức t ạ p , r ắ c rối cho việc nghiên cứu v ề Hồ X u â n Hươ n g n ó i c h u n g , c ũ n g x u ấ t p h á t từ h a i khó k h ă n rất cơ b ả n v ừa nêu t r ê n . Đó là biết b a o n h i ê u v ấ n đề còn t ồ n t ạ i : Hồ X u â n H ư ơ n g l à a i ?, bộ p h ậ n thơ chữ H á n h a y c h ữ N ô m c h í n h thức l à sáng tác c ủ a X u â n Hư ơ n g ?. Trong mả n g t h ơ Nô m v ẫ n đ ư ợ c truyền t ụ n g trong d â n gian - n h ữ n g b à i t h ơ N ô m n à o là c ủ a Xu â n Hương, n h ữn g b à i thơ N ô m n à o đ ã đ ư ợ c " d â n gian h ó a " , n h ư n h ậ n x é t c ủ a giáo 21T24Tsư 21T24TLê T r í Viễn [258] ?. C ù n g trong m ả n g t h ơ N ô m v ẫ n được t r u yề n t ụ n g là c ủ a X u â n Hương, những b à i n à o

v à có sức g ợ i mở lớn đối v ớ i giới nghiên cứu, c ũ n g n h ư đ ô n g đ ả o đ ộ c g i ả c ủ a thơ X u â n Hương.

24THồ X u â n Hương b ằ n g t à i t h ơ độc đ á o đến mức "Thi trung h ữu q u ỷ " đ ã n h ư một trung tâm t h u h ú 12T24Tt 12T24T biết b a o n h i ê u thế h ệ n h à nghiên cứu v à các độc g i ả yê u q u ý X u â n H ư ơ n g v à thơ b à v à o c u ộ c kiếm tìm v à 23T24Tliên tục định g i á l ạ i 23T24Tb à . V ấ n đề v ề Hồ X u â n H ươ n g n ó i c h u n g , đ ã n h ư là v ấ n đ ề t h ờ i sự V ă n h ọ c . Q u a các công t r ì n h đ ã n g h i ê n c ứ u về Hồ X u â n H ư ơ n g, từ t r ướ c đến n a y , c h ú n g ta n h ậ n t h ấ y, v i ệ c đ á n h g i á về t h ơ Hồ X u â n H ư ơ n g đ ã d i ễ n r a rất p h ứ c t ạ p . 11T24TV ề 11T12Tt 12T24Tà i t h ơ Xu â n Hương, không một a i p h ủ n h ậ n . Tr á i l ạ i , v ề n ộ i d u n g tư 11T24Ttưởng 11T24Ttrong thơ Xu â n H ư ơ n g thì có n h i ề u ý k i ế n t r a n h c ã i , đối l ậ p g a y gắt. C h o d ù đ ã có r ấ t n h i ề u công t r ì n h đ ượ c n g h i ê n c ứu v ề Hồ X u â n H ươ n g v à t r o n g số đó, một số 12T24Tt 12T24Tác giả v ớ i n h ữ n g c ô n g t r ì n h nghiên c ứu về Hồ Xu â n H ươ n g đ ã t h ực sự có được những 12T24Tt 12T24Tiếng nói khoa học đ á n g t r â n t r ọ n g . M ặ c d ù vậy, H ồ X u â n H ư ơ n g v à sáng 12T24Tt 12T24Tác c ủ a b à - đ ặ c biệt là m ả n g thơ N ô m đ ư ợ c truyền t ụ n g t h ực sự l à v ấ n đ ề "mở", với 23T24Tý 23T24Tnghĩa, đ ó là vấn đ ề còn c h ứ a đựng ,ha y h à m ẩ n n h ữ n g yếu tố mà 12T24Tt 12T24Ta còn có thể p h á t h i ệ n - n h ư R o l a n d B a r t h e s đ ã c h o thấy [ 5 1 ] . Và thơ N ô m t r u yề n t ụ n g c ủ a Xu â n Hương v ớ i n h ữ ng h ì n h ả n h , h ì n h t ượ n g mậ p mờ h a i nghĩa, v ớ i những 12T24Tt 12T24Từ nói lái rất d â n g i a n , h ẳ n có "vấn đ ề " c ủ a n ó . Th ơ Nô m X u â n H ư ơ n g từ l â u , đ ã sống t h ậ t bền t r o n g l ò n g độc g i ả , n ó c h ỉ có t hể so s á n h v ớ i sức s ốn g t h ậ t d i ệ u k ỳ n h ư ca dao - cổ tích, với mỗi con người Vi ệ t N a m… C h ắ c c h ẳn g b ở i t ạ i thơ X u â n Hương l à t h ứ t hơ " d â m b ô n " n h ư Georges Cordier n h ậ n x é t [52]. L à m sao c ắ t nghĩa nổi những lời k h e n n g ợ i t à i t h ơ Xu â n Hư ơ n g t h ậ t mê n h mông v à n h ữn g lời l ă n g n h ụ c thơ bà - n h ư mộ t t h ứ t h ơ "khiếm n h ã " c ũ n g v ẫ n còn đ ó . T h ậ m chí, có cả mộ t đ ặ c san đ ượ c viết v ớ i c h ủ đ ề " C á i t ụ c , c á i d â m t r o n g thơ X u â n Hương" [153,154]. L à m sao c h ỉ l ý g i ả i 21T24Tg i ả n 21T24Tđ ơ n r ằ n g : X u â n Hư ơ n g d ù n g "cái đ ó " ( c á i t ụ c , cái dâm), n h ư một v ũ k h í đ ã k í c h , l ê n á n cái c h ế đ ộ p h o ng k i ế n 12T24Tt 12T24Tỏ ra q u á b ấ t công v à vô n h â n đ ạ o v ớ i q u yề n sống của con n g ư ờ i , đ ặ c b i ệ t l à v ớ i p h ụ n ữ ? Viết về mộ t t h i ê n 12T24Tt 12T24Tà i t h ơ t h ậ t k h ô n g d ễ d à n g , viết về Hồ X u â n Hương v à sáng 12T24Tt 12T24Tác "độc nhất v ô nhị" của b à đ ã v à sẽ c à n g l à n h ư thế. Thơ N ô m X u â n H ư ơ n g l à tiếng lòng c ủ a mọ i c o n n g ư ờ i , ở mọ i thời đ ạ i - v ớ i n h ữ n g

đ ượ c coi là " b ả n gốc" n h ữ n g bài n à o đ ượ c coi l à " d ị b ả n " [ 2 7 0 ] , n h ư M a u r i c e D u r a n d đ ã c h o thấy!

l ầ n gặp p h ả i - mỗi k h i d ạ y l ạ i p h ầ n

24TM ộ t lẽ khác, học s i n h của c h ú n g tôi n ằ m t r o n g 12T24Tsố 12T24Tđông đ ả o độc giả 12T24Tc ủ a 12T24Tt h ơ Nôm X u â n H ươ n g - " p h í a 12T24Tt 12T24Tiếp n h ậ n v ă n h ọ c " [74], nói theo n g ô n ngữ c ủ a c á c n h à l à m l ý luận hiện đ ạ i , l ạ i đ ượ c thông t i n rất đ ầ y đ ủ v ề các b à i t h ơ Nô m. Vớ i những n ộ i d u n g " d â m" " 12T24Tt 12T24Tụ c " đ ã đ ượ c á p đ ặ t n h ư mội đ ị n h kiến lừ l â u R Rvề n h ữn g b à i thơ "Kia" - n h ữn g bài t h ơ còn l ạ i c ủ a X u â n H ươ n g . N h ữ ng b à i t h ơ t i n h n g h ị c h , 12T24Tbạo 12T24Tm i ệ n g v à d ữ dội của b à .. . L à m s a o ch ỉ hiểu t à i t h ơ c ủ a n h à thơ độc đ á o , k ỳ t à i n h ư X u â n H ươ n g c h ỉ q u a n h ữn g b à i t h ơ đ ượ c c h ọ n l ọc n h ư thế ?

k h á t k h a o về q u yề n sống c ủ a con người rất đ á n g v à c ầ n đ ượ c b ả o v ệ . Và vì v ậ y, mọi đ á n h g i á , mọ i khen chê về thơ Xu â n Hương nói c h u n g , không đ ượ c p h é p chỉ d ừn g 23T24Tở 23T24Tmức độ c ả m nhận,hay 12T24Tt 12T24Từ trên "bề mặ t " c h ữ n g h ĩ a . Roland Barthcs [51] đ ã c ả n h 12T24Tbáo rất 12T24Tt à i t ì n h c h ú n g ta rằng, sức sống c ủ a tác p h ẩ m k h ô n g p h ả i n ằ m trong "thông đ i ệ p " 12T24Tc ủ a 12T24Tnó mà l à 23T24Tở 23T24Tt r o n g " h ệ t h ốn g t í n h i ệ u " c ủ a nó. Ở c h ỗ n à y , k h ô n g h ẹ n mà c ũ n g g ặ p gỡ giữa R. B a r t h e s v ớ i Ơmixi-Hêming U â y ( 1 8 9 9 - 1 9 6 1 ) ,n h à v ă n M ỹ n ố i tiếng v ớ i t á c p h ẩ m " Ôn g g i à v à b i ể n cả", tác p h ẩ m đ ượ c g i ả i thưởng P u l i t z e (1953) v à giải N ô b e n ( 1 9 5 4 ) . V à v ớ i cả n g u y ê n l ý "Tảng b ă n g trôi"[256] đ ã n h ư một p h á t k i ế n q u a n t r ọ n g , t r o n g n gh iê n c ứu l ý l u ậ n v ă n học. N g à y n a y , c á c n h à l ý l u ậ n h i ệ n đ ạ i gọi n ó b ằ n g t ê n g ọ i t ươ n g 12T24Tt 12T24Tự n h ư " mạ c h n g ầ m v ă n b ả n " , "tính đ a nghĩa" của v ă n b ả n [74,256], Và c h ú n g 12T24Tt 12T24Tô i c h ọ n đ ề t à i v ề t h ơ Nô m c ủ a X u â n Hương x u ấ t p h á t t ừ c h í n h n h ữ n g k h ú c mắ c , n h ữn g b ă n k h o ă n mà b ả n t h â n đ ã b a o t h ơ X u â n 11T24Tmươi 11T24Tn ă m H ư ơ n g , t r o n g c h ư ơ n g t r ì n h g i ả n g d ạ y , g ầ n h a i q u a .. . C h ú n g t ô i đ ã b a o l ầ n p h ả i "đối thoại" trước những h à i t h ơ N ô m "không dễ n ó i c h ú t nào" c ủ a b à . B a o l ầ n sống cùng 12T24Tt 12T24Tâ m trạng "người đ à n b à " trong t h ơ Nô m X u â n H ư ơ n g - t r ướ c giờ l ê n l ớ p . .. . B a o tiết giảng đ ã q u a đ i , có n h ữ n g t h à n h công n hấ t đ ị n h , n h ư n g c ũ n g c ò n đó biết b a o n h i ê u t r â n t r ở . B ở i 11T24Tb à i 11T24Tgiảng đ ã kết t h ú c ,mà c h ú n g t ô i d ườ n g n h ư còn b ă n k h o ă n như còn t h i ế u v ắ n g cho 23T24Tmột câu kết trọn vẹn 23T24Tc h o b à i giảng c ủ a mì n h . Vì l ẽ , t h ơ N ô m X u â n Hương đ â u p h ả i c h ỉ có 21T24Tn h ữ n g 21T24Tb à i t h ơ d ị u d à n g , n h ú n n h ườ n g n h ư "Mời t r ầ u " , " B á n h trôi nước" ? - n h ữ n g bài được c h ọ n g i ả n g t r o n g n h à trường, để đ ả m bảo t í n h g i á o d ụ c của c h ươ n g t r ì n h c ầ n c ó .

24TVà c ứ đ ặ t giả s ử, giả sử t h ô i - r ằ n g X u â n H ươ n g c h ỉ có n h ữn g b à i t h ơ N ô m v ớ i c h u n g một p h o n g c á c h cổ điển n h ư thế, t h ì liệu có c h ắ c r ằ n g c h ú n g sẽ đ ủ sức m a n g l ạ i c h o X u â n H ư ơ n g một vị trí đ ặ c biệt t r o n g n ề n v ă n h ọ c d â n tộc ? - Và câu t r ả lời đ ã t h ậ t r õ r à n g . H ơ n a i hết, c á c n h à n g h i ê n c ứu , g i ả n g d ạ y p h ả i góp tiếng nói k h o a h ọ c c ủ a mình, g ó p p h ầ n " đ ị n h h ướ n g " lại n h ữn g ý niệm, t h à n h k i ế n h a y ý t ư ở n g d ễ d ã i n ô n g nổi, g i ả n đ ơ n , n h ư đ ã có v ớ i thơ Nô m X u â n H ư ơ n g . B ằ n g c á c h tìm ra lối đ i , con đ ư ờ n g v à 14T24Tcách tiếp cận đúng đắn 14T24Tv à c ầ n thiết 21T24T(so v ớ i 21T24Tcác cách tiếp cận t h ơ Nô m c ủ a X u â n H ươ n g từ trước đến n a y ) đ ể có đ ượ c sự l ý g i ả i c ầ n thiết. Gó p p h ầ n k h ẳ n g đ ị n h v ị trí đ ặ c b i ệ t c ủ a t h ơ Nôm X u â n Hương t r ê n v ă n đ à n d â n tộc mộ t c á c h r õ r à n g . C á c c ô n g t r ì n h n g h i ê n cứu đ ã có 21T24Ttừ 21T24Ttrước đến n a y đ ã đ i t h e o 14T24Tnhiều cách tiếp cận, 14T24Tt r o n g đ ó n h ữ ng cách tiếp cận đ ú n g đ ắ n ( m à c h ú n g t ô i v ẫ n tiếp t ụ c v ậ n d ụ n g t r o n g l u ậ n á n c ủ a mì n h ) . Đó là c á c h 21T24Ttiếp 21T24Tc ậ n n g h i ê n cứu t h ơ Nô m Hồ X u â n H ư ơ n g t r o n g q u a n h ệ v ớ i l ị c h s ử v ă n h ọ c [ 1 9 7 ] , trong v i ệ c x e m x é t ả n h h ư ở n g q u a l ạ i v ớ i v ă n h ọ c d â n g i a n ( Q u a n 21T24Thệ v ă n 21T24Th ọ c viết v à v ă n h ọ c d â n g i a n - vốn là một t r o n g n hữn g mố i q u a n h ệ c ă n b ả n , q u a n t r ọ n g , p h ổ biến v à ma n g tính q u y l u ậ t t o à n thế giới).

24TN h ữ n g n ă m g ầ n đ â y, d ướ i á n h s á n g mà p h ươ n g p h á p l u ậ n c ủ a M i k h a i l M i k h a i l o v i t s B a k h t i n [ 7 , 8 ,9 ] đ ã c h ỉ r a , g i ớ i n g h i ê n c ứu v ă n h ọ c V i ệ t N a m đ ã đ ó n n h ậ n v à đ ồn g tình b ằ n g n h ữ n g b à i n g h i ê n c ứu v ề Hồ X u â n Hương 21T24Tt r o n g 21T24Tmột 14T24Ttrường 14T24Tn g h i ê n c ứ u mớ i mẻ là ng h i ê n c ứu t h ơ N ô m X u â n H ư ơ ng t h e o tinh t h ầ n 21T24Tv à 21T24Ttrong mối q u a n h ệ v ớ i n ề n 14T24Tvăn hóa dân gian 14T24Tc ù n g t h ờ i [ 4 2 ,5 1 , 7 9 v .v ] . Đó là h ư ớ n g tiếp cận, tìm v ề v ớ i " n g u ồ n c ộ i " t h ơ N ô m X u â n H ươ n g , đ â y có l ẽ l à c o n đ ườ n g đ ú n g đ ắ n v à cần thiết đ ể 14T24Ttìm 14T24Tv à 14T24Tgiải mã 14T24Tđược h i ệ n t ư ợ n g c ủ a mộ i t h iê n t à i đ ộ c đ á o n h ư X u â n H ư ơ n g . M ặ c d ù v ậ y , các b à i n g h i ê n c ứu c h ỉ mớ i b ắ t đ ầ u b ằ n g sự g ợ i mở , c h ưa đ ư ợ c nghiên c ứu trong h ệ t h ố n g c h ặ t chẽ v à đ ầ y đ ủ , c ò n l ẻ t ẻ , k h ả o

L à m sao có thể cung cấp c h o h ọ c s i n h , d ù ở bậc p h ổ thông t r u n g học, gương mặ t v ă n học đặc b i ệ t c ủa v ă n h ọ c d â n tộc là X u â n H ư ơ n g ,c h ỉ v ớ i v à b ằ n g n h ữn g h à i thơ giản dị, "không có vấn đ ề gì" n h ư v ậ y ?

12TS a u c ù n g , x i n đ ư ợ c n h ắ c đến n h ư sự tri â n s â u sắc t r ướ c sự h ướ n g d ẫ n t ậ n lâm c ủ a g i á o sư Lê Trí Viễn, n g ườ i t h ầ y trực tiếp h ướ n g d ẫ n và động viên chúng 12T21Tl ô i 12T21Tthực hiện l u ậ n á n n à y. C ù n g tập t h ể c á c g i á o 12T21Tsư, 12T21Tn h à nghiên cứu đ ã c u n g cấp cho chứng t ô i những thông t i n , kiến t h ức v à tư liệu c ầ n thiết cho đề 12T21Tt à i 12T21Tc ủ a c h ú n g lôi, đ ó l à c á c giáo sư : Ng u yễ n Lộ c , C h u Xuân Diên, Nguyễn Quảng Tu â n , N g u yễ n Vă n Kính, p h ó tiến sĩ M a i Quốc Liên, P h ù n g Q u y Nh â m, Tiến 12T21Tsĩ 12T21Tvăn học C ô n g Tằng Tô n N ữ Nh a T r a n g - n g ườ i đ ã có p h ầ n góp 12T19Tý 12T19Tcho chúng tôi ý k i ế n n g a y k h i l u ậ n á n 12T19Tở 12T19Td ạ n g đ ề c ươ n g sơ k h ả o , c ủ a n h à t h ơ H u y Cận k h i ông h à o h ứn g t r ả lời c á c câ u hỏi c ủ a c h ú n g t ô i v ề v ị trí đ ặ c b i ệ t c ủ a thơ Xuân Hương trên thi đ à n d â n t ộ c . Đ ặ c biệt là ý kiến g ợ i 12T19Tý bổ12T19T í c h , ý nghĩa, của giáo sư tiến sĩ N.I.N i cu l in mà c h ú n g t ôi ma y mắ n đ ượ c g ặ p g ầ n đ â y.

s á t trên mộ t số í t b à i t h ơ Nô m c ủ a X u â n H ư ơ n g , mà chưa r ú t r a đ ượ c n h ữn g k ế t l u ậ n tổng q u á t cần thiết. C h ú n g tôi v ẫ n nhất trí v ớ i n h i ề u ý kiến c ủ a c á c n h à n g h i ê n c ứu - t ừ l â u đ ã c h o r ằ n g , n g h i ê n c ứu v ề h i ệ n t ư ợ n g độc đ á o H ồ X u â n 12T24THươ n g p h ả i l à công việc c ù a n h i ề u người n h i ề u t h ế h ệ .. . . Chúng tôi q u ý trọng những đóng c ó p , n h ữn g ý k i ế n k h o a h ọ c mới mẻ c ủ a các t h ế h ệ nghiên cứu 12T21Tđ i 12T21Tt r ướ c . Sử d ụ n g các t h ô n g tin k h o a học đ ã c ó , (trên cơ sở của sự tiếp n h ậ n , kế thừa các công trình c ủ a c á c t ác g i ả , trên cơ sở của p h ươ n g p h á p luận mới mà M . B a k h t i n đ ã nghiên cứu v ớ i R a b e l a i s 12T24T[ 7 ,8 ,9 ] , 12T24Tc h ú n g tô i mong mỏi đ ượ c đóng góp một tiếng n ó i k h o a h ọc đ a n g n g à y c à n g đ ô n g đ ả o - g ó p p h ầ n "giải mã " n h ữn g đ i ề u c ò n ẩ n liềm, c h ưa , h o ặ c í t được k h a i t h á c t r on g v à t ừ nguồn v ă n h ó a d â n gi a n mà thơ N ô m Xu â n Hư ơ ng đã k ế thừa v à s á n g t ạo. Gó p p h ầ n k h ẳ n g đ ị nh v ị trí t h ực sự chắc c h ắ n c ủ a t h i t à i Xu â n Hư ơ n g trong n ề n v ă n học n ướ c 12T21Tn h à 12T21T- trả l ạ i gương mặ t t h ơ tà i hoa - đ ộ c đ á o – t r ọ n v ẹ n c h o Xu â n Hương.., T ấ t cả những điều ấ y đ ã thôi thúc c h ú n g tôi n hậ n và thực h i ệ n đ ề t à i .

2. PHẠM VI NGHIÊN CỨU - NHỮNG GIỚI THUYẾT CẦN ĐƯỢC XÁC ĐỊNH TRONG LUẬN ÁN.

2.1. Về phạm vi sáng tác của Hồ Xuân Hương

12TN h ư tên gọi của l u ậ n án “ Hồ Xu â n H ươ n g v à n ề n v ă n h ó a dân g i a n Vi ệ t Na m” , chúng tôi chọn mảng 12T23Tthơ N ô m đ ư ợc truyền tụng 12T23Tcủa Hồ Xu â n Hương và n ề n v ă n hóa d â n g i a n Việt N a m g i a i

24TCó lẽ p h ả i t h ê m mội lần g i ớ i h ạ n p h ạ m v i " Th ơ Nô m t r u y ề n tụng" c ủ a X u â n Hương. So v ớ i "Lưu hương k ý " , v ă n b ả n 14T24Tt h ơ 14T24TNô m H ồ Xu â n Hương về nội d u n g v ẫ n hết sức phức t ạ p . X é t t r ê n n h ữ n g tập t h ơ Hồ X u â n Hương đ ượ c x u ấ t b ả n - từ

đ o ạ n nửa cuối thế k ỷ X V I I I và 12T21Tn ử a 12T21Tđầu thế k ỷ X I X; x u ấ t p h á t t ừ yêu c ầ u , t í n h chất c ủ a l u ậ n á n đ ặ t r a . Chúng t a đều đ ã 12T24Tbiết, c h o đến n a y sáng 12T24Tt 12T24Tác được coi là c ủ a Hồ X u â n Hư ơ n g ba o gồm h a i bộ p h ậ n : Thơ chữ N ô m v à thơ chữ H á n t r o n g "Lưu hương Ký" - v ớ i sự p h á t hiện của cố giáo s ư T r ầ n T h a n h M ạ i [ 1 4 2 ,1 4 3 ] - Xét v ề m ặ t phong cách, t h ơ N ô m 21T24Tv ẫ n 21T24Tđược t r u y ề n t ụ n g c ủ a H ồ X u â n Hư ơ n g mà c h ú ng ta đ ượ c b i ế t s ớ m hơn c ả đ ã làm đ ố i tượng n g h i ê n c ứu có p h o n g c á c h g ầ n g ũ i v ớ i c á c s á n g t á c d â n gian h ơ n . N h ư N I . N i c u l i n [ 1 7 0 , 1 7 1 ] đ ã đ á n h g i á t h ậ t x á c đáng'"sáng t á c c ủ a Hổ X u â n H ư ơ n g dường n h ư là s ự x â m n h ậ p c ủ a n ề n v ă n h ó a d â n gian k h ô n g được thừa n h ậ n 23T24Tở 23T24Tthời T r u n g 15T24Tc ổ 15T24Tv à o l ã n h vực v ă n h ọ c c a o cấp"... T r á i l ạ i , phong cách của n h ữn g b à i t hơ c h ữ H á n t r o n g tập thơ " Lưu h ư ơ n g Ký " , d ù có t hể h i ệ n đ ượ c "những dọng c h â n t h à n h đ ể đ ấ u t r a n h cho mộ t t ì n h yê u b ì n h đẳng" [228,229] N h ư n g c á i "âm t ư ở n g " ấ y, ta v ẫ n đ ã thường b ắ t g ặ p n g a y t r o n g tiếng k h ó c c ủ a n à n g Kiều, tiếng a i o á n kêu đòi h ạ n h p h ú c t r o n g " C u n g o á n ngâm", trong n ồ i buồn đ a u c ủ a người c h i n h p h ụ ỏ " C h i nh p h ụ n g â m" . H a y là n h ữ n g k h á t v ọ n g 12T24Tvề 12T24Tmột t ì n h yêu t ự d o q u a "tiếng lòng" a i o á n c ủ a P h ạ m Th á i trong "Văn tế Trương Q u ỳ n h Nh ư" .. . C ũ n g có n g h ĩ a "Lưu hương k ý " v ẫ n chưa đ i 23T24Txa hơn 23T24Tcái khoảng c á c h " a n toàn" c h o l o ạ i v ă n h ọ c cao cấp đ ươ n g t h ờ i . X i n h ã y minh c h ứ n g thêm mộ t l ầ n , t r o n g " B à i t ựa l ậ p t h ơ 21T24TLưu 21T24Th ươ n g ký"- mà t h e o t á c g i ả Đ à o T h á i Tôn “chưa có lài l i ệ u n à o đ á n g t i n c ậ y h ơ n "Bài tựa t ậ p t h ơ L ưu hương ký"...” [ 2 2 8 ,2 3 1 ] ; Đó là “T ậ p Lưu h ươ n g k ý đ ầ y v ẻ g i ó mâ y t r ă n g n ướ c n h ư n g đ ề u là từ đ á y l ò n g mà p h á t ra”, n h ư n g " biết d ừn g l ạ i trong p h ạ m vi lề nghĩa [228,231] . "Tiếng lòng" ấy, t r o n g " Lưu h ư ơ n g k ý " v ì v ậ y , rõ ràng là có 23T24Tkhoảng cách 23T24T- nếu không mu ố n nói là c ò n " x a l ạ " v ớ i t i ế n g k ê u đ ò i m ạ n h mẽ, quyết liệt c h o quyền sống đ ủ đ ầ y cho con n gư ờ i - t r o n g đ ố , đ ặ c b i ệ t là n g ườ i p h ụ nữ - n h ư trong thơ Nô m được truyền tụng c ủ a X u â n Hư ơ n g . Đó là x é t về m ặ t p h o n g cách t h ể h i ệ n c ủ a h a i h ộ p h ậ n t h ơ c ủ a X u â n H ư ơ n g - v à vì thế, c h ú n g tôi chọn b ộ p h ậ n 23T24Tthơ Nôm 23T24Tlàm đối tượng nghiên cứu.

24TThêm n ữ a , c h ú n g la t h ấ y, ở bộ p h ậ n thơ N ô m v ẫ n đ ư ợ c t r u y ề n t ụ n g c ủ a Hồ X u â n 11T24THương 11T24Tc ũ n g t ồ n t ạ i n h ữn g " d ị b ả n " [ 7 4 ] , h i ể u t h e o ý n h ữn g b à i 23T24Tthơ 23T24Tcó nghĩa g ầ n v ớ i b ả n gốc ( b ả n c h í n h ) , mặ c d ù những b à i thơ n à y có s ự khác n h a u về từ, c h ữ . Đ i ề u n à y đ ã đ ượ c M a u r i c e D u r a n d k hả o s á t t r o ng " " L ’ o e u v r e d e la Póctesse Vi e t n a mi e n ne Hồ X u â n H ươ n g " , P a r i s 1 9 6 8 [ 2 7 0 ]. L u ậ n á n c ủ a c h ú n g tô i t h ê m m ộ t l ầ n g i ớ i thuyết 23T24Tở 23T24Tm ả n g t h ơ N ô m đ ượ c truyền t ụ n g c ủ a X u â n 11T24THương, 11T24Tđó là : n h ữ n g v ấ n đ ề 11T24Tvề 11T24Tb ả n c h í n h , b ả n gốc h a y d ị b ả n 23T24Tkhông nằm trong phạm vi 23T24Tđểề c ậ p c ủ a l u ậ n á n , cũng n h ư c á c v ấ n đ ề v ề tiểu sử, v ă n b ả n n ó i chung k há c . . .

t r ướ c đ ế n n a y , c h ú n g ta thấy v ề " p h o n g c á c h " và "số lượng b à i " c ũ n g có khác n h a u . Về p h o n g c á c h , cố giáo s ư T r ầ n T h a n h M ạ i đ ã y ê u cầu có 21T24Tsự 21T24Tc h ọ n lọc, p h â n l o ạ i thơ X u â n Hương k h á thận t r ọ n g [ 1 4 1 ] , Nguyên n h â n có s ự phức t ạ p v ề m ặ t phong cách v à cả số lượng các b à i thơ N ô m n à y là do c ó t ì n h h ì n h "dân g i a n h ó a " t h ơ Nô m X u â n H ư ơ n g n h ư t r ê n đ ã t r ì n h b à y . Về mặ t số lượng các b à i thơ N ô m đ ư ợ c t r u y ề n t ụ n g là c ủ a X u â n H ư ơ n g , theo giáo 21T24Tsư 21T24TLê T r í V i ễ n "tính n h ữ n g b à i đ ượ c tất c ả các s á c h ấy n hấ t trí c h o l à c ủ a Xu â n H ư ơ n g hoặc n h i ề u n gư ờ i công n h ậ n là c ủ a X u â n Hư ơ n g thì có q u ã n g 23T24Tbốn mươi bài 23T24T[258]. G i á o S ư N g u y ễ n Lộc l ạ i c h o biết. "Trong số trên n ă m mư ơ i b à i l â u n a y đ ư ợ c coi l à c ủ a H ồ Xu â n H ư ơ n g , t h ực tế có k h o ả n g 23T24Tba mươi bài 23T24Tp h o n g cách k h á thống n h ấ t " [135,136] Đó là b a mươi ( 3 0 ) b à i c h o thấy có n h i ề u k hả n ă n g l à của X u â n Hương.Tác g i ả Đ à o Th á i Tôn [231] mới đây c u n g c ấ p c h o chúng ta 23T24Thai mươi sáu 23T24T( 2 6 ) b à i t hơ Nô m đ ượ c truyền t ụ n g c ủ a X u â n H ư ơ n g t r o n g p h ạ m v i t h ờ i gian t r ê n một t r ă m n ă m q u a , k è m t h e o n h ữn g t à i liệu t h a m chiếu đ á n g t i n c ậ y . Chúng t ôi c h ọ n n h ữ n g b à i t h ơ N ô m đ ư ợ c truyền t ụn g có i n t r o n g l ậ p " Th ơ Hồ X u â n Hương" do t á c g i ả Đà o T h á i Tôn t u yể n c h ọ n v à giới thiệu l à m đối tượng k h ả o x á c nghiên cứu trong l u ậ n á n [228,230], v ì n h ữn g l ý do n h ư trên đ ã trình b à y .

2.2. Giới thuyết thuật ngữ "Văn hóa dân gian "

24TT h u ậ i ngữ,h a y k h á i n i ệ m "Văn h óa d â n g i a n " là t h u ậ t n g ữ t h u ộ c c h u y ê n n g à n h v ă n hóa d â n g i a n . Nó có l ị c h sử

24TK h á i n i ệ m " V ă n h ó a d â n g i a n " (Folklore) - t i ế n g A n h ) V ớ i nghĩa l à s ự a n h mi n h c ủ a n h â n d â n . Đâ y l à t h u ậ t n g ữ t h u ộ c c h u yê n n g à n h v ă n hóa d â n g i a n , n ó đ ã đ ượ c giới n g h i ê n c ứu c h u y ê n n g à n h n à y trên thế giới sử d ụ n g k h á l â u [33,11 1 , 1 0 1 ] . M ặ c d ầ u v ậ y , 23T24Tở 23T24TViệt N a m c ũ n g n h ư t r ê n t o à n thế g i ớ i , đ ị n h n g h ĩ a , h a y cách h i ể u v ề V ă n h ó a d â n gian v ẫ n là k h ô n g đ ồ n g n h ấ t [ 6 8 .2 0 9 ] .

24TĐ i ề u n à y k h ô n g lấy l à m l ạ . Ở Vi ệ t N a m cũng tồn t ạ i cho đến n a y bốn cách h i ể u v ề Folklore khác n h a u 1 6 8 ,2 0 9 ] . Trước k h i đ i đến giới thuyết t h u ậ t ngữ F o l k l o r e c h o l u ậ n v ă n c ủ a m ì n h , c h ú n g tôi c h ọ n t r í c h 11T24Tở 11T24Tđ â y một số ý k i ế n c ủ a các n h à Folklore h ọ c ở P h ư ơ n g T â y v à Li ê n Xô ( t r ướ c đ â y) , với mo n g mỏi t ừ đó giúp chúng tôi g i ớ i t h u yế t k h á i n i ệ m n à y t r ê n b ì n h diện cần thiết - mang t í n h q u ố c t ế v à k h o a h ọ c h ơ n . Ý k i ế n v ề Folklore đ ầ u tiên c ủ a mộ t học giả P h ươ n g Tâ y được c h ú n g t ô i n h ắ c đến đ ầ u tiên là c ủ a J ô n a s Buleys. Tác giã n ê u r a mộ t định n g h ĩ a k h á rộng v ề Folklore, đ ó l à F o l k l o r e b a o gồm n h ữ n g s á n g tác truyền thông c ủ a d â n tộc cả n g u y ê n t h ủ y v à v ă n mi n h . N h ữ n g s á n g tác n à y có đ ượ c b ằ n g c á c h s ử d ụ n s â m t h a n h v à từ n gữ d ướ i d ạ n g t h ơ và v ă n xuôi. Chúng b a o g ồ m cả c á c t í n n g ưỡ n g d â n g i a n h a y mê t í n , phong t ụ c v à h ộ i diễn c á c đ i ệ u m ú a v à các trò c h ơ i [ 1 9 ] . Wi l l i a m R Bascom l ạ i q u a n n i ệ m F o l k l o r e thật ngắn g ọ n , theo góc đ ộ c ủ a n h â n loại h ọ c : Folklore đ ã có ý nghĩa là t h ầ n t h o ạ i , t r u yề n thuyết l à t r u y ệ n cổ, t ụ c n g ữ, c â u đố, c â u xư ớ n g v à rất nhiều h ì n h thức biểu h i ệ n của n ó là l ờ i n ó i . Vì vậy, có t h ể đ ị n h n g hĩ a Folklore n h ư một “ 23T24Tnghệ thuật truyền miệng” [ 23T24T1 1 9 ] . Ta thấy Wi l l i a m R . B a s c o m đ ã gần n h ư đ ồ n g n h ấ t F o l k l o r e v ớ i v ă n học d â n gian ( v ă n học truyền m i ệ n g ) , điều n à y r ấ t p h ù hợp với x u hướng đ ã có đầu t i ê n . Trước đ â y, c ủ a c á c n h à n g h i ê n c ứu v ă n học d â n gian ở Việt N a m [ 1 9] . George. M f o s te r c ù n g q u a n

ra đ ờ i v à q u á t r ì n h p h á i triển k hô n g hoàn t o à n đ ơ n giản. X u ấ t p h á t từ yêu c ầ u , t í n h chất c ủa l u ậ n á n , n g h i ê n cứu thơ Nôm được t r u y ề n t ụ n g c ủ a H ồ X u â n H ươ n g v à n ề n tôi p h ả i á p d ụ n g v ă n hóa d â n gian c ù n g thời, c h ú n g p h ư ơ n g p h á p n gh i ê n c ứu liên n g à n h : t h ơ N ô m t r u y ề n t ụ n g của X u â n H ư ơ n g v à n ề n v ă n hóa d â n gian Việt N a m .

24TỞ Liên Xô ( t r ướ c đ â y) c á c c h u v ê n gia v ề lĩnh v ực n à y , mà tiêu biểu là Ve g u - x e p , tác giả đ ã q u a n n i ệ m v ề Folklore k h á r ộ n g r ã i "Folklore t ồn t ạ i n h ư mộ t tổng t h ể , n h ư mộ t l ĩ n h vực v ă n h ó a tư t ưở n g đối lập v ớ i n h ữn g n é t độc đ á o riêng v à các q u y luật p h á t t r i ể n r ộ n g . Và mặ c d ù mỗi yếu tố c ủ a F o l k l or e đ ề u có thể trở t h à n h đối t ượ n g n g h i ê n c ứu t h e o c h u y ê n n g à n h r i ê n g : yếu tố n g ô n ngữ c ủ a n g à n h n g h i ê n c ứ u v ă n h ọ c , yếu tố â m n h ạ c , n g à n h nghiên cứu â m n h ạ c , yếu tố d i ễ n x u ấ t - n g à n h n g h i ê n cứu s â n khấu [ 1 4 6 ]. Q u a n n i ệ m n à y c ủ a Ve g u - x e p c ũ n g có t h ể t h ấ y t r o n g q u a n n i ệ m v ề " t í n h chất n g u yê n h ợ p " c ủ a " v ă n h ó a d â n gian" mà n h à n g h i ê n c ứu v ă n h ó a d â n gian V i ệ t N a m - g i á o sư Đ i n h Gia K h á n h đ ã cho thấy [ 1 4 6 ] . Sau Vegu-xep là N .I Kráp-cốp c ũ n g có c ù n g q u a n điểm v ớ i ô n g . N . I K r á p cốp c h o r ằ n g : “Folklore là l o ạ i h ì n h n g h ệ t h u ậ i tổng h ợ p đ ặ c biệt, b a o g ồ m : n g h ệ t h u ậ t n g ô n từ, â m n h ạ c v à d i ễ n x ư ớ n g , n h ữn g c á i đ ượ c t h ể h i ệ n b ằ n g c á c cách k h á c n h a u , ở n h ữ n g t h ể loại k h á c nhau” [ 4 6 ].

24TT r ê n đ â y là n h ữn g q u a n n i ệ m v ề Folklore c ủ a mộ t số học g i ả tiêu biểu c h o từng t r ườ n g p h á i Polklore ở P h ươ n g Tây v à Li ê n X ô (trước đ â y) . Đ i ề u n à y đ ã g i ú p c h ú n g tôi lựa c h ọ n g i ớ i thuyết t h u ậ t n g ữ n à y t r o n g k h i sử d ụ n g ở l u ậ n á n c ủ a mình. T r o n g q u á t r ì n h tìm h i ể u định nghĩa v ề Polklore ( v ă n h ó a d â n g i a n ) ở c á c n h à n g h i ê n cứu v ă n hóa d â n g i a n ở t a , c h ú n g tôi t â m đ ắ c v à l ựa c h ọ n s ử d ụ n g t h u ậ t n g ữ v ă n h ó a d â n g i a n (Folklore) mà giáo sư Đ i n h G i a Kh á n h , mộ t trong n h ữ n g c h u yê n g i a h à n g đ ầ u v ề v ă n h ó a d â n gian v i ệ t N a m, người 23T24Tcó 23T24Tcông l ớ n t r o n g việc x â y d ựn g n g à n h Folklore v à V i ệ n v ă n h ó a d â n gian V i ệ t Na m. Nh ữn g ý kiến c ủ a ông n ê u r a v ề v ă n h ó a d â n gian b a o giờ c ũ n g p h ổ q u á t v à đ ầ y sức thuyết p h ụ c .

n i ệ m v ề Folklore t ư ơ n g t ự n h ư William R. Bascom vừa nêu. S a u c ù n g , ý kiến mà c h ú n g t ô i c h ú ý v à t r í c h d ẫ n l à c ủ a George Herzey được coi là p h ổ biến t r o n g q u a n n i ệ m về Folklore ỏ M ỹ , theo tác giả : Folklore b a o gồm n h ữn g p h ư ơ n g diện v ă n học v à trí t h ứ c của v ă n h ó a , đ ư ợ c giữ gìn v ĩ n h v iễ n c h ủ yếu b ằ n g t r u yề n t h ố n g t r u yề n mi ệ n g : h u yề n thoại, t r u y ệ n cổ, d â n gian v à n h ữn g h ì n h t h ứ c k h á c c ủ a v ă n h ọ c truyền mi ệ n g , t r u yề n t h ô n g " 1 1 9 ] .

24TĐ ị n h n g h ĩ a c ủ a ô n g n ê u r a v ề v ă n h ó a d â n g i a n đ ã d u n g h ò a đ ư ợ c c á c đ ị n h nghĩa đ ã có về v ă n h ó a d â n g i a n t r ê n p h ạ m v i quốc tế v à t r o n g t ì n h h ì n h s ử d ụ n g t h u ậ t n g ữ n à y ở g i ớ i c h u yê n n g à n h Việt Na m. G i á o s ư Đi n h Gia K h á n h cho r ằ n g : " Kh i nói đến Folklore, người ta n g h ĩ n g a y đến các tác p h ẩ m v ă n h ọ c n g h ệ t h u ậ t n h ư t ục n g ữ , ca d a o , d â n c a , d â n n h ạ c , d â n v ũ , t r ò d i ễ n d â n g i a n , sân k h ấ u d â n g i a n , t r a n h dân g i a n , tác p h ẩ m điêu khắc d â n g i a n ( c h ạ m, khảm) tác p h ẩ m kiến t r ú c d â n gian, tác p h ẩ m t r a n g t r í d â n g i a n 24T51Tv .v .. . . 24T51TV à ô n g c ũn g n h ấ n mạnh :"Nhưng F o lk l o r e còn bao g ồ m các s i n h h o ạ t v ă n h ó a dân g i a n thường g ắ n với tập q u á n , p h o n g t ục n h ấ t đ ị n h " v à "hội lễ d â n g i a n " là " l o ạ i s i n h h o ạ t v ă n h ó a d â n g i a n q u a n t r ọ n g n h ấ t , t r o n g h ộ i lễ có t h ể thấy tất c ả c á c yếu tố c ủ a

24TF o l k l o r e , t ừ t ậ p q u á n , p h o n g t ụ c . .. C á c s i n h hoạt nghĩ lễ v à v u i chơi g i ả i t r í cho đến đ i ề u k i ệ n môi t r ư ờ n g c ầ n thiết c h o việc s á n g t ạ o v à biểu diễn các tác p h ẩ m v ă n học v à n g h ệ t h u ậ t d â n gian" [ 9 5 ,1 0 1 ]. Trên đ â y, c h ú n g tôi v ừ a t h a m k h ả o chọn lọc c á c đ ị n h n g h i ã v ề t h u ậ t n g ữ v ă n hóa d â n g i a n ( F o l k lo r e ) của các học g i ả t h u ộ c n h ữ n g t r ườ n g p h á i đ ạ i d i ệ n tiêu biểu t r ên t h ế giới, so s á n h v ớ i các cách hiểu v ề t h u ậ t n g ữ F o l k l or e 14T24Tở 14T24Tcác n h à nghiên cứu v ề l ĩ n h vực v ă n hóa d â n gian 14T24Tở 14T24TV i ệ T N a m và c h ú n g tôi c h ọ n đ ị n h n gh ĩ a v ề t h u ậ t n g ữ "văn h ó a d â n g i a n " mà 21T24Tg i á o 21T24Ts ư Đi n h G i a K h á n h đ ã nêu r a 11T24T[ 1 0 1 ] 11T24Tv à c ă n c ứ v à o đ ó đ ế mở ra những h ướ n gtiếp c ậ n mà t h ơ N ô m được truyền t ụ n g c ủ a H ồ X u â n H ươ n g sẽ tìmđến; Đối chiếu, đ ể thấy những gì t h ơ N ô m c ủ a b à tiếp t h u đ ượ c từ c á c yếu tố n h ư đ ã nêu của n ề n v ă n h óa d â n g i a n cùng t h ờ i , t h ấ y đ ư ợ c c ả những gì độc đ á o , s á n g t ạ o mà r i ê n g t h ơ 11T24TN ô m 11T24TX u â n H ươ n g có đ ượ c . Từ đ ó , góp p h ầ n " g i ả i mả " n h ữ n g gì v ẫ n thường đ ượ c q u a n n i ệ m là "tục", là " d â m" 14T24Tở 14T24Tt h ơ Nô m X u â n Hương. Trả l ạ i cho X u â n H ư ơ n g v ẻ đ ẹ p c ủ a s ự k hô i n g u y ê n trong lòng của t ò a l â u đài l à 12T24Tvăn 12T24Th ó a d â n g i a n , v ớ i b a o đ i ề u c ầ n được tìm h i ể u ………..

24TC h í n h t ừ yêu c ầ u c ủ a l u ậ n á n - c h ú n g tôi n g h i ê n c ứu c á c s á n g tác t h ơ N ô m t r u y ề n t ụ n g c ủ a H ồ X u â n H ư ơ n g trong bối c ả n h c ủ a n ề n v ă n h ó a d â n g i a n Việt N a m . Đ â y là phương h ướ n g tiếp c ậ n c ò n mới , mà t r ướ c đ â y , c á c tác g i ả n g h i ê n cứu k h ô n g , hoặc t h ả n g h o ặ c có đ ề c ậ p , n h ưn g 23T24Tở 23T24Tgốc đ ộ còn h ạ n h ẹ p , so với n h ữn g p h ư ơ n g p h á p mà truyền t h ố n g v ẫ n t h ườ n g c h ú trọng (phương p h á p so s á n h , p h ư ơ n g p h á p so s á n h lịch s ử, . .) . M ặ c d ù v ậ y, c h ú n g t ô i sẽ áp d ụ n g p h ươ n g p h á p l u ậ n

3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU :

24T-

nghiên cứu 23T24Tliên n gà n h 23T24T- phương p h á p đ a n g được liến h à n h trong nghiên c ứu c á c v ấ n đề t h u ộ c k h o a h ọ c x ã h ộ i - k h o a học n h â n v ă n , mà mục đ í c h l à để n h ậ n t h ức s â u s ắ c 14T24Th ơ n 14T24Tđối tượng đ ượ c n g h i ê n c ứu . Và vì thế, những phương p h á p rất cơ b ả n trong nghiên cứu v ă n học từ xưa đến n a y - n h ư vừa n ê u . Vẫ n sẽ được c h ú n g tôi tiếp t ụ c sử dụng v à chọn lọc 14T24Tở 14T24Tn h ữ n g p h ầ n - những k ế t q u ả , cho thấy có sự h ợ p l ý v à k h o a học c ủ a n ó . Đi ề u n à y c ũ n g h o à n toàn p h ù hợp với quy l u ậ t kế t h ừa trong n h ậ n t h ứ c k h o a học. M ặ c d ù v ậ y , c h ú n g tôi đ ặ c b i ệ t chú t r ọ n g khảo s á t t h ơ N ô m Hồ X u â n H ư ơ n g trong l ò n g - t ừ t r o n g c ộ i gốc c ủ a n ề n v ă n hóa d â n g i a n ( F o l k l o r e ) . D ựa t h e o phương l u ậ n q u a n t r ọ n g mà M . B a k h t i n "mội trong n h ữ n g n h à k h o a học n h â n v ă n lỗi l ạ c n h ấ t t r o n g t h ế k ỷ n à y [ 8 ] v à l à n h à k h o a h ọ c " kết h ợ p n h u ầ n n h u y ễ n tư d u y k h o a h ọ c h iệ n đ ạ i l uô n l u ô n h ư ớ n g về c á i m ớ i , v ớ i cốt c á c h n h o n h ã c ủ a mộ t k ẻ sĩ g ắ n bó má u t h ịt t r u y ề n t hố n g v ă n h ó a n h â n v ă n cổ đ i ể n " . Vớ i c ô n g t r ì n h n g h i ê n c ứu về R a b el a i s - l à công t r ì n h nổi t i ế n g th ứ h a i đ ã đ ư a lên tuổi M . B a k h t i n l ê n đ ị a v ị "một c o n người với 12T24Tsố 12T24Tphận vĩ đ ạ i v à n h ữ n g x á c t í n v ĩ đ ạ i " (Viclor S k l o u x k i ) [ 8 ị . M . B a k h t i n là người đ ầ u tiên, siêu v i ệ t đ ã g i ả i t h í c h đ ượ c n h ữ ng h ì n h t ư ợ n g k ỳ d ị t r o n g tác p h ẩ m của Rabelais, n h à v ă n n ổ i tiếng là "bất n h ã " , "sống sượng"R;R"thô tục" c h í n h từ trong c ố t lõi c ủ a n ề n v ă n h ó a d â n g i a n đ ầ y ắ p tiếng c ườ i h ộ i hè, g i ả trang ( C a r n a v a l ) [ 8 ] . M . B a k h t i n b ằ n g n h ữ n g t h i ê n k i ế n t u ỵê t v ờ i c ủ a mì n h , l à n gư ờ i đ ã mở t r ú n g n h ữn g tín h i ệ u , mậ t mã t r o n g s á n g tác c ủ a Rabelais [ 8 ] . P h ươ n g p h á p l u ậ n mà M . B a k h t i n chỉ ra x ứ n g đ á n g là một cuộc c á c h m ạ n g t r o n g k h o a học n h â n v ă n - hiểu t h e o n g h ĩ a l à sự k h á m p h á r a c o n đường n h ậ n t h ức mới, đ ú n g đ ắ n cho n h ữ n g h i ệ n tượng đ ặ c biệt c ủ a v ă n học n h â n l o ạ i . M . B a k h t i n đ ã h o à n t o à n mẫn c ả m, k h o a h ọ c k h i t ì m v à p h â n l o ạ i b a h ì n h t h ứ c 14T24Tcơ 14T24Tb ả n c ủ a n ề n v ă n hóa d â n gian trào tiếu ấ y, đ ó là:

N h ữ n g h ì n h t h ức n g h i l ễ - d i ễ n t r ò ( h ộ i h è kiểu hội

24T-

cải trang c á c trò diễn t r à o tiếu công cộng k h á c n h a u v .v .. . )

N h ữ n g tác p h ẩ m n gô n từ t r à o tiếu ( t r o n g đ ó có các tác p h ẩ m giễu n h ạ i khác n h a u ) t r u yề n k h ẩ u v à t h à n h v ă n , b ằ n g tiếng La - Tinh v à các n g ô n n g ữ d â n d ã .

24T- Nh ữn g h ì n h t h ức v à t h ể l o ạ i n g ô n n g ữ v à s u ồ n g s ã - q u ả n g t r ườ n g ( mắ n g r ủ a , n g u yề n n g o a , t h ể t ụ c , c á c l ố i n ó i c h ế n h ạ o d â n g i a n v . v . . .)

24TM . B a k h ti n đ ã t h ấ y mộ t bình d i ệ n trào tiếu thống nhất c ủ a t h ế g i ớ i v à giữa c h ú n g có mối q u a n h ệ h ữu cơ c h ặ t c h ẽ . Tr ê n cơ 23T24Tsở 23T24Tn à y , M . B a k h ti n đ ã thấy nguồn gốc c ủ a c á c h ì n h t ượ n g đ ặ c biệt k ỳ d ị t r o n g s á n g t ác c ủ a Rabelais được chiếu s á n g d ướ i m á i n h à c ủ a n ề n v ă n h ó a d â n g i a n t r à o tiếu n ó i trên.

24TTrở l ạ i v ớ i h i ệ n t ượ n g t h ơ Nô m được t r u y ề n tụng c ủ a Hồ X u â n Hương, đ ượ c nghiên c ứu d ướ i gốc đ ộ c ủ a vă n h ó a d â n g i a n , chúng t ôi v ừ a kết h ợ p xem x é t t h ơ Nô m đ ư ợ c truyền t ụ n g c ủ a Hồ Xu â n Hư ơ n g t r o n g q u a n h ệ với v ă n h ó a d â n gian (Folklore) - n h ư đ ã g i ớ i t h u yết k h á i n i ệ m n à y 22T24Tở 22T24Tp h ầ n trên v à t h a m k h ả o 11T24Tphương 11T24Tp h á p l u ậ n c ủ a M . B a k h t i n v ề c á c h ì n h thức c ă n b ả n c ủ a n ề n v ă n hóa d â n g i a n trào tiếu ( n h ư t r ê n đ ã t r ì n h b à y) . M . B a k h t i n đ ã xếp đ ặ t v ị t r í c ủ a h ì n h thức nghi lễ - d i ễ n t r ò ( h ộ i h è k i ể u h ộ i cải t r a n g , c á c trò d i ễ n t r à o tiếu công cộng 19T24Tở 19T24Tv ị trí h à n g đ ầ u t r o n g b a l oạ i h ì n h cơ b ả n c ủ a n ề n v ă n hóa d â n gian. C ũ n g n h ư g i á o s ư Đi n h Gi a K h á n h đ ã đ ặ c biệt l ưu ý v a i trò c ủ a h ộ i l ễ d â n g i a n 19T24Tở 19T24Tta [1 0 1 ] . Trong l u ậ n v ă n c ủ a mì n h , d ựa t r ê n c á c t à i liệu có đ ượ c v ề v ă n h ó a d â n gian Việt N a m ( V ă n học d â n g i a n v à c á c l o ạ i h ì n h 22T24Tnghệ 22T24Tt h u ậ t d â n g i a n k h á c n h ư : Điêu k h ắ c , M ỹ thuật, S â n k h ấ u d â n gian....), c h ú n g tôi mong mỏ i tìm đ ượ c những n h ậ n 19T24Tx é t 19T24Th ợ p l ý v ề 11T24Ttriết 11T24Th ọ c , m ỹ h ọ c mà v ă n h ọ c d â n g i a n thời k ỳ n à y c h ứa đựng v à t h ể h i ệ n . T ừ đ ó , so s á n h v ớ i h i ệ n t ư ợ n g thơ N ô m c ủ a X u â n Hương, để "giải m ả " n h ữn g h ì n h tượng k ỳ lạ v ớ i n g ô n n g ữ “sống s ượ n g ” , “t h ấ p hèn” dưới á n h s á n g của n h ữ n g triểt l ý sâu sắc, n h ữ n g ý n g h ĩ a m ỹ h ọ c t h ậ t g i ả n dị, t ự nhiên của n ề n văn h ó a d â n g i a n rất 19T24Tđặc biệt 19T24Tở n ửa cuối t h ế k ỷ X V I I I , n ử a đ ầ u thế k ỷ X I X . Bằng phương p h á p h ệ thống, so s á n h , diễn d ị c h v à k h á i q u á t , c h ú n g t ô cố g ắ n g tì m được n h ữ n g gì thơ Nô m X u â n H ươ n g đ ã t h u h ú t được t ừ nguồn mật n g ọ t – n ề n v ă n h ó a d â n g i a n cùng t h ờ i . C ù n g thấy đ ượ c n h ữn g p h ầ n đ ó n g góp, s á n g lạo độc đ á o đ ể t hơ N ô m X u â n H ư ơ n g t r ở n ê n giàu sức sống trong lòng d â n tộc từ thế k ỷ này s a n g thế kỷ khác...

12TXuất p h á i t ừ c h í nh n h ữn g khó k h ă n t r o n g việc giảng d ạ y thơ H ồ Xu â n Hương (ở đây muốn nói đến bộ phận thơ Nô m truyền t ụ n g c ủ a bà).Chúng tôi muốn t ì m h i ể u : thứ nhất, xuất p h á t t ừ cơ sở n à o , từ h ệ thống Triết h ọc , mỹ học 12T21Tnào đ ã đẻ ra một l o ạ t những t h ủ p h á p nghệ t h u ậ t 12T21Tbiểu hiện 12T21Ttrong t h ơ 12T21TN ô m Xu â n Hương – r ấ t k h á c l ạ s o v ớ i nghệ thuật biểu hiện t h ư ờ n g thấy trong văn học q u a n p h ư ơ n g p h o n g k i ế n c ù n g t h ờ i ? Và đó l à hệ thống triết h ọ c , mỹ học n à o ? Th ứ hai, t h ơ Nô m H ồ Xu â n H ươ n g đã lấy đ ượ c từ n ề n v ă n h ó a , từ ý n gh ĩ a triết học 12T21Tvà 12T21Tmỹ học ấy n h ữn g gì,và p hầ n độc đ á o , s á n g t ạ o c ủ a thơ Nô m Xu â n Hương l à gì ?

12TB ằ n g v à với p h ươ n g p h á p nghiên cứu l i ê n n g à n h ( t h ơ Nô m Xuân 11T12THương 11T12Ttrong h o à n c ả n h x ã h ộ i , trong tiến t r ì n h p h á t triển c ủ a v ă n h ọ c thời k ỳ n à y, t r o n g q u a n h ệ v ớ i v ă n hoá d â n g i a n v à c á c l o ạ i h ì n h t h uộ c v ă n hóa d â n gian n h ư n g h ệ t h u ậ t d â n gian, t r ò diễn v à h ộ i 12T21Tlễ 12T21Td â n gian...), chúng t ô i mong sẽ t ì m l ạ i mộ t gương mặ t độc đ á o mà không hề k h ó hiểu, k h ô ng hề k ỳ d ị c ủ a Xuân H ươ n g trong và q u a n ề n v ă n h ó a d â n g i a n rất g i à u ý nghĩa n h â n b ả n ở thời k ỳ n à y, Đi ề u đó c ũ n g có nghĩa 12T21Tlà 12T21Tg i ữ c h o b à mộ t v ị trí đ ặ c biệt và chắc c h ắ n trong niềm tự h à o về một n h à thơ g i à u 12T23Tcốt cách 12T23Td â n tộc, mộ t n h à t h ơ 12T23Tl ớ n 12T23Tc ủ a mộ i thế k ỷ 12T23Tvăn học lớn, R Rthời 12T23Tk ỳ nửa cuối thế k ỷ X V I I I n ửa đ ầ u thế kỷ X I X , v ớ i rất nhiều lên tuổi v ă n học đ ã đ i v à o lịch sử d â n tộc v ớ i n i ề m tự h à o v à t r â n t r ọ n g c ủ a tất cả c h ú n g t a . ..

4. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU:

12TV ớ i v à b ằ n g việc nghiên c ứu t h ơ Nôm đ ư ợ c truyền t ụn g c ủa Hồ Xuân Hương trong n ề n v ă n h ọ c d â n gian Vi ệ t Na m n ửa cuối t h ế k ỷ X V I I I nửa đ ầ u thế k ỷ X I X, c h ún g tôi h y vọng l u ậ n á n sẽ đ ó n g một cách khiêm nhường trên những mặt s a u đ â y :

5.NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN ÁN

5.1. Về mặt phương pháp luận :

12TC h ú n g tô i cho rằng, cùng v ớ i sự p h á i triển c ủ a khoa học tự nhiên, x u hướng c ầ n được vươn tới đặc biệt trong k h o a học x ã h ộ i - k h o a học n h â n v ă n 12T21Tđó là 12T21Tviệc nghiên c ứu theo p h ươ n g p h á p 12T23Tl i ê n n g à n h . 12T23TNghiên cứu v ă n học 12T21Ttừ 12T21Tx ưa thường c h ỉ 12T24Tđ i t h e o p h ư ơ n g p h á p h ệ t h ố n g v à so s á n h lịch s ử . Đ i ề u n à y là đúngR Rn h ưn g c h ưa

24TĐối v ớ i v i ệ c n g h i ê n cứu Hồ X u â n H ươ n g , p h ư ơ n g p h á p l u ậ n c ủ a M . B a k h t i n k h i nghiên c ứu v ề R a b e l a i s tỏ r a có sức t h u yế t p h ụ c v ớ i đ ầ y đ ủ ý n gh ĩ a c ủ a n ó , q u a các c ô n g tr ì n h n g h i ê n c ứu , c á c b à i viết c ủ a các h ọ c g i ả t r o n g v à n g o à i n ư ớ c t i ê u biểu đ ã đ ượ c c h ú n g t ô i lưu ý ở p h ầ n "Lịch sử v ấ n đ ề n g h i ê n cứu t h ơ Nô m H ồ X u â n H ươ n g t r o n g n ề n v ă n h ó a d â n gian Vi ệ t N a m n ửa cuối t h ế k ỷ X V I I I v à đ ầ u thế k ỷ XIX .

24TĐiều n à y c h o thấy, p h ươ n g p h á p n g h i ê n c ứu v ă n h ọc t r o n g x u t h ế đ ổ i mớ i , n h ậ n thức lại v à k ế t h ừa c à n g p h ả i đ ư ợ c đ ặ t t r ê n bình d i ệ n r ộ n g h ơ n , v ớ i triết học, m ỹ học, lịch sử t ư tưởng, lịch sử x ã hội, t â m l ý học, x ã h ộ i h ọc , g i ả i thích h ọ c , Folklore học, n g ô n n g ữ h ọ c v à k ý h i ệ u h ọ c v . v .. . [ 6 ,7 4 ,3 7 ] . Và n g ườ i ta đến n a y c ũ n g không l o ạ i trừ v i ệ c p h â n tích một cách t o à n d i ệ n c h ủ nghĩa F r e u d ( P h r ơt ) mộ t c á c h t h ỏ a đ á n g [ 7 4 ,2 4 0 ] . Lu ậ n á n k h ô n g đ ặ t ra t h a m v ọ n g g i ả i q u yế t đ ầ y đ ủ mọ i v ấ n đ ề , mọ i k h í a c ạ n h n g h i ê n c ứu n h ư t r ê n đ ã n ê u . N h ư n n bằng

đ ủ , đ ể g i ả i quyết được n h ữn g h i ệ n t ư ợ n g v ă n học 14T24Tđộc đáo 14T24Tv à 14T24Tphức t ạ p 14T24Tv à H ồ X u â n H ư ơ n g 24T 24Tc h ỉ là mộ t t h í d ụ t i ê u biểu. Với p h ư ơ n g p h á p l u ậ n mà M . B a k h ti n đ ã tìm thấy, k h i c ắ t nghĩa s á n g t á c c ủ a Rabelais ( v à đ ã từng khiến n g ườ i P h á p p h ả i k i n h ngạc, g i ậ t mình t ạ i sao một người ngoại quốc l ạ i hiểu v à c h i n h p h ụ c đ ượ c một d ã y H y m a r ậ m rì t r ê n t h i đ à n v ă n h ọ c c ủ a h ọ ?) [ 8 ] , c á c h i ệ n tượng v ă n học đ ặ c b i ệ t k h á c t r ê n thế g i ớ i c ũ n g đ ã l ầ n lượt được g i ả i đ á p t r ê n cơ 4T24Tsỏ 4T24Tmà p h ươ n g p h á p c ủ a M . B a k h t i n đ ã tiến h à n h [ 8 ] . Đ ó là n h ữ n g tác p h ẩ m U l ys s e c ủ a n h à v ă n An h F. J o yc e , " Ng h ệ n h â n v à Margarit" c ủ a n h à v ă n N g a M . B u l g a K o v , r ồ i " M ộ t t r ă m n ă m cô đ ơ n c ủ a n h à v ă n M ỹ - L a t i n h G . G M a r q u e z [ 8 ] . Ở V i ệ t Na m, p h ư ơ n g p h á p c ủ a M . B a k h l i n đ ưa r a đ ã là s ự g ợ i 14T24Tý 14T24Tc h o đ ề tài n g h i ê n c ứu v ề " L u ậ n điểm C a r n a v a l trong tiểu t h u yế t c ủ a Victor H u g o " c ủ a p h ó tiến sĩ B ử u N a m [150]. C ũ n g v ớ i c h ì a k hó a c ủ a n ề n v ă n h ó a d â n gian ấy, t á c g i ả Trần T h ị M i n h Giới c ũ n g b ả o vệ l u ậ n v ă n c a o h ọ c v ớ i đ ề t à i "yếu tố F o l k l o r e trong t h ơ H ồ X u â n H ươ n g " [ 6 5 ] , trong đ ó , tác g i ả k h ả o sát c á c "Yếu tố Folklore có ả n h h ưở n g t r o n g các s á n g t á c c ủ a t h ơ N ô m X u â n H ư ơ ng c ù n g v ớ i n h ữn g s á n g tạo đ ộ c đáo c ủ a thi t à i t h ơ N ô m X u â n H ươ n g .

24TCuối c ù n g , c h ú n g tôi k h ẳ n g đ ị n h t í n h k h o a h ọ c c ủ a p h ư ơ n g p h á p l u ậ n n g h i ê n cứu v ă n h ọ c trong v à q u a n ề n v ă n h ó a d â n gian là mộ t p h ư ơ n g p h á p c ò n k h á mới, c ầ n đ ượ c n g h i ê n c ứu s â u r ộ n g , góp p h ầ n đ ị n h giá l ạ i n h ữn g h i ệ n tượng h a y vấn đ ề c ủ a v ă n h ọ c vốn không đ ơ n g i ả n c h ú t n à o v à h i ệ n tượng thơ N ô m c ủ a Hồ X u â n H ươ n g là mộ t v í d ụ tiêu biểu n h ấ t .

p h ư ơ n g p h á p đ á n h giá một h i ệ n t ượ n g v ă n h ọ c ( h i ệ n tượng t h ơ N ô m H ồ Xu â n Hư ơ n g ) t r ê n mộ t bình d i ệ n là 14T24Tvăn hóa dân gian 14T24T( v ớ i đ ầ y đ ủ các c h u yê n n g à n h r i ê n g biệt c ủ a n ó ) - như đ ã đ ượ c trình b à y ở p h ầ n g i ớ i t h u yế t t h u ậ t n g ữ " v ă n h ó a d â n g i a n " (Folklore), sẽ là một t r o n g các h ư ớ n g n g h i ê n cứu c ầ n thiết v à q u a n trọng đối v ớ i n g h i ê n cứu v ă n h ọ c . M ặ c d ù k h ô n g h ẳ n l à 14T24Tphương p h á p mới mẻ 14T24Th o à n t o à n (các n h à n g h i ê n c ứu t h u ộ c c á c t h ế h ệ trước đ â y v à h i ệ n n a y 14T24Tở ta14T24T c ũ n g đ ã n g h iê n c ứu t h ơ N ô m trong q u a n h ệ v ớ i v ă n h ọ c d â n g i a n - mộ t trong những lĩnh v ực nghiên cứu c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n ) . N h ư n g n h ì n n h ậ n phương p h á p l u ậ n n à y một cách đ ầ y đ ủ trong 14T24Thệ thống 14T24Tc ủ a n ó ( v ă n h ó a d â n g i a n ) , t h ì q u ả t h ự c đ ó l à c á c h tiếp c ậ n k h o a h ọ c c ò n 14T24Tkhá mới m ẻ . 14T24TT ừ v i ệ c n g h i ê n cứu n à y, c h ú n g t ô i thiết n g h ĩ c ó thể tiếp t ụ c n g h i ê n c ứu n h ữ n g h i ệ n t ượ n g v ă n h ọ c mà trước 21T24Thết 21T24T- d ễ t h ấ y có ả n h h ưở n g từ cội rễ c ủ a v ă n h ọ c d â n gian có lẽ p h ả i được x e m x é t v à n g h i ê n c ứu thêm. Đó là các h i ệ n t ượ n g v ă n h ọ c dễ t h ấ y n h ư một số b à i t h ơ c ủ a Lê T h á n h T ô n , N g u y ễ n B ỉ n h Khiêm, n h ư T r uyệ n Ki ề u c ủ a N g u yễ n Du [ 5 5 , 7 6 , 1 7 9 ,2 4 4 , 2 6 0 ] . Tất n h i ê n , k h ô n g chỉ đ ặ t n ó t r o n g b ì n h diện với r i ê n g " c h ỗ n g ồ i " độc n h ấ t là v ă n học d â n gian, n h ư đ ã từng l à m.

5.2. Những đóng góp về lĩnh vực văn hóa.

24TH ơ n b a o g i ờ hết, v ấ n đ ề v ă n h ó a đ a n g là v ấ n đ ề k h á sôi đ ộ n g . V ấ n đ ề t h ờ i 21T24Tsự, v ấ n đ ề c ấ p t h i ế t ở các n ư ớ c p h á t triển, v à ở cả c á c q u ố c g i a đ a n g p h á t 21T24Ttriển. Đ i ề u đ ó c h o thấy tầm q u a n trọng bức thiết, có t í n h chất " t o à n thế g i ớ i " , " t o à n n h â n l o ạ i " c ủ a mọi n ề n v ă n hóa [ 6 2 ,9 5 , 9 9 , 1 6 7 ,2 0 4 ] v à là "cơ sỏ chủ yếu đ ể k h ẳ n g đ ị n h d â n tộc, đ ể x á c 21T24Tđ ị n h 21T24Tt í n h độc đ á o c ủ a v ă n học d â n tộc" [ 6 0 ,4 5 , 1 0 1 ] n ó i r i ê n g . C ó t h ể thấy rõ t ầ m q u a n trọng c ủ a v ă n h ó a d â n gian trong 21T24Tsự 21T24Tp h á i 21T24Ttriển c h u n g c ủ a c á c

quốc gia đ a n g p h á t triển 21T24T. Dựa 21T24Ttrên b i ê n b ả n lổng kết 21T24Tb a cuộc h ộ i n gh ị " Ủ y b a n tư v ấ n v ề việc n g h i ê n cứu n h ữ n g n ề n v ă n h ó a Đông N a m Á " c ủ a UN E S C O đ ã c h o t h ấ y n h ữn g đ ề tài n g h i ê n c ứu có l i ê n q u a n đ ế n v ă n h ó a d â n gian chiếm t ỷ lệ t r ê n 23T24T2 / 23T24T3 tổng d a n h mụ c c á c đ ề tài n g h i ê n c ứu [ 6 0 .9 5 ] . Đi ề u n à y đ ã c h o thấy n h ữ n g q u a n n i ệ m p h i ế n diện v ề v ă n h ó a d â n g i a n ( F o l k l o r e ) trong x ã h ộ i h i ệ n đ ạ i trước đ â y , k h i cho r ằ n g v ă n h ó a d â n g i a n c h ỉ là s ả n p h ẩ m c ủ a "xã hội tiền công n g h i ệ p " , r ằ n g xã h ộ i h i ệ n đ ạ i l à t h ờ i đ i ể m c ủ a s ự c á o c h u n g v ă n h ó a d â n gian. Điển h ì n h là n h à n g h i ê n c ứu người An h , Frazer [33,95] cho r ằ n g :"Folklore là n h ữ n g h i ệ n t ượ n g v ă n h ó a ở c á c x ã h ộ i l ạ c h ậ u " … Đã đ ế n l ú c r e o l ê n h ồ i c h u ô n g c ả n h b á o trước mộ t t h ế giới v ậ t c h ất đ ồ sộ đ i kèm v ớ i v ă n mi n h t ụ t h ậ u v ề mặ t v ă n h ó a ở một số quốc g i a . Và vì v ậ y, đ ồ n g t h ờ i v ớ i v ấ n đ ề p h á t triển là v ấ n đ ề v ă n h ó a được đ ặ t r a ở mọi quốc g i a : v ấ n đ ề " Vă n h ó a v à P h á t t r i ể n " . Ở Việt Na m, có lẽ c h ừn g h ơ n mười n ă m trở l ạ i đ â y , c ù n g v ớ i c h í n h s á c h đ ổ i mớ i c ủ a Đ ả n g , N h à nước, đ ờ i sống v ậ t c h ấ t v à m ặ t b ằ n g d â n t r í c ủ a n h â n d â n n g à y c à n g được n â n g c a o v à - có mộ t h i ệ n tượng v ă n h óa - xã h ộ i k h ô n g thể k h ô n g lưu ý , ấy là sự b ù n g p h á t c ủ a n h ữ n g h ộ i lễ, t ậ p t ụ c x a xưa đ ã v à đ a n g sống d ậ y [96,97,99]. Điều đ ó c h ứn g mi n h mộ t m ặ t tích cực c ủ a n ó trong việc giữ gìn t r u yề n thống d â n t ộ c , b ở i n ó ( v ă n h ó a d â n g i a n - x é t t h e o k h í a c ạ n h hội l ễ , t ậ p t ụ c d â n gian) đ ã t h ể đ ượ c t í n n g ưỡ n g v à k h á t v ọ n g rất n h â n bả n , r ấ t con người v à vì v ậ y, n ó t h ậ t sự đ á n g đ ượ c t r â n t r ọ n g v à p h á t h u y . T ấ t n h i ê n , sự trở l ạ i c ủ a c á c h ộ i lễ, tập t ụ c d â n g i a n n à y c h ắ c có n h ữn g v ấ n đ ề đ i k è m mà ở đ â y x i n k h ô n g b à n đến. Tổng B í T h ư Đỗ M ườ i đ ã từng lưu ý : " Vă n h ó a l à s ự kết tinh n h ữ n g giá t r ị tốt đ ẹ p n h ấ t t r o n g q u a n h ệ g i ữ a người v ớ i người, v ớ i x ã h ộ i v à thiên n h i ê n . N ó là đ ộ n g lực t h ú c đ ẩ y p h á t triển k i n h tế, x ã h ộ i v ừa là mụ c l i ê u c ủ a c h ú n g t a " [ 6 0 , 10 1 ] . Th ủ Tướng Võ V ă n K i ệ t c ũ n g đ ã c h ỉ rõ" P h á t triển t r ê n 23T24Tcơ 23T24Tsở kết h ợ p h à i h ò a k i n h tế v à v ă n h ó a là sự p h á t triển n ă n g đ ộ n g , có h i ệ u q u ả v à v ữn g chắc n h ấ t " [ 6 0 ,1 0 1 ].

24TV ớ i vấn đ ề n g h i ên cứu đ ề tài c ủ a c h ú n g tôi, mặ c d ù không p h ả i t h u ộ c c h u yê n n g à n h v ă n h ó a d â n g i a n ,n h ưn g t r o n g k h i tìm h i ể u v à p h â n l í c h l ý g i ả i n h ữn g gì ẩ n

l u ậ n á n là

24Tc h u ẩ n bị q u a nhiều 22T24Tthế kỷ22T24T ......................................... C h ỉ c ă n c ứ v à o đ i ề u k i ệ n c ủ a thời đại, các t h ờ i g i a n tác p h ẩ m r a đ ờ i đ ể h i ể u v à c ắ t n g h ĩ a tác p h ẩ m, c h úg e ta k h ôn g b a o giờ có t h ể 23T24Tthâm n h ậ p vào được bề s âu ý nghĩa của nó 23T24T[ 6 , 7 ] . C h ú ng tôi mo n g mỏi sẽ góp p h ầ n t á i t ạ o mộ t c h â n d u n g đ í c h t h ự c v ề t à i t h ơ Xu â n H ư ơ n g trong n ề n v ă n h ó a d â n gian, t r ả l ạ i c h o bà mộ t v ị t r í t h ự c s ự x ứ n g đ á n g trong nền v ă n học n ướ c n h à . Và cũng chính q u a đ ó , góp p h ầ n tìm l ạ i đ ượ c v ẻ đ ẹ p ý n g h ĩ a v à những giá t r ị r ấ t ưu v i ệ t c ủ a n ề n v ă n h ó a d â n g i a n rất độc đ á o c ủ a chúng t a . Để mỗ i người thêm h i ể u biết, t h ê m q uý t r ọ n g v à yêu q u ý h ơ n một t r o n g số n h ữ n g n h à thơ 23T24Tl ớ n 23T24Tc ủ a c h ú n g t a - c o n n g ườ i t ừn g đ ượ c so s á n h v ớ i n h ữn g v ĩ n h â n v ă n học n h ư B ô - c a- x i- ô , R a b e l a i s v à Xec - V ă n g- t é t . C o n n g ư ờ i đ ã từng đ uợ c coi n h ư "đại n ữ t h i s ĩ " [ 7 ,5 2 ] . C o n n g ư ờ i ấy là H ồ X u â n Hươ n g . C ũ n g chính từ đ â y, c h ú n g ta h i ể u thêm n h ữn g ý n gh ĩ a h ì n h d ị mà s â u t hẩ m triết lý sống b i n h đ ẳ n g - n hâ n á i - vì C o n Ng ư ờ i đ ã đ ượ c thể h i ệ n đ ủ đầy trong n ề n v ă n h ó a d â n g i a n - n g ọ n nguồn tạo n ê n n h ữ n g h ì n h t ượ n g lấp l ửn g v à b a o đ i ề u k ỳ l ạ k h á c ở t h ơ N ô m X u â n Hương... Tất c ả , đ ể g i ữ g ì n , b ả o vệ v à tự h à o chính đ á n g v ề t r u yề n thống 21T24Td â n 21T24Ttộc, để xin mỗi người h ã y yêu h ơ n , q u ý h ơ n n h ữn g gì là t i n h h o a c ủ a đất n ư ớ c " B ố n n g à n năm" vô c ù n g yêu q u ý c ủ a c h ú n g ta . .. .

c h ứa t r o n g thơ N ô m b ắ t n g u ồ n từ n ề n v ă n h ó a d â n g i a n vốn còn đ ượ c í t n g ườ i 23T24Tchú 23T24Ttrọng h a y q u a n l â m, thì c h ú n g tôi đ ã góp p h ầ n soi s á n g một số v ấ n đề thuộc về l ý l u ậ n v à t h ực tiễn c ủ a nền v ă n h ó a d â n g i a n c ũ n g hết sức độc đ á o v à đ ầ y t h ú v ị ở t h ờ i k ỳ n à y , ( t ấ t n h i ê n ở p h ạ m v i n h ữn g k h í a c ạ n h có l i ê n q u a n v à p h ụ c v ụ c h o n ộ i d u n g c ủ a đề tài), b ằ n g v à v ớ i n h ữ n g t à i l i ệ u có đ ư ợ c t ừ n ề n v ă n h ó a d â n g i a n c ủ a t h ờ i k ỳ thế k ỷ X V I I I - n ửa đ ầ u thế k ỷ X I X - v à có thể trước đ ó - thế kỷ X V I I . Đi ề u đ ó là c ầ n thiết, n h ư B a k h t i n cho t h ấ y : “ M ọ i tác 21T24Tp h ẩ m 21T24Tđều b ắ t rễ rất s â u v à o q u á 21T24Tk h ứ 21T24Tx a x ô i . M ộ t tác p h ẩ m v ă n học vĩ đ ạ i được

5.3. Kết cấu của luận án :

24TL u ậ n á n c ủ a c h ú n g tôi được t r ì n h b à y q u a

n h ữn g p h ầ n mụ c s a u đ â y :

- 24TP h ầ n Dẫ n n h ậ p

24TC h ư ơ n g 1 : Lịch s ử v ấ n đ ề nghiên c ứu t h ơ N ô m t r u yề n tụng của H ồ Xu â n H ươ n g v à n ề n v ă n h ó a d â n gian Vi ệ t N a m n ửa cuối T K X V I I I n ử a đ ầ u T K XIX.

12TC h ươ n g 12T24T2 12T24T: Vă n h ó a d â n gian Vi ệ t N a m n ửa cuối TK XVIII n ửa đầu T K X I X v à những đặc đ i ể m 12T23Tcơ 12T23Tbản c ủ a nó về Triết l ý v à Thẩm m ỹ D â n gian.

12TChương 3 : Thơ Nô m Hồ Xuân Hương - Sự tiếp thu từ c ộ i r ễ c ủ a n ề n v ă n hóa d â n gian Vi ệ t Na m n ửa cuối thế k ỷ X V I I I nửa đầu TK X I X .

24T- P h ầ n K ế t L u ậ n .

- 24TP h ầ n Nộ i dung : G ồ m b a chương

N Ộ I D U NG L U ẬN Á N

Chương 1:LỊCH SỬ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU THƠ NÔM ĐƯỢC TRUYỀN TỤNG CỦAHỒ XUÂN HƯƠNG VÀ NỀN VĂN HÓA DÂN GIAN VIỆT NAM NỬA CUỐI THẾ KỶ XVIII NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX

12TC h ú n g tôi mở đ ầ u nội d u n g c ủ a l u ậ n á n bằng c h ươ n g thứ nhất : "Lịch sử vấn đề n gh iê n cứu thơ Nô m đ ượ c truyền t ụ n g (gọi t ắ t : thơ N ô m) c ủ a Hồ X u â n Hương v à n ề n v ă n hóa d â n gian Vi ệ t N a m n ửa cuối thế k ỷ X V I I I n ữa đ ầ u thế k ỹ X I X " n h ư là một c h ư ơ n g cần thiết, q u a n t r ọ n g , để đ ả m bảo yêu đầu khách q u a n – h ệ thống v à k h o a học của n ô i d u n g l u ậ n á n . Nó i cách khác, nó x u ấ t hiện cùng v ớ i n h ữn g yê u c ầ u đ ượ c đ ặ t r a c ủ a l u ậ n á n . Vì những l y d o mà chúng tôi l ầ n l ượ t trình b à y d ướ i đây.

12TVấn đ ề về Hồ Xu â n H ươ n g , từ l â u đ ã đ ư ợ c c o i n h ư một vấn đề thời sự v ă n học k h á sôi n ổ i và hấp dẫn, không c h ỉ đối v ớ i g i ớ i n g h i ê n cứu v ă n h ọ c mà còn cả với đông đ ả o độc g i ả c ủ a X u â n H ư ơ n g . Tà i l i ệ u đề cập đến thơ Hồ X u â n Hương được g h i n h ậ n là sớm nhất v à có g i á trị - t r o n g t ì n h hình p h ức tạp của vấn đề v ă n b ả n về t h ơ Xu â n H ươ n g c h í n h là "Lời tựa tập thơ Lưu hương Ký " của Tốn Phong Th ị , được xác đ o á n vào n ă m 1 8 14 [ 2 3 0 … C h o đến n a y, vấn đề nghiên c ứu về cuộc đ ờ i , tài thơ và những thi phẩm c ủ a b à vẫn l à sự thử t h á c h hóc b ú a cho các nhà p h ê hình, nghiên c ứu . Từ trước đến n a y, t r ả i q u a từng g i a i đ o ạ n c ủ a l ị c h 12T51Ts ử , 12T51Tvấn đ ề ng h i ê n cứu về H ồ X u â n Hư ơ n g đ ượ c tiếp cận v ớ i nhiều cung bậc, n h i ề u góc đ ộ . Từ mức độ ở những nhận x é t có phần n g h i ê n g về cảm t í n h [222,239], đến p h ư ơ n g p h á p tiếp c ậ n có phần n ặ n g về những yếu tố xã h ộ i [ 1 0 1 ] . Từ cái nhìn s u y diễn n h ữn g yếu tố (thiếu cơ s ở ) v ề cuộc đ ờ i riêng của nữ t h i sĩ với 12T24Tn h ữn g điều không mấy tốt đ ẹ p , đ ế n nội d u n g t ư tưởng trong các 12T24Ts á n g 12T24Ttác c ủ a bà 12T24T[72,207]. Từ gốc đ ộ c ủ a c h ủ n g h ĩ a 11T12TS . 11T12TF r eu d , đ ã có thời, những người viết sách v ề 12T24THồ X u â n Hương đ ã q u a n t â m thể nghiệm [ 8 5 ,2 4 0 ] . Tiếp s a u đ ó là những phương p h á p n g h i ê n c ứu t h e o h ướ n g đ ún g đ ắ n c ủ a các n h à nghiên c ứu đ ầ u tiên v ề H ồ X u â n H ư ơ n g n h ư; Ho a B ằ n g, V ă n

1.1. Tính khách quan - hệ thống và khoa học của phần mục "Lịch sử vấn đề nghiên cứu thơ Nôm được truyền tụng của Hồ Xuân Hương và nền văn hóa dân gian Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII nửa đầu thế kỷ XIX ".

24TC h o đến n a y , p h ư ơ n g p h á p n g h iê n c ứu t r ê n , cơ b ả n v ẫ n là rất đ ú n g đ ắ n . T u y n h i ê n , nếu c h ỉ n g h i ê n c ứu hiện l ư ợ n g đ ộ c đ á o n h ư t h ơ N ô m H ồ Xu â n H ư ơ n g b ằ n g v à v ớ i n h ữ n g p h ư ơ n g p h á p n ê u t r ê n , là c h ưa h o à n l o à n đ ầ y đ ủ v à p h ù h ợ p , đ ể có thể r ú t ra n h ữ n g kiến g i ả i t h ỏ a đ á n g . L u ậ n v ă n của chúng 12T24Ttôi 12T24Tgóp p h ầ n t h ực h i ệ n v à triển k h a i 23T24Tphương pháp luận của M . B a k h ti n 23T24T- Kh i nghiên cứu v ề một h i ệ n tượng v ô c ù n g độc đ á o trong v ă n h ọ c n h â n l o ạ i , đ ó l à h i ệ n tượng Rablais [ 8 ]. Đ â y l à p h ư ơ n g p h á p l u ậ n k h o a h ọ c v à c ầ n thiết được nghiên cứu đối với một số tác g i ả t r o ng v ă n học n ướ c n h à , trong đ ó t á c g i ả Hồ Xu â n Hương c ầ n được đ ặ c biệt lưu ý h ơ n c ả . Dư ớ i á n h sáng c ủ a phương p h á p l u ậ n mà M . B a k h t i n cho t h ấ y, á p d ụ n g k h i nghiên cứu v ề Hồ X u â n Hương, c h ú n g t a có t h ể l ý giải một c á c h c h â n x á c v à đ ầ y l ý thú t r ướ c n h ữ n g v ấ n đ ề k ỳ q u ặ c được coi như "dâm" " t ụ c " đ ượ c ẩ n c h ứ a t r o n g p h ầ n l ớ n n h ữ n g s á n g tác t h ơ Nô m c ủ a b à . Xé t cho k ỹ , p h ươ n g p h á p luận mà M . B a k h t i n đ ã n ê u r a 23T24Tkhông hoàn toàn l à mới m ẻ . 23T24TN ó c h ỉ có nghĩa "là" "mới", k h i h i ể u v ớ i n g h ĩ a : p h ươ n g p h á p n à y đ ã 23T24Tchưa được nghiên cứu một cách t o à n diện ( t r ê n các khía cạnh của văn hóa dân gian (Folklore)) 23T24Tmà t h ô i . N h ư p h ầ n g i ớ i thuyết c h ú n g tôi đ ã t r ì n h b à y , v ấ n đ ề n à y đ ã chưa được nghiên c ứu mộ t cách phổ b i ế n . K h i so s á n h v ớ i các p h ư ơ n g p h á p nghiên cứu truyền t h ố n g k h á c , n h ư đ ã đ ượ c t r ì n h b à y . B ở i l ẽ , thực tế, một số thành t ố h a y khía cạnh c ủ a v ă n h ó a d â n gian đ ã đ ư ợ c các t á c giả 23T24Tđ ề cập t ừ khá s ớ m. 23T24TTất n h i ê n l à chưa s â u s ắ c , đ ầ y đ ủ , toàn diện n h ư 23T24Tnó cần p h ải 23T24Tcó. C h ú n g t ôi có được n h ậ n x é t t r ê n , chính l à t ừ sự t ì m h iể u k h á tỉ mỉ q u a c á c công t r ì n h có 12T24Tđề 12T24Tcập í t n h i ề u đ ế n mả n g t h ơ Nô m c ủ a Hồ X u â n H ư ơ n g , từ trước đến n a y mà chúng tôi có được. Đi ề u ấy c ũ n g còn có n g h ĩ a : xuất p h á t từ yê u c ầ u về t í n h h ệ thống trong nghiên cứu k h o a h ọ c . Vì mộ t lẽ khác có t í n h q u y luật c ủ a nhận t h ứ c k h o a học, đó c h í n h l à q u i l u ậ t kế t h ừ a , c h ọ n lọc trên cơ sở của tri thức đ ã c ó . Q u y luật n h ậ n t h ứ c t r o n g k h o a học, v ề cơ b ả n k h ô n g đ i n g o à i q u ỹ đ ạ o có t í n h q u y l u ậ t t r o n g n h ậ n t h ức ấy. S a u t ấ t c ả n h ữ n g l ý d o trên, c h ú n g t ô i c h o r ằ n g , sự x u ấ t hiện của chương

T â n , T r ầ n T h a n h M ạ i , v à sau đó, các n h à nghiên c ứ u Lê Ho à i N a m , Lê T r í Vi ễ n , N g u y ễ n Lộ c v .v . . . đ ã n g h i ê n cứu v ấ n đ ề H ồ Xu â n H ư ơ n g 23T24Ttrong hệ thống của hoàn cảnh lịch sử cùng với sự phát triển của 23T24Tv ă n h ọ c , 23T24Tt r o n g mối quan hệ với văn học dân g i a n .

24TV ề mộ t m ặ t k h á c , t r o n g tình h ì n h mà c á c t ư l i ệ u h i ệ n còn l ưu giữ về Hồ X u â n Hư ơ n g chắc c h ắ n k h ô n g t r á n h k h ỏ i m ấ t m á t , thất lạc t h ì việc đóng góp b ằ n g v i ệ c g h i n h ậ n n h ữ n g t ư l i ệ u tương đối h ệ thống ( t h e o điều k i ệ n mà người thực h i ệ n l u ậ n á n có đ ư ợ c ) là đ i ề u còn k h á b ổ ích c h o tất c ả n h ữ n g a i q u a n 12T24Ttâm 12T24Tt ì m hiểu về Hồ X u â n Hươ n g c ũ n g n h ư việc n g h i ê n cứu c á c s á n g tác t h ơ 12T24TN ô m 12T24Tc ủ a b à . Và trước hết, n ó t h ực s ự c ầ n thiết cho t á c giả c ủ a l u ậ n á n , bởi n ó góp p h ầ n đ ị n h h ư ớ n g v à giải quyết một số v ấ n đ ề c ò n lại được đ ặ t ra t ừ kết q u ả c ủ a việc 19T24Thệ thống hóa 19T24Tc á c v ấ n đ ề đ ã đ ư ợ c n g h i ê n c ứu v ề t h ơ Nô m H ồ Xu â n Hương trong n ề n văn h ó a d â n g i a n Vi ệ t N a m c ù n g thời.

một " Lị c h s ử v ấ n đ ề nghiên c ứu t h ơ N ô m được t r u yề n t ụ n g của Hồ X u â n H ư ơ n g trong n ề n v ă n h ó a d â n g i a n Việt n a m n ử a cuối thế k ỷ X V I I I n ử a đ ầ u t h ế k ỷ X I X " l à c ầ n thiết, đ ể đ ả m b ả o t í n h k h á c h q u a n - h ệ t h ố n g v à k h o a học của đ ề tài được nghiên c ứu .

24TC ó t h ể nói, n h ữ n g công t r ì n h , b à i v ở có nghiên c ứu h a y đ ề c ậ p ít n h i ề u về tài thơ c ủ a X u â n Hư ơ n g đ ư ợ c bắt đ ầ u từ rất l â u . Cho đ ế n cả bây giờ, những đề t à i viết v ề H ồ X u â n H ư ơ n g v ẫ n còn tiếp t ụ c . Đề t à i v ề H ồ X u â n Hương n ó i chung, t ừ r ất l â u vốn đ ượ c coi n h ư mộ t đ ề t à i t h ờ i sự, t h ườ n g trực và nóng bỏng tron21T24Tg 21T24Tg i ớ i p h ê b ìn h nghiên c ứu v ă n h ọ c . Điều đó, p h ầ n n à o n ó i lên v ị t r í đ ặ c biệt c ủ a bà. Trong t h i đ à n v ă n học d â n tộc. Có thể phải n h ắ c l ạ i những b à i viết h a y , n h ữn g c ô n g t r ì n h 14T24Tmở đ ầ u 14T24Tcó g i á t r ị í t n h i ề u đ ã n g h i ê n c ứu v ề H ồ X u â n Hương n h ư : B à i Tựa t ậ p t h ơ 12T24TLưu hương Ký "của Tốn Phong Thị được viết theo yêu cầu của nữ sĩ (Hồ Xuân Hương) [228]. Theo tác giả Đào Thái Tôn:"Chưa có tài liệu nào tin cậy hơn bài Tựa tập thơ Lưu hương Ký". Bài Tựa được viết vào năm 1814. Năm 1842, một số bài thơ của Miên Thẩm c ả m t á c , ngợi ca một c o n n g ư ờ i có t ê n Xu â n H ươ n g , k h i đến t h ă m mộ n à n g [ 2 5 8 ] . N ă m 1 9 2 7 , Ng u yễ n Văn Ngọc trong " Na m t h i h ợ p tuyển", n h à xuất b ả n Bốn P h ư ơ n g , viện G i á o Khoa, Hi ê n Tân Biên ấn hành, có đề cập tiểu sử v à thơ H ồ Xu â n H ươ n g . Nă m 1 9 2 9 Lê Dư ( b ú i h i ệ u Sở C u ồ n g ) ,t r on g " Nữ L ưu v ă n h ọ c sử", mà theo Gi á o Sư Lê Trí Vi ễ n

1.2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu thơ Nôm được truyền tụng của Hồ Xuân Hương và nền văn hóa dân gian Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII nửa đầu thế kỷ XIX.

t â m đến H ồ X u â n Hư ơ n g

đ â y là tài liệu "cho t ớ i n a y h ã y c ò n có n h ữn g p h á i h i ệ n đ á n g q ú y về cuộc đ ờ i n h à thơ t à i nữ n à y" [ 2 5 8 ] . Nă m 1 9 3 2 trên " An N a m tạp c h í " số 3 , thi sĩ Tả n Đà cũng đ ã c ó l ờ i thơ v ừ a khen, chê rất độc đ á o v à n ổ i tiếng về t à i thơ c ủa X u â n H ươ n g mà không một a i q u a n lại k h ô n g biết đ ế n [ 2 2 2 ,2 3 9 ] . Năm 1 9 3 4 , G . Coócđi ê (G.Cordier) trong M o r c e a u x c h o i s i s d a u t e u r s annamites (Tuyển tập v ă n thơ An Na m) [ 1 3 5 ,2 5 8 ] có g i ớ i t h i ệ u một số bài thơ X u â n Hương. N ă m 1 9 3 7 , N g u yễ n V ă n Ha n h trong "Hồ Xu â n H ươ n g tác p h ẩ m, t h â n thế v à v ă n t à i " [ 2 3 9 ,2 5 8 ] , b ê n c ạ n h n h ữn g chỗ k h i ế m k h u yế t t r o n g v i ệ c thiên về c h ủ nghĩa S . F r e u d , k h i x e m x é t h i ệ n t ư ợ n g thơ Hồ Xu â n Hương mà chúng ta đều đ ã biết. M ặ c dù, không phải k h ô n g có c h ổ ,t á c g i ả đ ã có n h ữn g n h ậ n x é t có thể cần được x e m xét l ạ i . Trước đó n ă m 1 9 3 6 , t r o n g "Việt v ă n h ợ p tuyển b ì n h giảng" [258] cũng có đ ề cập tiểu sử và s á n g tác thơ Hồ Xu â n H ươ n g . N ă m 1 9 4 0 . Dương Quảng H à m, một trong số những n h à giáo t ê n tuổi và có k i n h nghiệm viết các s á c h giáo k h o a đ ươ n g t h ờ i , t r o n g cuốn "Việt v ă n giáo k h o a thư" [ 1 4 2 , 2 5 8 ] cũng đ ã dành cho H ồ Xuân Hương12T51T 12T51Tn h ữn g t r a n g viết về tiểu sử cũng như tài t h ơ - đ ặ c b i ệ t l à t à i thơ Nô m c ủ a bà một v ị t r í x ứn g đáng. N ă m 1 9 4 4 , t r o n g " Ki n h t h i V i ệ t N a m" [258], c ù n g trường p h á i với N g u yễ n Vă n Ha n h , chịu ả n h h ưở n g của học thuyết S . Freud, Trương Tửu c ũ n g có n h ữn g n h ậ n 12T21Tx é t t ỏ 12T21T r a t h á i q u á . T u y n h i ê n , nghiên c ứu , x e m x é t n h ữn g h ì n h tượng trong thơ Nô m Xuân Hương, trong mối q u a n h ệ với phong t ụ c , tập q u á n v à n h ữn g lễ nghi, hội lễ d â n gian cùng t h ờ i , chúng ta có thể c h i a sẻ v ớ i tác g i ả những kiến giải có l ú c đ ã bị p h ê p há n k ị c h l i ệ t k h i n h ậ n x é t về "cái k h u ô n dâm", trong cách cảm, cách nghĩ của người V i ệ t N a m, mà theo tác giả đã chi phối đến các sáng tác của Hồ Xuân Hương... Đến những năm 1950, Hoa Bằng với "Hồ Xuân Hương n h à thơ C á c h mạng" [ 1 1 ] đ ã cho t h ấ y 12T24Tn h ữ n g đ ó n g góp k h á s â u sắc c ủ a t á c giả này,khi n hì n n h ậ n n h ữ n g ả n h hưởng t hơ N ô m X u â n H ư ơ n g từ k h o t à n g p h o ng p h ú c ủ a v ă n h ọ c d â n g i a n mà c h ú n g tôi sẽ đ ề cập c ụ t h ể s a u đ â y . T r ê n đ â y, c h ú n g tôi v ừa điểm q u a một số t à i l i ệ u được coi là 14T24Tđ ầ u tiên, 14T24Tí t nhiều q u a n t r ọ n g , đ ó n g góp v à o q u á t r ì n h h ệ t h ốn g n g h i ê n cứu c á c vấn đ ề v ề Hồ X u â n H ươ n g , c ũ n g n h ư t h i p h ẩ m c ủ a n h à t h ơ n ữ t h i ê n tài n à y . B â y giờ, c h ú n g tôi x i n đ i v à o n ộ i d u n g c ụ t h ể n h ữn g c ô n g t r ì n h n g h i ê n c ứu , n h ữn g thông tin b à i v ở từ trước đến n a y

24TT h e o s ự sắp xếp c ủ a t h ờ i gian, c h ú n g tôi tìm thấy tài liệu đ ầ u tiên có n h ậ n x é t t h ơ H ồ X u â n Hư ơ n g t r ê n p h ươ n g d i ệ n n g h ệ t h u ậ t , c ó n h ữn g c h i tiết g ầ n g ũ i với t í n h chất c ủ a ca d a o , t ụ c n g ữ Vi ệ t n a m x ư a . Đó là cuốn " Nữ l ưu v ă n h ọ c sử" c ủ a Lê Dư v à o 21T24Tn ă m 21T24T1 9 2 9 [ 2 5 8 ] . T r o n g đ ó , tác giả có đ ề cập đến t i ể u sử c ủ a n ữ t h i sĩ. C h ú ng tôi c h ọ n lọc v à t r â n t r ọ n g n h ững n h ậ n x é t được coi n h ư 14T24Ttiên p h o n g , 14T24Ttrong viêc 21T24Tn h â n ra 21T24Ttính c h ất đ ặ c b iệ t ở t h ơ N ô m X u â n H ư ơ n g , đ ó l à “ V ă n H á n c ủ a n à n g k h ô n g biết có n h ữ n g b à i gì, c h ứ v ă n Nô m c ủ a n à n g t h ậ t có đ ặ c tài đ ặ c t h ú , đ ứn g h ẳ n riêng là mộ t t h i g i a , cứ k ể c h o là v ô song đ ượ c , thơ n à n g x ưa n a y a i c ũ n g k ê u 21T24Tlà 21T24Tcó ý t h ô tục, n h ư n g x é t k ỹ 14T24Ttục mà thanh…” 14T24TX i n c ả m t h ô n g v ớ i tác giả r ằ n g đ ã c h ưa đ ưa r a đ ượ c n h ữ n g b ằ n g c h ứn g x á c q uyế t v ề ả n h h ưở n g t h ơ N ô m H ồ X u â n H ư ơ n g từ v ă n h ọ c d â n g i a n ( mộ t t h à n h tố n ằ m trong Folklore). N h ư n g một đ i ề u q u a n t r ọ n g , đ á n g c h ú ý là tác giả cho t h ấ y t í n h chất " t ụ c " v à " t h a n h " đ ã đ ượ c t h ể h i ệ n t r o n g nghệ t h u ậ t t h ơ X u â n Hương, v ề p h ư ơ n g d i ệ n lịch s ử, tác giả là người đ ầ u t i ê n đ ã k h ô n g n g ợ i k h e n t h ơ X u â n H ư ơ n g mộ t cách 14T24Tchung chung. 14T24TT r á i l ạ i . n h ậ n x é t trên đ ã t h ể h i ệ n đ ư ợ c một c á c h cụ t h ể về d ấ u hiệu đ á n g g h i n h ậ n v ề m ặ t n g h ệ 21T24Tt h u ậ i 21T24Tmà t h ơ Nô m X u â n H ư ơ n g đ ã thể h i ệ n r õ r à n g yếu tố " t ụ c " v à 21T24T" t h a n h " 21T24Tấy trong 21T24Tthơ 21T24TNô m c ủ a X u â n H ư ơ n g , ta c ũn g l ạ i tìm thấy t r o n g mả n g câu đố, ca d a o , t ụ c n g ữ Vi ệ t Na m. N ă m 1 9 3 7 , N g u yễ n Vă n H a n h t r o n g " Hồ X u â n Hươ n g t á c p h ẩ m, t h â n thế v ă n tài" [ 1 3 5 . 1 4 2 ] , c ũ n g đ ã c h o thấy; n g h ệ t h u ậ t t h ơ Hồ X u â n H ươ n g có n h ữ n g đ i ể m t h ậ t g ầ n g ũ i , g i ả n d ị , d ễ hiểu n h ư ta v ẫ n t h ườ n g t h ấ y t r o n g nghệ t h u ậ t của ca d a o , t ụ c ngữ, truyện N ô m khuyết d a n h . H ã y nghe Đoàn Q u a n g Tấn trong l ờ i 19T24Tmở 19T24Tđ ầ u của c u ố n sách đ ã bộc b ạ c h về nghệ t h u ậ i t h ơ N ô m Xu â n Hương "có gan c ầ m lòng. Lại có g a n c ầ m viết.Viết đ i ệ u v ă n c h ọ i h ẳ n v ớ i k h u ô n mẫ u c ủ a v ă n n h ơ n đương thời", " a i ưa chọn t i ế n g cao k ỳ k h ó h i ể u h o ặ c t h á n h t h ó t ê m ta i , nàng cứ dùng tiếng hàng ngày24T 24T: n ó i s a o viết vậy". Có lẽ k hô n g p h ả i b à n l uậ n g ì t h ê m

có đ ề c ập đ ế n v ấ n đ ề t h ơ N ô m H ồ X u â n Hương, v ớ i các t h à n h tố c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n Việt N a m c ù n g t h ờ i v ớ i s ự x u ấ t h i ệ n , r a đ ờ i c ủ a t h ơ Hồ X u â n H ươ n g ( t h ơ N ô m) , d ựa trên c ă n c ứ v ề p h ạ m v i n ộ i d u n g c ủ a 21T24Tt h u ậ t n g ữ v ă n học d â n g i a n (folklore) c h o p h é p đề cập.

r ằ n g t h ơ Xu â n Hư ơ n g h ẳ n đ ã ở b ê n p h í a b ì n h d â n b ở i n ó đã đ ố i c h ọ i v ớ i t h ơ v ă n c h ươ n g q u a n p h ư ơ n g v à " k h u ô n mẫ u " đ ươ n g t h ờ i . B ở i v ă n c h ươ n g c ủ a X u â n H ươ n g s ử d ụ n g mộ t n g ô n n g ữ b ì n h d â n , n gô n n gữ s uồ n g s ã , q u ả ng t r ư ờ n g " đ ầ u đ ườ n g " " x ó c h ợ " .Nó i t h e o n g ôn t ừ c ủ a N . I . Ni c u l i n k h i n g h i ê n c ứu v ề H ồ Xu â n H ươ n g . Lo ạ i n g ô n n g ữ ấ y t a v ẫ n t h ư ờ n g b ắ t g ặ p nh a n n h ả n t r o n g c a d a o , t ụ c n g ữ, t r u yệ n c ườ i , c h è o c ổ v . v . . .. Nă m 1 9 4 4 v à 1 9 5 1 , Tr ươ n g T ửu t r o n g " Ki n h t h i Vi ệ t Na m" [ 1 4 2 , 2 5 8 ] , t r ướ c n a y, n h ữn g ý k i ế n c ủ a t á c g i à t h ư ờ n g đ ượ c đ ó n n h ậ n b ằ n g n h ữn g l ờ i p h ả n b á c k h á g a y g ắ t . C ũ n g v ậ y, v ớ i c h ú n g t ôi t r ư ớ c đ â y, k h ô n g p h ả i k h ô n g c ó l ú c c ó c h u n g n h ậ n x é t v à c ả m n h ậ n n h ư c á c t á c g i ả đ i t r ướ c đ ã l u ậ n b à n . S a u n à y, t r ê n c ơ s ở t ì m h i ể u t ừ c ộ i n g u ồ n c ủ a n ề n v ă n h ó a d â n g i a n Vi ệ t Na m k h á p h o n g p h ú , c ò n ẩ n c h ứa n h i ề u " mả n g t ố i " - mà ý n g h ĩ a t h u ộ c về t ín n g ư ỡ n g mà l â u n a y c h ú n g t a c h ưa k ị p t ì m h i ể u mộ t c á c h tường t ậ n . N h i ề u l ậ p t ụ c thờ c ú n g xa xưa mà ý n g h ĩ a c ủ a n ó k h ô n g d ừ n g l ạ i ở k h á i niệm tôn giáo, mê t ín mơ h ồ n h ư có t h ờ i c h ú n g t a n h ầ m l ẫ n .. . N g u y ê n d o ấy c ũ n g bắt đ ầ u từ việc q u a n niệm t h i ế u t í n h 24T29Tk h o a 24T29Thọc trong 24T29Tv i ệ c 24T29Tb ả o 24T29Tv ệ , sưu 24T29Tt ầ m nguồn t ư 24T29Tliệu 24T29Tvề 24T29Tv ă n 24T29Th ó a d â n g i a n , chúng t a có lúc đ ã bỏ rơi h a y cắt x é n "cho v ừa giày" hay t ừ những c h u ẩ n mực đ ượ c đ ặ t s ẵ n c ủ a n ề n v ă n h ó a h i ệ n đại... N h ữ n g s a i l ầ m đ ó đ ã k h i ế n cho việc n g h i ê n c ứu t h i ê n l ệ c h , c ảm t í n h d o thiếu n h ữn g "công cụ" để tìm hiểu những v ấ n đ ề k h á tế n h ị , p h ức t ạ p c ủ a c á c h i ệ n t ượ n g v ă n h ó a , v ă n học và nghệ thuật c ủ a t h ờ i xa xưa để l ạ i . Vớ i “Kinh thi Vi ệ t Na m” , Trương Tửu đ ặ c b i ệ t 24T29Tn h ấ n 24T29Tmạnh (có t h ể h ơ i thái q u á ) k h i c ắ t n g h ĩ a l ý d o t h ơ X u â n H ư ơ n g l ạ i chứa đựng yếu tố “tục”, “dâm” ấ y , l à b ở i vì "cái óc người Việt N a m l ú c n à o c ũ n g có c á i h ì n h tụ c tĩu k i a á m ả n h v à k h ô n g có c á i g i ả thuyết cho r ằ n g n ã o t r ạ n g ấ y l à một d i t í c h của mộ t t ô n giáo t h ờ s ự s i n h đ ẻ thì l à m sao cắt nghĩa đ ượ c .. ." h i ệ n lượng d â m tục t r o n g t h ơ X u â n H ư ơ n g , ở c h ổ khác, Tr ươ n g T ửu l ạ i cho rằng cái n h ã n q u a n đ ộ c n h ấ t c ủ a X u â n H ư ơ n g v ề mộ t sự v ậ t là n h ã n q u a n d â m. C ó lẽ ý t ưở n g c ủ a tác giả là muốn thể h i ệ n mộ t tín n g ưỡ n g l â u đ ờ i c ủ a n g ườ i V i ệ t x ưa l u ô n đ ề cao t í n h g i a o . Điều ấ y đ ã đ ư ợ c t h ể h i ệ n trong c á c nghi lễ nô n g n g h i ệ p v ớ i ước muốn t h ực tế là cầu mo n g c h o mù a m à n g đ ư ợ c sinh s ô i n ả y n ở , b ộ i t h u . X é t trong l ĩ n h

v ực v ă n h ó a n g h ệ t h u ậ t d â n g i a n v à cả v ă n học b á c h ọ c t ừ t h ờ i C ổ đ ạ i , T r un g đ ạ i c ủ a n h i ề u d â n tộc, c h ú n g ta sẽ thấy k h ô n g hiếm sự mô tả h ì n h tượng có t í n h giao. Đó là n g u ồ n gốc, là dấu vết c ủ a một n g h i lễ p h ồ n t h ự c với ướ c muốn rất l à n h mạ n h , tốt đ ẹ p c h o cuộc sống c ủ a mọ i n g ườ i . Việc coi trọng, t h ờ c ú n g sinh thực k h í n h ư mộ t b i ể u t ư ợ n g c ủ a s ự p h ồ n t h ực k h ô n g còn l à h i ệ n tượng k hó h i ể u , nếu k h ô n g muốn n ó i đ ã p h ổ biến. Ở Việt N a m, c á c h ì n h tượng Linga (dương v ậ t ) v à Yo n i ( â m hộ) đ ượ c t h ờ cúng n ơ i tôn nghiêm c ủ a n g ườ i C h ă m n h ư là s ự tôn kính v ớ i c á c v ị t h ầ n linh. X a h ơ n , n g ườ i H y L ạ p cổ đ ạ i c ũ ng có t ụ c rước s i n h t h ực k h í , coi đ ó n h ư v ị t h ầ n Dynisos [ 4 2 ,1 0 1]. T r o n g tư d u y c ủ a người Tr u n g Quốc x ư a , thì chữ Tổ Tiên đ ư ợ c viết t h e o n é t v ẽ h ì n h Li n ga v à t h ê m b ộ "Thị" sau n à y, v ớ i ý n g h ĩ a là s ự linh thiêng đ ể t h à n h chữ Tổ n h ư h i ệ n n a y [ 1 0 1 ]. C h ú n g tôi sẽ trở t r o n g c h ươ n g t h ứ b a c ủ a l ạ i vấn đ ề b í hiếm mà l ý t h ú n à y l u ậ n á n . . . Vớ i " K i n h t h i Việt Na m" , c h ú n g tôi n h ậ n thấy, n ế u n h ư l ư ợ c b ớ t n h ữ n g ý g i ả i có p h ầ n t h á i q u á , mà t h ê m v à o cách lý giải có n g ọ n n g u ồ n từ "di tích t h ờ sự s i n h đ ẻ " , v à t í n n g ư ỡ n g p h ồ n thực k i a - c h ắ c c h ắ n c á c h kiến giải c ủ a tác giả sẽ có lý, đ ể đ ượ c chấp n h ậ n , h a y í t ra là sự c ả m n h ậ n t ươ n g đ ồ n g có l ý . N h ư c h ú n g 21T24Tta 21T24Tđ ã biết, n g a y từ thủơ "lọt l ò n g " ,t h ơ Nô m Xuân H ươ n g - ở đ â y muốn n ó i đến p h ầ n thơ Nôm t r u yề n tụ n g c ủ a b à đ ã c h ị u đ ự n g biết b a o n h i ê u b ú a rìu c ủ a d ư l u ậ n , n h ữn g k h e n , c h ê , cười c ợ t l ẫ n l ộ n .. . Vậ y mà, t i ế n g k ê u đ ơ n độc, lẻ loi đến p h ẫ n u ấ t trong " Th â n o a n c h o Hồ X u â n Hươ n g " c ủ a B ạ c h Diện, in trên b á o Tr i T â n từ n ă m 1943, cho đến b â y giờ, n h ư v ẫ n c h ư a mất đ i ý nghĩa, h ỏ i n h ư h ồ i c hu ô n g c ả n h tỉnh n h ữ n g k ẻ một t h ờ i mê muội k h i p h ỉ b á n g t h ơ b à . Hã y nghe t á c g i ả n h ậ n x é t "Đọc thơ X u â n H ư ơ n g , n ó i đến t h ơ X u â n H ư ơ n g , n g ư ờ i t a coi n h ư n ó i đến c h u yệ n Ti ế u L â m. . ." từ n h ậ n x é t n g ắ n g ọ n t r ê n , đ ủ c h o ta thấy có một t h ờ i x a xưa, q u ầ n c h ú n g đ ã tiếp n h ậ n t h ơ H ồ X u â n H ư ơ n g có c á i gì đ ó , n h ư gần g ũ i v ớ i t r u y ệ n cười, t r u yệ n tiếu l â m (một k h í a c ạ n h , h a y một t h à n h tố t h u ộc F o l k l o r e - v ă n hóa d â n g i a n ) . C ó thể là đ ã v ô t ì n h t á c giả đ ã c h o ta t h ấ y, người xưa đ ã tìm r a c á i điểm 14T24Ttương đ ồ n g 14T24Ttrong tiếng c ư ờ i k h ỏ e m ạ n h , c h ứa đ ựn g k h ô n g c h ỉ l à 14T24Tý 14T21Ttương tục tĩu đ ơ n t h u ầ n trong n h ữ n g c â u c h u y ệ n 21T24TTiếu 21T24Tlâm, v ớ i tiếng cười s ả n g 21T24Tk h o á i , t ự tin, tự nhiên, b ì n h đ ẳ n g đ ầ y k h á t

k h a o rất n h â n b ả n , rất c o n n g ườ i n h ư t a thường b ắ t gặp trong n h ữn g b à i t h ơ N ô m c ủ a X u â n H ư ơ n g . H a i tiếng cười ấ y, mộ t đ ạ i d i ệ n c h o n ề n v ă n h ọc b ì n h d â n , c ò n mộ t đ ạ i d i ệ n c h o v ă n h ọ c c u n g đ ì n h mà c h ấ t giọng, cốt c á c h , lại h o à n t o à n trở v ề t r o n g c ộ i n g u ồ n c ủ a d â n g i a n . Cả h a i n h ư là sự kết h ợ p , n h ư là sự x e n đ a n , h à i h ò a t ạ o n ê n c á i độc đ á o t r o n g t r i ế t l ý v ề tiếng c ườ i c ủ a n gư ờ i Việt. Tiếng c ườ i ấy thể hiện n i ề m v u i sống - n i ề m k h á t k h a o t u yệ t đ ẹ p c ủ a c o n n g ườ i V i ệ t N a m - v à c h ú n g đ ã sống trong l ò n g d â n t ộ c n h ư mộ t mó n ă n t i n h t h ầ n k hô n g t h ể thiếu đ ư ợ c . C ũ n g 21T24Tvì 21T24Tlẽ đ ó , 21T24TW a s h i z u 21T24TK o yu mi , mộ t s i n h v i ê n n g ườ i N h ậ t đ ã c h o r ằ n g "tiếng cười c ũ ng là d i s ả n c ủ a v ă n h ó a Việt N a m" . Từ sự y ê u thích t h ơ Hồ X u â n H ươ n g , K o yu mi đ ã đến H à Nộ i v à v à o T h à n h p h ố Hồ C h í M i n h đ ể t h ự c h i ệ n l u ậ n á n v ề Hồ X u â n Hư ơ n g " Tr u yề n t ụn g v ề n ữ sĩ H ồ X u â n H ươ n g " . Tr ướ c đ ó , K o yu mi đ ã h ọ c 5 n ă m tiếng Vi ệ t tại To k yo v à mộ t n ă m tại Đạ i học Tổng h ợ p Hà Nộ i R, Rđ ể t h ực h i ệ n l u ậ n á n ấp ủ c ủ a mì n h . Đi ề u đ á n g n ó i h ơ n về v ị "sứ g i ả " n g ư ờ i N h ậ t n à y l à ở , chỗ c h ị c h o r ằ n g , c h ị yê u q u ý đất n ướ c n à y , ( đ ấ t n ướ c c ủ a c h ú n g t a ) c h í n h mộ t p h ầ n từ n g h i ê n c ứu lời yêu cầu c ủ a B ạ c h Di ện t h ơ Hồ X u â n H ư ơ n g, Vớ i [ 1 5 3 .1 5 4 ] , c u ố i b à i viết, c h ú n g tôi l ưu ý đến l ờ i t h ỉ n h c ầ u c h â n t h à n h c ủ a t á c g i ả , "chúng ta c ầ n p h ả i bỏ hết q u a n n i ệ m t h i ê n v ị v ề Hồ X u â n H ư ơ n g " v à " n g à y n a y , cái n ỗ i đ a u c ủ a X u â n H ư ơ n g c ầ n p h ả i được rửa s ạ c h ! M o n g mỏi s a o c h o luận á n c ủ a c h ú n g tôi c ũ n g x u ấ t p h á t 21T24Tv à 21T24Ttrở 21T24Tvề 21T24Tv ớ i "điểm h ẹ n " ấy - từ t h ơ N ô m c ủ a X u â n H ư ơ n g . C h ắ c r ằ n g , đ i ề u ấ y, có lẽ c ò n là n i ề m mo n g mỏ i c ủ a tất cả c h ú n g t a - n h ữ n g n g ườ i đ ã yê u , đ ã q uý t r ọ n g n h ữn g g i á t r ị t i n h t h ầ n mà t h ơ N ô m H ồ X u â n H ư ơ n g ấ p ủ . C ũ ng từ n ă m 1 9 4 3 , Gi á o 21T24Tsư 21T24TD ư ơ n g Q u ả n g H à m t r o n g " Vi ệ t Na m v ă n h ọ c sử yế u " [ 7 1 , 2 5 8 ] c ũ n g đ ã n h ậ n x é t 21T24Tvề 21T24Tt í n h c h ấ t b ì n h d â n t r o n g t h ơ X u â n H ươ n g . Tá c giả đ ư a ra những minh c h ứn g thể h i ệ n t r o n g c á c h t ả c ả n h , t ả t ì n h , v à tả tình (có ngụ ý ) , là c á c h d ù n g c h ữ mạ n h b ạ o ,bất n g ờ ,t r o ng t h ơ X u â n H ư ơ n g . Nh ữn g đ ặ c điểm ấy là n h ữ n g đ ặ c đ i ể m ta c ũ n g sẽ b ắ t g ặ p trong " g i a o điểm" t h ậ t t h ú v ị v ớ i và từ " n g u ồ n n ư ớ c ẩ n " l à ca dao, t ụ c ng ữ c ủ a ô n g c h a mì n h . C â u trả l ờ i đ ủ đ ầ y c ủ a c h ú n g tôi sẽ đ ể d à n h 23T24Tở 23T24Tchương thứ b a c ủ a l u ậ n á n . C h ú n g tôi c h o rằng, người đ ầ u tiên p h á t g i á c , n h ậ n c h â n được mộ t cách rõ

24TS a u n h ữ n g l ờ i b ì n h , Ho a B ằ n g đ ã t h i ê n v ề n g ợ i ca tài t h ơ c ủ a X u â n H ư ơ n g . C h ú n g ta k h ô n g t h ể p h ủ n h ậ n đ ượ c đóng góp c ủ a t á c giả n h ư người " mở đ ườ n g " cho p h ư ơ n g p h á p n g h i ê n c ứu đ ú n g đ ắ n về thơ Hồ X u â n Hươ n g . Đó là p h ươ n g p h á p n g h i ê n c ứu t h ơ Nô m X u â n H ươ n g t r o n g mối q u a n hệ v ớ i ca d a o , t ụ c n g ữ ( mộ t trong các t h à n h tố q u a n trọng c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n ) . Cuối cuốn sách có t í n h chất n h ư một l u ậ n đề n g h i ê n c ứu về Hồ X u â n H ư ơ n g , c ù n g c h u n g ý t ưở n g v ớ i H ạ c h Di ệ n , Ho a B ằ n g đ ề n g h ị " x e m t h ơ v ă n cổ, cốt p h ả i chú trọng 23T24Tở 23T24Tt h ầ n , ở k h í v à 23T24Tở 23T24Tchí, c h ứ k h ô n g n ê n "dĩ từ h ạ i ý " c ủ a người t a , n h ư t h ế n g õ h ầ u mớ i t r á n h được cái tê t h i ê n lệch, k h i ê n c ưỡ n g " [11,153,154]. L ạ i so s á n h v ớ i n g u yê n l ý "tảng băng trồi" c ủ a H ê - mi n g- Uây, v ớ i l ý l u ậ n v ă n h ọ c cổ l à " ý t ạ i ngôn ngoại" v à v ớ i l ý l u ậ n hiện đ ạ i c ủ a k h o a n g h i ê n c ứ u v ă n h ọ c n g à y n a y thường gọi là " v ă n b ả n n g ầ m" , c h ú n g ta thấy c á c h đ ặ t v ấ n đ ề c ủ a Ho a B ằ n g n h ư thế v ẫ n là mộ t công t r ì n h thể h i ệ n tính k h o a h ọ c nhất đ ị n h t r o n g n g h i ê n c ứu v ă n học, đ ặ c b i ệ t 14T24Tở 14T24Tn h ữn g t r ườ n g h ợ p p h ức tạp n h ư h i ệ n t ượ n g t h ơ Nô m H ồ X u â n H ươ n g… C ù n g n ă m 1950, trong k h i v ẫ n tồn tại một b ầ u k h ô n g k h í còn k h á 19T24Tb ế 19T24Ttắc k h i n g h i ê n cứu v ề H ồ X u â n H ươ n g ,

r à n g hơ n hết, mối q u a n h ệ , ả n h h ưở n g c ủ a t h ơ N ô m X u â n H ư ơ n g t ừ n gu ồ n s ữ a mẹ là v ă n h ọ c d â n g i a n , cụ t h ể h ơ n là từ ca d a o , tục n g ữ , đ ó c h í n h là Ho a B ằ n g [ 1 1 ] . B ằ n g lời v ă n k h ú c chiết, b ằ n g d ẫ n l u ậ n được t h u yế t p h ụ c b ở i n h ữ n g d ẫ n c h ứn g x á c t h ực , giản d ị , t á c g i ả đ ưa r a n h ậ n x é t : " Ng o à i những Sở đ ắ c ở K i n h sách c h ữ H á n , c ò n c h ị u ả n h h ưở n g s â u x a ở t ụ c ngữ, ca d a o , l à lối v ă n b ì n h d â n rất h ợ p v ớ i c h ủ t r ươ n g v à k h u y n h h ư ớ n g c ủ a b à n ữa " . C ó đ i ề u , tác giả k h i sử d ụ n g từ n g ữ n g ợ i ca H ồ X u â n H ươ n g v ớ i c á c h gọi : "Hồ Xu â n Hương n h à t h ơ cách mạng", đ ã g â y r a s ự hiểu l ầ m, n g ộ n h ậ n n ơ i độc giả [ 2 3 9 ] . Đi ề u n à y có lẽ đ ượ c k h ở i sự v ớ i từ "cách mạ n g " . T ừ " c á c h mạ n g " mà H o a B ằ n g s ử d ụ n g ở đ â y,t h e o chỗ c h ú n g tôi h i ể u là s ự t h a y đổi hình t h ứ c v à sự đổi mớ i v ề nội d u n g t r o n g t h ơ Xu â n Hư ơ n g; s o v ớ i đ ươ n g t h ờ i v à v ớ i c á c n h à t h ơ ti ề n bối, trên cơ sở nghệ t h u ậ t v à nội d u n g tư t ư ở n g . Ý n g h ĩ a ấy h o à n t o à n trái ngược v ớ i cách đ ặ t vấn đ ề n h ư Hồ X u â n H ư ơ n g là " n h à c á c h mạ n g " - x é t t r ê n b ì n h d i ệ n c h í n h t r ị h a y x ã h ộ i học đ ơ n t h u ầ n .

n h ữ ng ý kiến, k h e n . c h ê , chưa p h â n t h ắ n g b ạ i . V ẫ n x u n g q u a n h một c h ủ đ ề " á c n g h i ệ t " , n h ư đ ã t h à n h mội ý niệm v ô hình đối v ớ i thơ X u â n H ươ n g về c h ủ đ ề c á i " t ụ c " , c á i " d â m" t r o n g t h ơ b à ; L ạ i thêm một tiếng nói c ủ a T r ầ n C ử u C h ấ n tiếp t ụ c n g ợ i ca tài t h ơ c ủ a X u â n Hư ơ n g . Kh ô n g chút e d è , ngại n g ù n g , n h à nghiên c ứu " d ũ n g cảm" đ à n g h o à n g xếp đ ạ i n h à thơ nổi d a n h v ớ i tài t h ơ "sống s ượ n g " " t h ô t ụ c " c ủ a c h ú n g ta b ê n c ạ n h n h ữn g n ữ t h i n h â n nổi tiếng mà tuổi tên đ ã mặc n h i ê n được t h ừ a n h ậ n n h ư : Đo à n T h ị Điểm, B à Hu yệ n Th a n h Qu a n v à [ 2 6 9 ] . C u ố n sách đ ư ợ c viết b ằ n g Sương N g u y ệ t A n h s a u n à y tiếng P h á p , n h ư có 19T24Tý 19T24Tg i ớ i t h i ệ u v ớ i đ ối tượng r ộ n g r ã i độc giả n g o à i n ướ c , mo n g mỏi c h o n h ữ n g n ữ thi n h â n c ủ a Việt N a m c ầ n p h ả i được g i ớ i thiệu trên v ă n đ à n t h i ca n h â n l o ạ i mà T r ầ n V ă n T u n g [ 2 7 2 ] trong công t r ì n h s a u n à y c ũ n g đ ã đ ề n g h ị . N ă m 1 9 52 , h a i đ ồ n g t á c giả Ng u yễ n D u y Diễn v à N g u yễ n Sĩ Tế t r o n g " L u ậ n đ ề v ề H ồ X u â n Hư ơ n g - B à H u y ệ n Th a n h Q u a n " đ ã trân trọng coi H ồ X u â n Hư ơ n g là "một nữ t h i sĩ v à o bậc n h ấ t nước Việt N a m c h ú n g ta". G i ả i t h í c h l ý d o có đ ượ c s ự đ á n h g i á c a o q uý n h ư thế, tác g i ả c h o biết " n h ì n v à o một số l ớ n b à i t h ơ c ủ a X u â n H ư ơ n g , t h ấ y k ỹ t h u ậ t biến đ i tất cả, chỉ còn là d ấ u vết một n g u ồ n c ả m xúc l a i láng. Gi ọ n g t h ơ vì thế u v ể n c h u yể n , l ưu loát, n h i ề u chỗ đ ẹ p v à t r o n g sáng n h ư t r o n g ca d a o " , v à " H ồ X u â n H ư ơ n g đ ã t r ự c tiếp đối l ậ p l ạ i n h ữ n g l ố i t h ơ k h ệ n h k h ạ n g , kiểu c á c h , đ ầ y r ẫ y những từ c h ươ n g , điển cố. B à đ ã n ê u rõ trước m ắ t mọ i n g ư ờ i , n h ấ t là n h ữn g n g ườ i b ả o t h, nô lệ cho sách vỡ T r u n g Ho a , c á i sức sống linh d i ệ u c ủ a tiếng Việt - v à đồng t h ờ i chứng mi n h cái k h ả n ă n g c ủ a n ó t h ự c đ ã t h ừa đ ủ để tạo n ê n n h ữ n g b à i thơ bất h ủ ". N h ữ n g n h ậ n x é t t r ê n c h o thấy, tác giả đ ặ c biệt chú 23T24Tý 23T24Ttài thơ c ủ a X u â n H ươ n g 23T24Tcó 23T24Tp h ầ n nghiêng v ề nghệ t h u ậ t d ù n g từ, sử d ụ n c h ì n h ả n h t h u ầ n Việt, n ô m n a , giản dị, trong s á n g . N h ữ n g đ ặ c điểm ấ y k h á g ầ n g ũ i v ớ i cách h iể u trong d â n g i a n về n h ữ n g b i ể u h i ệ n d ễ t h ấ y trong nghệ t h u ậ t c ủ a v ă n học b ì n h d â n ( n h ư ca dao, t ụ c ngữ) mà c á c t h i n h â n nổi tiếng t r ê n t h ế g i ớ i đều công k h a i t h ừ a n h ậ n , đ ó l à nguồn s ữ a k h ô n g b a o giờ c ạn c ủ a v ă n h ọ c d â n tộc đ ã n u ô i dưỡng t h i tà i c ủ a h ọ. V ớ i c uố n l u ậ n đ ề về hai tác giả n ữ H ồ X u â n Hư ơ n g v à B à Hu yệ n T h a n h Qu a n , hai tác giả trên đ ã c h o thấy t h ê m một sự tiếp n h ậ n thơ H ồ X u â n

Hương, trên m ộ t g ố c đ ộ c ủ a 12T24T folklore (là v ă n học d â n g i a n ) t h ờ i k ỳ đó. Kh ô n g x a đ à vào k h u y n h hướng tán dương một cách chung chung, vô t h ư ở n g , vô p h ạ t , - t r á i lại, x u ấ t phát từ cơ sở n g h ệ 12T21Tt h u ậ t 12T21Tbiểu hiện c ủ a thơ Xuân H ươ n g , h a i tác giả kết l u ậ n : "Tóm l ạ i , về phương diện nghệ thuật t h i ca. H ồ X u â n H ươ n g t h ực xứng một chỗ n g ồ i , đối diện v ớ i n h ữn g bậc thi b á trên thế g i ớ i " . N ă m 1953, T h a n h Lãng trong cuốn "Khởi t h ả o v ă n học sử Việt N a m" [ 1 2 0 ,2 5 8 ] có đề cập 12T21Ttiểu 12T21Tsử n h à 12T21Tt h ơ , 12T21Thoàn cảnh x ã hội mà n h à thơ trưởng t h à n h , v ề tư tưởng c ủ a n h à t h ơ . Th ự c t ế Th a n h Lã n g có lúc đ ã p h ê p h á n X u â n H ươ n g như n h à thơ "nổi loạn" bởi đ ã táo bạo đ e m "cái tôi trần truồng" v à o đ ị a h ạ t v ă n c h ươ n g c u n g cấm, ngọc ngà 11T12Tđương 11T12Tthời. S o n g , x é t trên p h ư ơ n g d i ệ n n g h ệ th u ậ t , t á c gỉa h o à n t o à n t h ừa n h ậ n : " Hồ Xu â n H ư ơ n g , n h à v à n hoàn toàn Vi ệ t N a m" . Gi ả i t h í c h đ i ề u n à y, tác g i ả c h o r ằn g : 11T12T"Hồ 11T12TXu â n 11T12THương 11T12Tlà một t r o n g n h ữn g n g ườ i đ ầ u ti ê n d ù n g c h ữ n ô m n a để diển tả t ì n h ý . Và là n g ư ờ i liên p h o n g trong phong t r à o d ù n g t o à n tiếng V i ệ t N a m để diễn tả t ư tưởng. Vă n thơ c ủ a n à n g đọc l ê n ta thấy c á i mộc mạc n h ư tiếng n ó i c ủ a d â n q u ê " . R õ r à n g , trên p h ươ n g d i ệ n n g h ệ t h u ậ t , c ù n g c h u n g ý v ớ i các tác g i ả vừa nêu trên, Th a n h L ã n g c ũ n g n hấ t t r í k h i k h ẳ n g đ ịn h tà i thơ độc đáo "hoàn toàn Việt N a m" c ủ a H ồ X u â n H ươ n g đ ượ c c ụ thể hóa q u a những biểu h i ệ n n h ư : dùng chữ nôm n a ( có thể h i ể u là c h ữ Nô m h a y c h ữ n gh ĩ a h ì n h d â n k i ể u n g ô n n g ữ " đ ầ u đ ườ n g , " x ó c h ợ " t r o n g d â n g i a n ) , k h á c x a v ớ i k i ể u c h ữ n g h ĩ a h a y n g ô n t ừ c ủ a l o ạ i v ă n h ọ c q u a n p h ươ n g đ ươ n g t h ờ i . Ng a y 12T33Tở 12T33Tc h i ti ế t n h ỏ n à y t hô i , về nghệ t h u ậ t thơ Xu â n H ư ơ n g n h ư v ừ a n ê u t rê n c ũ n g đ ã hé 12T33Tmở 12T33Tc h o ta thấy g i á n tiếp (do không đ ượ c đ ề cập một cách trực tiếp) sự g ặ p gỡ v ớ i n g ô n t ừ của ca d a o , tục ngữ - trong mố i q u a n 12T33Thệ 12T33Tvới v ă n học d â n g i a n của thơ Nô m H ồ X u â n Hương. C ù n g t r on g n ă m 1953, tạp 12T21Tc h í 12T21T"Nhân l o ạ i " [ 8 6 ] . , Hồ n g Tú H ồ n g t r o n g một l o ạ t b à i bá o l i ê n l i ế p t r ê n một số k ỳ c ủ a t ạ p c h í n à y đ ã b à y t ỏ n h iề u b ế t ắ c k h i l ý g i ả i c h o mộ t c â u h ỏ i " c ó h a y k h ô n g t h ơ c ủ a mộ t b à Hồ X u â n H ươ n g đ í c h t h ực ? " . Lẽ t ấ t n h i ê n , c h ú n g t ô i k h ô n g q u a n t â m đ ế n n hữ n g v ấ n đ ề đặ t r a , n g o à i p h ạ m v i n g h i ê n c ứu c ó l i ê n q u a n c ủ a l u ậ n á n . Nh ưn g ,c h ú n g t ô i c ố g ắ n g c h ọ n l ựa v à t r í c h c h ọ n n h ữ n g n h ậ n x é t c ủ a t á c g i ả v ề t h ơ Nô m Xu â n H ư ơ n g t r o n g t r ườ n g ả n h h ưở n g , q u a n h ệ v ớ i thơ ca d â n gian n h ư : p h o n g da o , tục n g ữ . Ở chỗ này, Hồng Tú Hồng c h o biết: "Thơ

24TN ă m 1955, T h a n h L ươ n g trong "Histoire r é s t a n é e d u Vi ệ t N a m" [ 1 2 5 , 1 3 6 ] đ ã so sánh t h ơ H ồ X u â n H ươ n g n h ư sau :"Hồ X u â n Hư ơ n g v à cống Q u ỳ n h đ ã đ ạ i d i ệ n cho 21T24Tt i n h 21T24Tt h ầ n của t h ờ i đ ạ i h ọ . . . V ớ i Hồ X u â n H ư ơ n g v à cống Q u ỳ n h l à mộ t c á i

X u â n Hương c ũ n g n h ư b a o p h o n g d a o t ụ c n g ữ đ ã c ó mộ t t í n h c á c h s i ê u l u â n , đ ã v ượ t r a 12T24T k h ỏ i lên trên b a o nhiêu k h e n c h ê b ì n h l u ậ n c ủ a thế n h â n " , ở chỗ khác, t á c g i ả c h o t h ấ y sự "gặp g ỡ " r ấ t có ý nghĩa g i ữ a thơ N ô m X u â n H ư ơ n g v à v ă n học d â n giàn c ù n g là t h à n h tố q u a n t r ọ n g c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n - folklore n h ư c h ú n g ta đ ã biết). Đi ề u n à y đ ượ c thể h iệ n ở chỗ tác g i ả viết " t h ơ Hồ X u â n Hươ n g v ẫ n đ ượ c t r u yề n t ụ n g , t h ơ Hồ X u â n Hư ơ n g v ẫ n đ ượ c t h u ộ c l ò n g, t h ơ Hồ X u â n H ư ơ n g v ẫ n đ ượ c t r u yề n b á t r o n g q u ả n g 21T24Tđ ạ i 21T24Tq u ầ n c h ú n g " . Nếu n h ư ở n h ậ n x é t b a n đ ầ u , tác g i ả c h o thấy, s ự g ầ n g ũ i n h a u t r o n g t í n h chất, p h o n g 21T24Tcách 21T24Tt h ể hiện c ủ a t h ơ Nô m X u â n H ư ơ n g v ớ i p h o n g d a o , t ụ c ngữ; Thì 14T24Tở 14T24Tn h ậ n 21T24Tx é t th ứ 21T24Thai, tác giả b à i viết lại h é mở c h o ta thấy một n h ậ n x é t - t h e o c h ú n g tôi là đ i ể m 14T24Tkhởi đầu 14T24Tđ á n g q uý v à có giá t r ị đ ặ c biệt c ủ a b à i viết. Ở c h ỗ , tác g i ả đ ã 21T24Ttìm 21T24Tthấy điểm t ươ n g đ ồn g g i ữa thơ Nô m X u â n H ư ơ n g v ớ i p h o n g d a o , t ụ c n g ữ ( h a y v ă n h ọ c d â n g i a n n ó i c h u n g ) c h í n h là ở 14T24Tquy l u ậ t tiếp nhận. 14T24TNó i cách k h á c , 21T24Tn g ắ n g ọ n , 21T24Ttác giả p h á t h i ệ n q u y luật tiếp n h ậ n , t r u yề n tải, t h ô n g tin c ủ a v ă n h ọ c d â n gian c ũ n g giống n h ư q u y l u ậ t tiếp n h ậ n , t r u yề n t ả i , t h ô n g t i n c ủ a t h ơ N ô m X u â n H ư ơ n g . Có nghĩa là b ằ n g con đ ườ n g t r u yề n miệng (là c h ủ yế u ) . S u y rộng h ơ n , c h ú n g ta còn d ễ d à n g t h ấ y đ ượ c một điểm g ặ p gỡ t h ú v ị k h á c chính là 14T24Tở 14T24Tc h ổ : c ũ n g n h ư ca d a o , t ụ c n g ữ , p h o n g d a o , d â n ca, t h ơ Nô m H ồ X u â n H ư ơ n g 21T24Tc ũ n g cho 21T24Tp h é p v à c h ấ p n h ậ n mộ t " k h o ả ng trống" khá t h o á n g , linh đ ộ n g , n h ạ y 21T24Tcảm c h o 21T24Tn g ư ờ i t h ưở n g 24T29Tt h ứ c h a y 24T29Tđối 24T29Tt ư ợ n g t i ế p n h ậ n t á c 24T29T phẩm. Q u ả là có n h ư thế, đ ọ c một c â u ca dao, một c â u t ụ c n g ữ - n h ấ t là n h ữ n g c â u ca t ìn h n g h ĩ a , triết l ý , n g ườ i 21T24Tđọc 21T24Tt ù y t h e o từng v ă n c ả n h mà có cách t h ưở n g t h ức c ả m n h ậ n , t r o n g từng v ă n c ả n h k h á c n h a u . Đặ c b i ệ t , c ũ n g n h ư n h ữn g c â u đ ố t ụ c giảng t h a n h , 21T24Ttự 21T24Tmỗi b à i t h ơ 21T24Tc ủ a 21T24TX u â n H ư ơ n g đ ã h à m c h ứ a c á i n g h ĩ a đ ượ c " p h ô r a " một n g h ĩ a " k h ô n g s a o dấu đ i đ ư ợ c " . S a u c ù n g , c ũ n g n h ư ca dao, tục n g ữ, t h ơ N ô m X u â n H ư ơ n g c ũ n g 21T24Tcó 21T24Tđ ượ c sức g ợ i c ả m s â u sa, l a n tỏa c h o n g ườ i đ ọ c . . .

gì t ươ n g tự n h ư B ô - c a - x i o 6, R a b e l a i s v à Xec-văng-tet. C ó l ẽ , k h ô n g p h ả i đ ợ i đ ế n l ú c s a u n à y v ớ i p h á t kiến c ủ a M .B a c k h t i n v ề R a b e l a i s , mà 21T24Ttiếp 21T24Tđ ó n ữ a l à n h ữn g b à i n g h i ê n c ứu c ủ a c h u y ê n gia v ă n h ọ c Việt N a m, n h à Vi ệ t N a m h ọc , đ ồ n g t h ờ i c ũ n g là một t r o n g n h ữ n g c h u yê n gia h à n g đ ầ u v ề H ồ X u â n Hư ơ n g - Tiến Sĩ N . I . N i cu lin, q u a n h ữ n g b à i n g h i ê n cứu c ủ a ô n g v ề H ồ X u â n Hươ n g ( c ũ ng l i ê n t ưở n g tới h i ệ n t ượ n g R a b e l a i s ) , n h à n g h i ê n c ứu lịch sử Vi ệ t N a m đ ã liên t ưở n g rất p h ù h ợ p giữa tiếng l ò n g c ủ a t h ơ Nô m X u â n H ươ n g , v ớ i tiếng n ó i l ê n á n chế đ ộ p h o n g kiến á p bức b ó c lột, t r o n g n h ữ n g mư u kế tài trí c ủ a n h â n d â n q u a h ì n h ả n h Tr ạ n g Q u ỳ n h , v ớ i tiếng c ườ i k h o á i t r á , đ ầ y ắ p sự sống trong n h ữn g h ì n h t ượ n g " k ỳ d ị" mà R a b e l a i s đ ể lại t r o n g s á n g tác c ủ a ô n g . T ó m lại, nếu n h ư các tác g i ả n h ư Ho a B ằ n g , N g u y ễ n Du y D i ễ n , Ng u yễ n Sĩ Tế, T h a n h L ã n g , H ồ n g Tú Hồ n g n h ì n thấy đ i ể m g ặ p gỡ c h u n g giữa t h ơ N ô m H ồ X u â n H ư ơ n g v à thơ ca d â n g i a n ( c a d a o , t ụ c n g ữ , p h o n g d a o . .. ) ; thì đến Th a n h L ư ơ n g , ô n g p h á t g i á c t h ê m mộ t đ i ề u , đ ó là sự g ặ p g ỡ ; đ ồ n g c ả m c ủ a thơ N ô m X u â n H ươ n g v ớ i h ì n h t ượ n g Tr ạ n g Q u ỳ n h ( t h u ộc n h ó m tr u v ệ n cười d â n g i a n Vi ệ t N a m k h á n ổ i tiếng độc đ á o v à lý t h ú ) - mộ t khía c ạ n h mà p h ạ m v i n g h i ê n cứu v ă n hóa- d â n g i a n p h ả i đ ề cập. T á c giả đ ã đ ồn g t h ờ i tìm r a tiếng n ó i c h u n g , n g ọ n n g u ồ n c h u n g c ủ a c á c t á c g i ả n h ư Bô-ca-xi-ô v ớ i t ậ p t r u y ệ n " M ườ i n g à y" ( Le Démcáeron) c ủ a n h à v ă n v à n h â n v ă n n g ườ i Ý t h ế k ỷ X I V, v ớ i h ì n h tượng n h â n v ậ t đ ạ i b ị p X i a p p e n l e t tô l à m ta liên t ưở n g đến n h â n v ậ t Tr ạ n g Q u ỳn h l u ô n coi thường mọ i t h á n h t h ầ n , l uô n t h ô n g mi n h , tài t r í , mặ c d ù có lúc p h ả i l è o l á , n h ư n g cuối c ù n g , l u ô n thể hiện đ ượ c sự chiến t h ắ n g c ủ a l ươ n g t r i , c ủ a lẽ p h ả i , c ủ a tiếng nói chống á p bức t h ố n g t r ị . T á c p h ẩ m t h ơ Nô m c ủ a X u â n H ươ n g đ ã g ắ n rất c h ặ t v ớ i t r u yệ n d â n gian Việt Na m - đ ặ c biệt là trong kho t à n g n h ữ n g câu c h u yệ n Tr ạ n g . N ă m 1 9 5 6 , trong "Hồ X u â n Hươ n g tác g i ả t h ế k ỷ X I X " [ 2 6 2 ] , t á c g i ả Đỗ Th ú c Vị n h có n h ậ n x é t "Văn Xu â n H ươ n g là v ă n t h u ầ n t ú y V i ệ t Nam không có n h ữn g d a n h từ k i ê u k ỳ , q u ý p h á i , k h ô n g l ạ m d ụn g đ i ể n cổ n h ư v ă n h ọ c b á c h ọc mà g i ả n d ị , tự n h i ê n . . ." . N h ữ n g n h ậ n x é t n g ắ n g ọ n t r ê n n ằ m trong n g h ệ t h u ậ t biểu h i ệ n c ủ a t hơ N ô m X u â n H ươ n g 24T29T; C ũ n g 24T29Tg ầ n g ũ i v ớ i n g h ệ t h u ậ t t hể hiện c ủ a ca

24TN ă m 1 9 5 6 , Ng u yễ n Sĩ Tế trong " H ồ X u â n Hươ n g " một l ầ n n ữa c h o thấy " t ín h chất d â n tộc" t r o n g s á n g tác t h ơ Nôm c ủ a X u â n H ươ n g . B ằ n g l ố i n h ậ n x é t t i n h t ế , t h ấ m đ ậ m c h ấ t v ă n c h ươ n g , t á c g i ả n h ậ n x é t : " t r o n g n h ữn g yế u tố t á c t h à n h t ư t ưở n g c ủ a Hồ X u â n H ươ n g , c h ú n g ta p h ả i k ể t ớ i d â n t ộ c . Có thể n ó i r ằ n g , từ thế k ỷ XIX trở v ề trước, trong l ú c v ă n c h ươ n g V i ệ t N a m h ã y còn n ặ n g mang ả n h h ưở n g c ủ a H á n học, Hồ X u â n Hư ơ n g 14T24Tl à tác giả đã t r ở về với d â n t ộ c nhiều nhất, 14T24Tk h ô n g n h ữn g t r o n g l ố i c ả m n g h ĩ mà c ò n t r o n g cả p h é p sống nữa...". Để có t h ể p h â n t í c h đ ượ c " t í n h d â n t ộ c " t r o n g s á n g tác thơ N ô m c ủ a X u â n Hương, e r ằ n g c ò n c ầ n n h i ề u h ơ n n h ữ n g d ẫ n liệu đ ể tộc mà t h ơ x e m x é t . Vì v ậ y , tác giả giới h ạ n t h u ộc t í n h d â n N ô m X u â n Hư ơ n g thể h i ệ n , c h í n h là ở c h ỗ t h ơ Nô m X u â n H ư ơ n g đ ã thể h i ệ n đ ượ c 14T24T"cái t h ầ n trí và hồn t í n h vững vàng hơn ai của người Vi ệ t N a m mà óc trào lộng chì là một biểu hiện". 14T24TC h ú n g tôi c ả m ơ n tác g i ả đ ã góp t h ê m mộ t s ự g ợ i ý c h o c h ú n g tôi v ề p h ư ơ n g h ư ớ n g n g h i ê n cứu t r o n g tiếng cười trào lộng c ủ a t h ơ N ô m X u â n H ư ơ n g . Tiếng c ườ i t r à o l ộ n g , h a y óc t r à o lộng đ ầ y triết l ý c ủ a n g ườ i V i ệ t x ưa t ừn g đã được thể h i ệ n trong k h o t à n g v ă n học d â n gian, t r o n g ca d a o t r à o lộng, trong t r u yệ n cười, t r u yệ n tiếu l â m, q u a biết b a o câu đ ố " t ụ c " mà " t h a n h " k h ô i hài, d í d ỏ m, mà t h ơ N ô m X u â n Hư ơ n g c h ắ c k h ô n g thể d ử n g d ưn g , l ạ n h l ù n g h a y chối từ tiếp n h ậ n .Tiếp n h ậ n c ù n g v ớ i s ự s á n g tạo đ ể trở n ê n độc đ á o c ủ a " r i ê n g X u â n H ươ n g " . Vẫ n l à n ă m 1 9 5 6 , Tiêu Diêu t r o n g cuốn s á c h có tính c h ấ t l u ậ n đề v ề "Thơ ca Hồ X u â n H ư ơ n g " [ 3 9 ] c ũ n g đ ã góp p h ầ n tìm h i ể u t í n h c h ấ t d â n tộc t r o n g t h ơ X u â n H ươ n g . N h ấ n m ạ n h tính độc đ á o t r o n g t h ơ Nô m X u â n H ươ n g , tác g i ả viết, " B ấ t cứ b à i t h ơ n à o

d a o , t ụ c ngữ, d â n ca Việt Na m xưa. C ù n g n ă m đ ó , n ă m 1 9 5 6 , t r ê n " V ă n h ó a n g u yệ t s a n " [35], V â n C ư ơ n g t r o n g b à i " N ữ sĩ H ồ X u â n H ư ơ n g " một l ầ n n ữ a k h ẳ n g đ ị n h n g h ệ t h u ậ t t h i p h ẩ m t h ơ Nô m X u â n Hương h o à n t o à n n g h i ê n g v ề p h í a bình d â n bởi v ì " t h i v ă n c ủ a b à rất n ô m n a , giản d ị , k h ô n g có n h ữ ng H á n tự k hô k h a n . . . B à d ù n g 14T24Tnhững tiếng bình d â n , n h ư l ời nói h à n g n g à y, 14T24Tt h ế mà n h ạ c đ i ệ u , c â u thơ v ẫ n c h ứa c h a n t h i v ị " . Ở đ â y, mộ t l ầ n n ữa c h o t h ấ y s ự thống n h ấ t các ý k i ế n c ủ a c á c t á c g i ả v ề ả n h h ư ở n g v à q u a n h ệ c ủ a t hơ Nô m X u â n H ươ n g v ớ i t h i c a b ì n h d â n , n h ư đ ã n ê u 14T24Tở 14T24Tp h ầ n t r ê n .

c ủ a n ữ sĩ c ũ n g n h ư được đ ó n g mộ t d ấ u riêng, k hô n g trà trộn l ẫ n được với bất c ứ t h ơ ca c ủ a mộ t t h i s ĩ t r o n g t h ờ i đ ạ i n à n g h a y trước thời đ ạ i n à n g " . Ta lưu 14T24Tý 14T24Tđến c á c h so s á n h c ủa tác giả : so s á n h t hơ Nô m X u â n H ư ơ n g v ớ i n h ữ ng t hơ ca c ủ a n h ữn g t h i sĩ t r o n g d ò n g v ă n h ọ c viết trước đ ó v à c ù n g t h ờ i v ớ i X u â n H ư ơ n g . Để từ đ ó c h o thấy t í n h c h ấ t k h á c b i ệ t trong t h ơ X u â n H ư ơ n g , ở p h ầ n tiếp s a u , Ti ê u Di ê u c h o t h ấ y r õ t í n h chất "độc đ á o " ấy đ ượ c thể h i ệ n 14T24Tở 14T24Tc h ỗ thơ N ô m X u â n H ươ n g là 21T24T" m ộ t 21T24Tt h ứ v ă n mộc mạc, í t d a n h từ c h ữ N h o , í t đ i ể n c ố , c h í n h v ì 21T24Tthế 21T24Tmà c à n g s á t s á c h vở d â n c h ú n g v à p h ù h ợ p v ớ i s ự h i ể u biết v à trí n h ớ c ủ a người d â n . Th ơ Hồ X u â n Hươ n g c ò n đ ư ợ c n g ườ i ta ưa thích vì v ề t i n h t h ầ n , n ó p h ù h ợ p v ớ i n h ữn g 14T24Tý n g h ĩ t h ầ m k í n của người d â n l ú c nào cũng muốn trỗi d ậ y " . 14T24TC h ú n g tôi l ưu ý đ ế n c h ỗ t h ơ N ô m X u â n H ư ơ n g thể hiện 12T24Tđược 12T24Tđiều " d â n c h ú n g ưa t h í c h " vì " p h ù h ợ p v ớ i n h ữ n g ý nghĩa t h ầ m k í n c ủ a n g ườ i d â n " . Nộ i d u n g ấy trong t h ơ Xu â n H ư ơ n g ta c ũ n g có thể tìm t h ấ y t r o n g n h ữn g s u y tư, t â m sự, k h á t k h a o t h ầ m k í n mà d a diết, cháy bỏng ý thức v ù n g l ê n , m a n g ý t h ức p h ả n p h o n g ( d ù ở mức độ tự p h á t ) đ ượ c 21T24Tchứa đ ự n g trong n h ữ n g câu ca d a o , h ò , vè, t r u y ệ n cười, t r u y ệ n tiếu lâm, 21T24Ttruyện Tr ạ n g c ủ a n ề n v ă n h ọ c b ì n h d â n x a x ưa . C ũ n g n h ư b a o n g ườ i yê u 21T24Tmến t h ơ 21T24TN ô m X u â n H ư ơ n g , mả n g t hơ g i à u sức sống n h ư ca 21T24Tdao, 21T24Tt ụ c ng ữ 21T24Tngàn 21T24Tđ ờ i c ủ a người d â n đ ấ t Vi ệ t , N g u y ễ n Sĩ Tế đ ã n h ắ c n h ở v ớ i n h ữ n s t h ế h ệ n g h i ê n c ứu Hồ X u â n Hư ơ n g , c ũ n g n h ư n h ữ n g độc g i ả c ủ a X u â n H ư ơ n g r ằ n g : " x i n c h ớ n h ì n Hồ Xu â n Hư ơ n g ở mộ t k h í a c ạ n h , t h e o mộ t h ướ n g , mộ t c h i ề u , d ựa v à o mộ t v à i s ự k i ệ n r ờ i r ạ c , n hữ n g ; t o a n t í n h n h ấ t t h ờ i , x i n c h o đ ượ c t o à n d i ệ n , t ế n h ị v à t r ầ m t ĩ n h h ơ n t r o ng v ă n c h ươ n g . . . B ạ n c ó b a o g i ờ g ặ p đ ượ c n h à t h ơ n ế u c ứ k h ư ớ c t ừ k h ô n g c ù n g n g ư ờ i s á n g t ạ o " . Xi n đ ượ c h i ể u t h ê m n h ữn g ý t ứ s â u x a h ơ n , t ừ l ờ i đ ề n g h ị c ủ a t á c g i ả , r ằ n g đ ể h i ể u n h à t h ơ c ũ n g n h ư t h i p h ẩ m c ủ a X u â n Hươ n g , c ầ n t h i ế t p h ả i " t o à n d i ệ n " , " t ế n h ị " . Xé t t h e o q u a n đ i ể m n g h i ê n c ứu l i ê n n g à n h n g à y n a y, c h ú n g t ô i t h ấ y l ờ i đ ề n g h ị ấ y h o à n t o à n c ó c ơ s ở v à t h ể h i ệ n ý n g h ĩ a r ấ t mớ i , r ấ t t h ờ i s ự đ ố i v ớ i n g h i ê n c ứu , p h ê b ì n h . C h ỉ c ó v à b ằ n g v ớ i p h ư ơ n g p h á p n g h i ê n c ứu t o à n d i ệ n , l i ê n n g à n h , t h ơ Nô m Hồ X u â n H ươ n g n gh i ê n c ứu t r o n g h ệ t h ố n g h o à n c ả n h l ị c h s ử , v ă n h ọ c , t r o n g q u a n h ệ v ớ i v ă n h ọ c d â n g i a n , v ớ i t ậ p t ụ c , h ộ i

24TSau Ho a B ằ n g , n ă m 1 9 5 7 . ô n g V ă n Tâ n v ớ i " Hồ X u â n H ư ơ n g v ớ i các giới p h ụ n ữ v ă n học v à giáo d ụ c " [ 1 9 7 ] đ ã đ ề cập v ề thơ X u â n H ư ơ n g k h á đ ầ y đ ủ ( d ù k h ô n g t r á n h k h ỏ i n h ữ n g điều c h ưa t h ỏ a đ á n g ) . Kh ô n g h ề n é t r á n h h i ệ n t ượ n g "tục", "dâm" x u ấ t h i ệ n trong thơ Nô m Hồ X u â n Hư ơ n g , x u ấ t p h á t t ừ n g ô n n gữ v à h ì n h tượng m ậ p mờ " h a i n gh ĩ a " v à tác g i ả đ ã tìm c á c h lý g i ả i h i ệ n tượng n à y từ v ấ n đ ề xã hội. Đó là p h ư ơ n g p h á p có t í n h c h ấ t l ý l u ậ n t r u y ề n t h ô n g . C á c n h à nghiên cứu c h o thấy p h ả i nghiên c ứu đ ã h i ệ n t ư ợ n g v ă n học t r o n g h o à n c ả n h l ị c h sử c ụ t h ể c ủ a n ó . T r ê n cơ sở đ ó , V ă n Tâ n đ ưa r a n h ữ n g l ờ i g i ả i đ á p t h ỏ a đ á n g " h i ệ n tượng d â m" t r o n g t h ơ H ồ X u â n H ươ n g k h ô n g chỉ là một biểu h i ệ n sinh l ý , p h ả i có một n g u ồ n gốc k h á c n ữa . Ng u ồ n gốc c ủ a chế đ ộ x ã h ộ i v à t ì n h h ì n h x ã h ộ i đ ươ n g t h ờ i : " Kh ô n g tìm c h o r a n g u ồ n g ố c ấ y, mà cứ giải t h í c h r i ê n g lẻ v ấ n đ ề cá t í n h c ủ a Hồ X u â n H ư ơ n g , t h ì sẽ p h ạ m s a i l ầ m lớn.". N h ư Nguyễn H ữ u Tiến t r o n g "Giai n h â n d i mặ c đ ã n h ậ n x é t [ 2 2 2 ]. Đọc k ỹ chỗ n à y , 21T24Tta 21T24Tt h ấ y Văn Tâ n cũng đ ã c h o r ằ n g yếu tố " t ụ c " , " d â m" trong t h ơ N ô m X u â n H ư ơ n g có lẽ có thấy ả n h h ư ở n g c ủ a p h o n g t ụ c tập q u á n . C h o đến b â y giờ, n h ữ n g l ý g i ả i c ủ a V ă n Tân v ẫ n hết sức h ợ p l ý , t r ê n n h ữn g đ i ề u v ừa được c h ú n g tôi trình b à y . Song s o ng v ớ i ý kiến t r ê n , c h ú n g tôi đ ặ c biệt c h ú 14T24Tý 14T24Tđến n h ữ n g t r a n g viết k h á k ỹ l ưỡ n g c h o t h ấ y ả n h h ư ở n g , sáng t ạ o c ủ a t h ơ Nôm X u â n H ươ n g b ắ t n g u ồ n từ cội n g u ồ n c ủ a v ă n h ọ c d â n g i a n . T á c giả viết :"ca d a o , t ục n g ữ n h ư đ ã ă n s â u v à o ý t h ức X u â n H ư ơ n g đ ể rồi biến t h à n h n h ữn g c â u t h ơ rất đ ặ c biệt, rất Vi ệ t N a m l à m c h o n g ư ờ i ta h ễ đ ọ c lên là c ả m thấy q u e n t h u ộ c n g a y v à n h ớ ngay...". Trong v ă n h ọ c d â n gian, có một b ộ p h ậ n k h á l ý t h ú , đ ó là c â u đố t ụ c g i ả n g t h a n h v à t r u yệ n tiếu lâm. V ă n T â n k h ôn g c h ỉ thấy đ ượ c ả n h h ư ở n g c ủ a ca d a o , t ụ c n g ữ , p h o n g d a o đ ổ i v ớ i t h ơ Nô m H ồ X u â n H ươ n g , mà còn t h ấ y đ ượ c t h ơ N ô m X u â n H ư ơ n g c ò n đ ượ c 14T24Tnảy nở mội cách tài t ì n h , trên cơ sở của k h o l à n g

h è , n g h i l ễ , t r ò c h ơ i c ủ a d â n g i a n x a x ư a c ũ n g t h e o c á c h mà M . B a k h ti n c h o t h ấ y, c h ú n g ta mới mo n g v à h y v ọ n g có thể " g i ả i mã " được h i ệ n tượng thơ N ô m Hồ X u â n H ư ơ n g v ớ i b a o đ i ề u ẩ n c h ứa n h ữn g t r i ế t lý s â u x a mà d â n gian c ũ n g t ừn g ấp ủ , q u a n h ữ n g c â u t r à o l ộ n g , q u a n h ữ n g c â u b ô n g đ ù a c ủ a H ề 21T24Tg ậ y , n h ữ n g L ậ p tục, trò c h ơ i và lễ h ộ i d â n g i a n .

n h ữ n g câu đố t ụ c g i ả n g thanh, những câu truyện cười, truyện tiếu l â m , truyện T r ạ n g , từ kho tàng ngôn ngữ hằng ng à y , 14T24Tđ ờ i t h ư ờ n g v ớ i n h ữ n g vết t h ô n h á m , x ù xì mộ c mạc c ủ a n ó .. . Tấ t cả đ ã ù a v à o thơ Nô m X u â n Hư ơ n g , tạo n ê n c h ấ t d â n g i a n tổng h ợ p mà chỉ r i ê n g X u â n H ư ơ n g có được... Ta h ã y nghe V ă n T â n tổng kết l ạ i v ấ n đ ề n à y : " v ề mặ t nghệ t h u ậ t , X u â n H ư ơ n g đ ã biết v ậ n d ụ n g t à i tình - c a d a o , t ụ c ngữ, đ ã k h a i t h á c t r u yệ n tiếu l â m v à n h ữ n g c â u đ ố t ụ c g i ả n g t h a n h . Do đ ó , n g ô n n g ữ c ủ a X u â n Hương l à mộ i thứ n g ôn n g ữ 14T24Trất đặc biệt, rất d ân tộc, rất n hâ n d â n" . 14T24TC ù n g v ớ i V ă n Tân, n ă m 11T24T1 9 5 7, 11T24TP h ạ m X u â n Độ v ớ i "Hai nữ sĩ c ậ n đ ạ i T h a n h Q u a n v à Hồ X u â n Hương cũng đ à tìm t h ấ y 23T24Tở 23T24T"nghệ sĩ", v ị khách "tài h o a " ấ y đ ã "chung sống v ớ i b ì n h d â n "trong c á c h thể hiện v ă n chương của bà. Đ i ề u ấ y, có thể c ò n chưa c ụ t h ể , n h ư n h ữ n g gì mà Ho a B ằ n g v à V ă n Tâ n v ừa c h o t h ấ y, song s u y luận r a , c h ú n g t a không t h ể k h ô n g thấy một đ ề n g h ị đ ượ c ẩ n c h ứa đ ằ n g s a u câu c h ữ ấ y c h í n h l à 11T24Tđể 11T24Tđ á n h giá t h ơ H ồ X u â n H ư ơ n g , k h ô n g thể d ù n g h ệ q u y c h i ế u " - về mặt v ă n p h o n g , c ũ n g n h ư h ệ thống n h ữ n g q u y tắc t h ẩ m m ỹ c ủ a v ă n học q u a n p h ươ n g đ ể xem xét, đ ị n h g i á t h ơ Nô m X u â n H ư ơ n g . T h ơ N ô m X u â n H ư ơ n g , muốn h i ể u được tận c ù n g c ầ n phải đ ượ c " c h u yể n " sang "hệ q u y c h i ế u " mới - h o à n toàn đối nghịch v ớ i v ă n c h ươ n g bác h ọ c . Đó là " h ệ q u y chiếu" c ủ a v ă n học b ì n h d â n , v ă n học d â n g i a n , v ă n h ó a d â n g i a n nói c h u n g v ớ i những 23T24Tq u y t ắ c thẩm m ỹ riêng 23T24Tcũng l à h ư ớ n g n g h i ê n c ứu khở i đ ầ u mà M . B a k h ti n đ ã c h o thấy t í n h c h ấ t k h o a học đúng đ ắ n c ủ a p h ư ơ n g p h á p n g h i ê n cứu n à y . Đ i ề u mà s a u n à y, G .R i - r ô - x l a p- x é p t r o n g b à i viết v ề Hồ X u â n H ươ n g [ 2 5 8 ] c ù n g đ ã c h o r ằ n g c ầ n p h ả i t ì m hiểu t h ơ N ô m X u â n H ươ n g trong c h í n h cái n ô i c ủ a v ă n h ó a d â n gian V i ệ t N a m l à k h ô n g t h ể k h á c đ ượ c . . . Th ê m một d ẫ n l i ệ u k h á c là b à i viết của B ù i Giáng, trên tạp c h í "Bách k h o a " c ù n g v ớ i c h ủ đ ề v ề Hồ X u â n Hương 1 6 2 ] . Tước bỏ p h ầ n đ ầ u c ủ a b à i viết d à i d ò n g , sa đ à v ề n h ữn g t r u yề n t h u yế i đ ã t h ườ n g 24T 24Tt h ê u d ệ t cho cuộc 11T24Tđ ờ i 11T24TXu â n Hư ơ n g - n h ư c h ú n g la đ ã t ừn g b i ế t , b ắ t đ ầ u c ó l ẽ v ớ i n h ững c h i t i ế t mà Đ ô n g C h â u - Ng u yễ n H ữu Ti ế n q u a " Gi a i n h â n d i mặ c " c u n g c ấ p l à h o à n toàn không có cơ sở. C h ú n g t ô i thấy Bùi G i á n g có chỗ đ ã l à m mộ t sự so s á n h r ấ t 21T24Tcó 21T23Tý 23T24Tn g h ĩ a g ợi t ì m v à suy n g h ĩ . Ở chỗ,cùng so sánh 23T24Ttiếng cười 23T24Ttrong t h ơ N ô m X u â n H ư ơ n g ( m à

đ ươ n g t h ờ i - k h ô n g í t n g ườ i c h o đ ó c h ỉ đ ơ n t h u ầ n là liếng cười g i ả i t r í , đ ù a c ợ t - d â m - t ụ c , c h â m c h ọ c k h ô n g h ơ n kém), v ớ i tiếng c ườ i c ù a c â y 11T24Tcười 11T24Th à n g đ ầ u trong l à n g thơ t r à o p h ú n g V i ệ t N a m , đ ó l à liếng c ườ i của Tú 11T24TXương. 11T24TH ì n h n h ư trước B ù i 11T24TGiáng, 11T24Tc h ư a mộ t a i l à m đ ư ợ c sự so s á n h k h á " k h ậ p khiễng" n à y. V ớ i sự so s á n h này, tác g i ả b à i viết c h o t h ấ y ô n g c ù n g lúc làm được h a i m ụ c đích. Th ứ n h ấ t , đ í n h chính l ạ i ý n g h ĩ a tiếng cười t r o n g thơ Nô m X u â n Hương. R ằ n g tiếng cười ấ y k h ô n g phải là tiếng c ư ờ i mua v u i c h o thiên hạ, bởi m ụ c đích " d â m" , "tục" t ầ m t h ư ờ n g . Th ứ h a i , n â n g t h i tài trào p h ú n g của Xu â n Hương ngang tầm v ớ i n h à t h ơ đ ạ i d i ệ n c h o l à n g t r à o p h ú n g Việt N a m - t ừ trước đ ế n n a y . C h i 24T29Ttiết s a u đ â y 24T29Tg ợ i 24T29Tc h ú n g 24T29Tt ô i 24T29Ts u y 24T29Tn g h ĩ nhiều h ơ n , 24T29Tc h í n h l à 23T29Tsự phân biệt khá r ạ c h 23T24Trồi "cấp độ" tiếng cười c ủ a h a i n h à t h ơ n à y . X i n được phép trích l ạ i 23T24Tở 23T24Tđ â y s ự so s á n h - như một phát hiện23T24T có giá t r ị , 23T24Tcó lẽ, k h ô n g c h ỉ v ớ i đương thời.... Tr a n g 42 c ủ a t à i l i ệ u , t á c g i ả viết "cái cười h ằ n h ọ c c ủ a Tr ầ n Tế Xương tố cáo sự t h ấ t thế c ủ a c o n n g ườ i t r ướ c c ả n h n g ộ k h ô n g l à m c h ủ đ ượ c mì n h .. . V à v ì t h ế , Trần Tế X ư ơ n g k h ô n g c h o ta t hấ y một n h â n s i n h q u a n s â u rộng, không giúp t a hiểu đ ờ i một c á c h s â u sắc". Và đối v ớ i t i ế n g cười t r o n g t h ơ N ô m H ồ X u â n H ươ n g , l à " Hồ X u â n H ư ơ n g l à m ộ t t h i ê n t à i t r à o p h ú n g V i ệ t N a m đ ã đ i v à o c õ i b ấ t d i ệ t : c á i c ư ờ i c ủ a H ồ X u â n H ư ơ n g m ớ i t h ậ t l à v ừ a h ồ n n h i ê n , v ừ a t ư ơ i t r ẻ , v ừ a s â u s ắ c , r ộ n g l ư ợ n g v ô c ù n g . . . . " . H ẳ n n h i ê n , t r o n g s ự s o s á n h v ớ i n h à t h ơ t r à o p h ú n g s ố m ộ t n à y , H ồ X u â n H ư ơ n g l ạ i l u ô n g i ữ p h ầ n h ơ n . X i n h ã y t h ê m m ột l ầ n đ ọ c l ạ i n h ữ n g b à i t h ơ n h ư "Thiếu n ữ n g ủ n g à y" , "Đá ô n g chồng b à chồng", "Vịnh 24T29Tc á i 24T29Tq u ạ i " , "Đèo B a Dội", "Hang Cắc C ớ " . .. , t u yệ t t h ề k h ô n g phải là tiếng cười t ầ m thường, không p h ả i c h ỉ v ớ i ý nghĩa p h ủ định, mà còn là sự 23T24Tkhẳng đ ị n h, 23T24Tk h ẳ n g đ ị n h giá t r ị v ĩ n h cửu c ủ a con n g ườ i , v ề q u y ề n sống, v ớ i đ ầ y đ ủ n h ữn g niềm v u i t h ự c sự. M ộ t tiếng cười k h ỏe m ạ n h n h ư thế, c h ỉ có thể tìm thấy trong s ự so sánh v ớ i t i ế n g c ườ i " l ưỡ n g g i á " - c ò n gọi là tiếng c ườ i v ừa p h ủ định vừa khẳng đ ị n h t r o n g v ă n h ọ c d â n g i a n - trong tiếng cười h ộ i h è d â n d ã mà M . H a k h ti n đ ã p h á t giác. C h í n h đ i ề u n à y có t h ể g ợ i ý c h o c h ú n g tôi t h ấ y, k h ô n g còn x a , tá c giả 24T29Tb à i 24T29Tviết có t h ể đ ã có sự so s á n h t i ế n g c ư ờ i t r o n g t h ơ Nô m X u â n Hươ n g v ớ i tiếng cười c h ỉ có t h ể tìm t h ấ y t r o n g k h o t à n g v ă n h ọ c - v ă n

51TN ă m 1 9 5 8 , V ă n T â n l ạ i d à n h mộ t s ố l ượ n g t r a n g s á c h đ á n g k ể v i ế t v ề " ý n g h ĩ a t r à o p h ún g t r o n g t h ơ H ồ Xu â n H ư ơ n g " ( t ừ t r a n g 9 3 đế n 1 2 8 ) c ủ a c u ố n " Vă n h ọc t r à o p h ún g V i ệ t Na m t ừ t h ế k ỷ X V I I I đế n n a y" [ 1 9 6 ] . M ộ t l ầ n n ữa , t á c g i ả k h ẳ n g đ ị n h t r ê n p h ươ n g d i ệ n n g h ệ t h u ậ t " Xu â n H ươ n g đ ã v ậ n d ụ n g t à i t ì n h n g ô n n g ữ d â n t ộ c , đ ã k h a i t h á c t r u yệ n t i ế u l â m, c a d a o , t ụ c n g ữ, n h ữn g c â u đ ố t ụ c g i ả n g t ha n h .. . Xu â n H ươ n g l à m c h o n g ô n n g ữ Vi ệ t N a m đ ượ c t r o n g s á n g , n h i ề u h ì n h ả n h v à k h ả n ă n g g ợ i tả. Ở t h ơ b à , n g ữ n g ô n V i ệ t Na m tỏ ra p h o n g p h ú , tế n h ị , cụ t h ể . .." . C ũ n g giống n h ư " Hồ Xu â n H ư ơ n g v ớ i các g i ớ i k h o a h ọ c v à p h ụ n ữ" [ 1 9 7 ]. Vă n T â n đ ề u đ ã k h ẳ n g đ ị n h cách tìm h i ể u thơ Nô m X u â n H ươ n g p h ả i đ ượ c đ ặ t t r o n g h o à n c ả n h x ã h ộ i , lịch sử, trong bối c ả n h c ủ a n h ữn g s á n g t á c v ă n h ọ c d â n gian n h ư ca d a o , tục n g ữ , v ớ i n h ữn g c â u đ ố t ụ c giảng t h a n h , đ ể thấy c h ú ng ( t h ơ Nô m Xu â n H ươ n g ) " c h ẳ n g l ẳ n g l ơ , n h ả m n h í mộ t c h ú t n à o " . N ă m 1958, Võ P h i ế n trong " B á c h k h o a t h ờ i đ ạ i " số 2 7 3 , n g à y 1 5 . 5 . 1958 ,v ớ i n h a n đ ề b à i viết "Từ c h u yệ n chửi tục" c ũ ng có ý c h o r ằ n g thơ Hồ Xu â n H ư ơ n g n ằ m ở p h í a s i n h h o ạ t d â n gi a n . M ộ t c h i tiết rất n g ắ n , đ ủ c h o thấy từ rất l â u , n h ữn g n g ườ i n g h i ê n cứu v à viết v ề Hồ Xu â n H ư ơ n g đ ã c h ứ n g tỏ có 37T51Tnhững dự báo khá sớm và đúng đắn 37T51Tv ề n h ữn g v ấ n đ ề có liên q u a n đến H ồ Xu â n H ươ n g , c ũ n g n h ư p h ư ơ n g p h á p tiếp c ậ n , n g h i ê n cứu mả n g t h ơ Nô m c ủ a n ữ sĩ.

51TN ă m 1 9 5 9 , n h à t h ơ Xu â n Di ệ u trong t ậ p t i ể u l u ậ n " B a t h i h à o d â n lộc Ng u yễ n Du , Ng u yễ n Tr ã i , Hồ Xu â n H ươ n g " [ 1 8 7 ] ,

h ó a d â n gian Việt N a m c ù n g thời ấy. T i ế n g c ư ờ i ấy "tươi trẻ", "sâu sắc" v à "rộng lượng" v ô c ù n g . Có cái gì g ầ n g ũ i v ớ i t i ế n g cười t r à o p h ú ng t r o ng n h ữ ng c â u c h u y ệ n tiếu lâm, n h ữn g câu đố t ụ c giảng t h a n h , trong n g ô n ngữ h à i h ư ớ c cất l ê n t ừ c ửa miệng những a n h h ề , mẹ đ ốp t ừn g l à m x a o đ ộ n g , nghiêng n g ả s â n k h ấ u chèo d â n g i a n mộ t thời v à m ã i m ã i đ ó s a o ? Điều đ ó c ũ n g sẽ c ắ t n g h ĩa , muốn hiểu tiếng cười trong t h ơ N ô m X u â n H ư ơ n g ắ t phải hiểu tiếng c ườ i t r o n g v ă n hóa d â n g i a n - ắ t p h ả i hiểu được h ệ thống t h ẩ m m ỹ rất riêng, r ấ t đ ộ c đ á o c ủ a d ò n g v ă n h ó a b ì n h d â n c ù n g t h ờ i n à y . M ộ t lần n ữ a c h o t a t h ấ y t í n h đ ú n g đ ắ n c ủ a phương p h á p l u ậ n mà M . H a k h t i n đ ã tìm t h ấ y k h i x e m x é t hiện t ượ n g Rabelais - nh ư đ ã n ê u 19T24Tở 19T24Tp h ầ n trên.

51TN ă m 1959, Ho à n g X u â n t r o n g cuốn " B à Hu yệ n Th a n h Qu a n - Hồ Xu â n H ươ n g thi t ậ p [ 2 6 6 ] một l ầ n n ữa k h ẳ n g đ ị n h sự tiếp x ú c t h â n mật giữa thơ Nô m X u â n H ư ơ n g v à v ă n c h ươ n g b ìn h d â n , v ă n c h ươ n g t r u yề n miệng :"Ở nữ sĩ Hồ Xu â n Hư ơ n g , t ừ cái " v ỏ " b a o bóc, t h i ca c ủ a b à là "Đường l u ậ t " , còn hết thảy là những sự v ậ t b ì n h d â n , a i a i cũng t ừn g biết, từng t h ấ y. Hầ u hết các thi p h ẩ m c ủ a nữ sĩ, không có vẻ đ à i các, cổ k í n h . B à ở g i a i c ấ p b ì n h d â n , t h ơ bà l à s ả n phẩm của b ì n h d â n " . Tr o n g q u á t r ì n h bổ s u n g, tìm tòi tư liệu cho l u ậ n á n , chúng tôi đ ã cố gắng sưu tầm n h ữn g tài liệu d ù í t , d ù nhiều có liên q u a n đ ế n đ ề tài. Rất may mắ n , c h ú n g t ô i bất ngờ tìm g ặ p đ ượ c n h ữn g c hi tiết k h á bố í c h c ó l i ê n q u a n

c ũ n g c h o t h ấ y s ự đ á n h giá rất " n ặ n g ký " c ủ a n h à t h ơ đối v ớ i n ữ sĩ Xu â n H ươ n g bằ n g v i ệ c xếp đ ặ t tên tuổi Hồ Xu â n Hương b ê n c ạ n h n h ữn g thiên t à i mặc n h i ê n đ ư ợ c c ô n g n h ậ n n h ư Ng u yễ n Trãi, Ng u yễ n Du . K h ô n g cần n h ắ c l ạ i ở đ â y n h ữn g nh ậ n x é t c ủ a t á c giả k h i n g ợ i ca tài t h ơ Xu â n H ư ơ n g , c ũ n g n h ư ả n h h ưở n g t h ơ Nô m đ ã có đ ư ợ c từ v ă n h ọ c d â n g i a n mà các tác giả đ i trước đ ã p h á t h i ệ n . C h ú n g tôi kiếm tìm n h ữn g gì k h á c h ơ n ở n h à t h ơ mà s ự c ả m n h ậ n v ă n c h ư ơ n g l uô n đ ạ t đến đ ộ c h í n n à y. Và c h ú n g tôi đ ã b ắ t g ặ p sự 37T51Ttiên đoán 37T51Tc ủ a t á c 37T51Tgiả, cùng lúc góp phần l ý giải 37T51Tn h ữn g đ i ề u còn mậ p mờ ẩ n h i ệ n trong các b à i t h ơ Nô m c ủ a X u â n Hươ n g . Xuâ n Di ệ u n h ư ngẫm n g ợ i tiên đ o á n r ằ n g : " t r o n g thơ Nô m H ồ X u â n H ươ n g có mỗ i c á i gì đ ó ẩ n c h ứ a " n h ữn g v ù n g rất lớn c ủ a t â m tư con n g ườ i mà k h ô n g ai d á m b é n mả n g d ò la đến n ữa , v ù n g t h ẳ m sâu rộng l ớ n đ ó l à n h ữn g mạ c h nước n g ầ m q u a n trọng". "Mạch nước n g ầ m q u a n trọng", h a y "vùng t hẳ m sâu rộng l o n" mà tác giả tiên đ o á n có lẽ chính l à mạch nước n gầ m c ủ a v ă n hóa dân gian v ớ i nh ữn g t ậ p tục, h ộ i lễ , tín ngưỡng h ộ i h è , v ớ i cả n h ữn g trò c h ơ i mà x u ấ t p h á t c ủ a nó l ạ i b ắ t nguồn từ t r o n g lễ t h ứ c n ô n g nghiệp c ủ a các n ề n v ă n mi n h lúa n ư ớ c 41T51Tở 41T51TĐông Na m Á, kết h ợ p v ớ i các lễ t h ức c ầ u mo n g c h o cây cối n ả y n ở x u m x u ê , g i a s ú c sinh s ả n đ ề đ a . Đó là các lễ thức p h ồ n t h ực (rites d e fertilité) mà 41T51Tở 41T51Tnước ta cũng không thiếu. Tóm lại, để hiểu h i ệ n t ượ n g b í ẩ n t r o n g t h ơ Nô m X u â n H ươ n g , cần p h ả i có cặp k í n h mà u c ủ a n ề n v ă n h ó a trào tiếu d â n g i a n đ ươ n g t h ờ i , c ầ n n ắ m b ắ t được n g ọ n n g u ồ n ẩn mật c ủ a n h ữn g lễ n g h i , t í n ng ưỡ n g có từ t r o n g d â n gian mà b ả n t h â n n ó đ ã h à m chứa n h ữn g triết l ý s â u x a mà g iả n d ị c ủ a d â n g i a n .

đến v ấ n đ ề đ ượ c n g h i ê n c ứu . Ng uyê n là trong " Vă n h ó a nguyệt san" có bài viết c ủ a Maurice Du r a n d v ề "Lịch t r ì n h v ă n h ọ c Vi ệ t N a m" có đ ề cập đến tính c h ấ t d â n t ộ c , b ì n h d â n được chứa đ ựn g trong bộ p h ậ n văn chương chữ Nô m. V ớ i mộ t s ự so s á n h r ất có 23T51Tý 23T51Tn g h ĩ a . M a u r i c e D u r a n d viết : " v ă n chương Việt N a m bằng Há n t ự thường mô p h ỏ n g theo tinh t h ầ n và hình thức c ủ a Tr u n g Ho a . . .. T r á i l ạ i , đ ại c h ún g s ốn g trong một q u a n n i ệ m k h á c h ẳ n ; Họ muốn có một n ề n v ă n chương t h u ầ n t ú y, v ă n chương b ằ n g n g ô n n g ữ Việt nam" T r ê n cơ sở đ ó , tác giả n g ợ i ca v ị trí c ủ a h a i n ữ sĩ H ồ Xu â n H ươ n g và B à Hu yệ n Th a n h Qu a n n h ư h a i " đ ạ i n ữ s ĩ " tiêu biểu c h o n ề n v ă n chương Vi ệ t N a m. Viết v ề Hồ X u â n Hương, M a u r i c e Du r a n d tỏ r a k h i ê m tốn, nhưng s ắ c sảo k h i t ì m thấy t í n h chất c ủ a n h à thơ n ữ n à y 41T51Tở 41T51T" mộ t lối t h ơ dung d ị " . Vâ n g , đ ặ c trưng tính c h ấ t l ớ n nhất, b a o t r ù m n h ấ t c ủa v ă n học d â n gian mà Xu â n Hương tiếp t h u được cũng chính từ đ ặ t t r ưn g d u n g d ị n à y. B ở i một lẽ t h ậ t giản d ị, t h ơ Nô m X u â n Hương h a y v ă n học d â n g i a n , đ ề u gặp n h a u ở một điểm : n ó đ ề u t h a thiết gửi g ắ m tiếng lòng, sự k h a o k h á t r ấ t c o n người c ủ a n h ữn g con người bình t h ườ n g n h ấ t , giản dị n h ấ t .. . Nó x a l ạ v ớ i tất cả n h ữn g ngôn n g ữ c ầ u kỳ, b í hiểm; N ó trở t h à n h dung d ị n h ư l ờ i ă n tiếng n ó i h à n g n g à y, n ó d â n g i ã , bộc trực, thẳng t h ắ n biết b a o nhiêu... X ư a n a y, trên t h i đ à n v ă n học nước n h à , người ta đ ã q u á q u e n t h u ộ c v ớ i việc đối l ậ p h a i p h o n g cách thơ c ủ a h a i n h à t h ơ Th a n h Qu a n v à Xu â n H ươ n g. M ộ t b ê n thì k h ú c các, một người lại 41T51Tở 41T51Tphía b ì n h d â n . Vậy mà , t á c g i ả n g ườ i P h á p c h u yê n nghiên c ứu về v ă n h ọc Vi ệ t N a m c ủ a c h ú n g t a l ạ i v ẫ n giành c h o Xu â n Hư ơ n g p h ầ n t h i ê n v ị , n ể trọng một cách xứng đáng. Nă m 1 9 6 1 , là n g ườ i tiên p h o n g mở đ ầ u c h o một l o ạ t bài nghiên cứu về Hồ X u â n H ươ n g c ù n g thi p h ẩ m của b à , trên tạp chí Nghiên cứu v ă n h ọ c v à s a u đó là t ạ p c h í Vă n h ọ c , cố Gi á o S ư T r ần Th a n h M ạ i b ắ t đ ầ u v ớ i b à i " Th ử b à n l ạ i v ấ n đ ề t ụ c v à d â m trong thơ Hồ X u â n H ươ n g " . B à i viết t h â u tóm được n h i ề u vấn đ ề có liên q u a n đến Hồ Xu â n Hư ơ n g n h ư : tiểu sử, t í nh chất, phong c á c h t h ơ Xu â n Hư ơ n g, hoàn c ả n h l ị c h s ử , x ã h ộ i n ả y sinh r a thơ X u â n Hương.... K h ô n g n g ầ n n g ạ i v a c h ạ m v à o vấn đ ề mu ô n t h u ở h ấ p d ẫ n v à cũng không í t bế tắc đối v ớ i giới n g h i ê n c ứu đ ươ n g t h ờ i - vấn đ ề "tục" v à " d â m" trong thơ Xu â n H ươ n g tác g i ả b à i viết c h o r ằ n g : yếu tố ấy là h o à n toàn có thể cắt nghĩa được trong h o à n c ản h x ã h ộ i p ho n g kiến v ớ i sự s u y t à n sụp đ ổ c ủ a k ỷ cương

51TN h ữn g b à i viết t r ê n đề c ậ p đến c á c vấn đ ề v ề mảng t h ơ chữ H á n của Xu â n H ươ n g , v ề tiểu sử n h à t h ơ , về t í n h tư t ư ở n g t r o n g n ộ i d u n g t h ơ Xuâ n Hương v à n h ữn g ý kiến t r a n h l u ậ n trong việc p h ê bình thơ Xu â n H ươ n g . Xét t h e o yê u c ầ u p h ạ m v i c ủ a l u ậ n á n , chúng t ô i n h ậ n thấy chưa thực sự liên q u a n đến đ ề tài. Nh ư đ ã được g i ớ i thuyết. N ă m 1 9 6 1 , t r ê n " Vă n h ó a n g u yệ t s a n " , Gustave Meillon trong h à i viết k h á i q u á t về " Đ ạ i c ươ n g v ă n h ọ c Việt Nam" [ 1 4 4 ] . trong k h i đ ề cập đến lịch sử r a đ ờ i và p h á t triển c ủ a b ộ p h ậ n v ă n h ọ c viết b ằ n g c h ữ Nô m ở Việt N a m, t á c giả đ ã k h ô n g q u ê n n h ắ c đến thi t à i c ủ a Hồ Xu â n Hương t h u ộc “ đ ị a h ạ t t h i c a t h u ầ n túy", v à b ê n n h ữn g b à i c a d a o đ ủ mọi l u ậ n đ i ệ u , x u ấ t h i ệ n n h ữn g b à i t h ơ t r á c tuyệt c ủ a H ồ Xu â n Hương...” Và tên t u ổ i c ủ a nữ sĩ đ ượ c xếp ngang t à i t h ơ của B à Hu yệ n Th a n h Qu a n .

p h o n g kiến, v ớ i sự p h á t t r i ể n c ủ a c á c c h ủ đ ồ p h ả n p ho n g r ằ m rộ trong v ă n học d â n g i a n đ ư ơ n g t h ờ i . T h ơ Xu â n H ươ n g có dùng cái "tục", cái " d â m" cũng n h ằ m đ ế n n ộ i d u n g chống p h o n g kiến và thể hiện k h á t k h a o l à m người một cách chính đáng về điểm v ừ a nêu t r ê n , T r ầ n Th a n h M ạ i c ù n g q u a n điểm v ớ i các h ọ c giả t i ề n bối t r ướ c ông [ 1 1 1 ,1 9 5 ] . C h ỗ có đ ó n g g ó p mớ i mẻ c ủ a ông, so v ớ i những h ọ c giả đ i t r ướ c là ở c h ổ , tác giả k hô n g c h ỉ tìm thấy sự tiếp t h u s á n g tạo trong thơ N ô m Xu â n H ươ n g đ ượ c b ắ t đ ầ u t r ê n cơ sở c ủ a n ề n v ă n h ọ c d â n gian ( n h ư ca d a o , tục ngữ, p h o n g d a o , truyện tiếu l â m v .v .. ) ; mà c ò n tìm t h ấ y trong t h ơ Nô m Xu â n H ư ơ n g có sự c h i phối, ả n h h ư ở n g c ủ a 46T51Tsân khấu dân gian, 46T51Tc ủ a hề M ồ i , h ề G ậ y, c ủ a 46T51Thội họa 46T51Td â n gian ở thời x a xưa d â n d ã . . . . Đến đ ậ y, so v ớ i các n h à n g h i ê n cứu đ i trước, Gi á o sư T r ầ n Th a n h M ạ i đ ã 46T51Tmở rộng 46T51Tp h ạ m v i n g h i ê n cứu t h ơ Nô m X u â n Hương đến b ộ p h ậ n 46T51Tsân khấu dân gian, 46T51Tmộ t t h à nh tố thuộc n ề n v ă n h ó a d â n g i a n Việt Na m. Sẽ lại t h ê m rộng h ơ n con đ ườ n g tiếp c ậ n n g h i ê n cứu t h ơ Nô m H ồ X u â n Hương; từ s â n k h ấ u , h ộ i h ọ a d â n g i a n . Đó l à đ ó n g góp mới mẻ c ủ a n h à n g h i ê n c ứu n à y, b ê n c ạ n h n h ữn g đ ó n g góp c ủ a các tác g i ả k h á c mà c h ú n g t a v ừa đ ã điểm q u a . . . Nh ư đ ã đ ượ c n h ắ c đến, từ n ă m 1 9 6 1 - 1964, một số b à i n g h i ê n cứu về H ồ Xu â n H ư ơ n g trên tạp c h í Nghiên cứu v ă n 51T 51Th ọ c và Vă n h ọ c c ủ a c á c t á c giả n h ư Ng u yễ n N g h i ệ p v à Tr ươ n g Qu a n g Ki ể n [ 157], T r ầ n T h a n h M ạ i , Đặ n g Th a n h Lê và N g u yễ n Đức Dũ n g [48], Đ à o T h á i Tô n [ 2 2 9 ] , Hồ Tu ấ n Ni ê m [172], T r ầ n Tườ n g - Trần Qu á t , Phương T r i [235] v .v .. .

51TS a u " B a t h i h à o d â n tộc Ng u yễ n Du - Ng u yễ n Trãi và Hồ X u â n H ươ n g ? Xu â n Diệu trở l ạ i v ớ i người đ ồ n g nghiệp - n g h ệ sĩ - v ớ i con người nổi d a n h tài t h ơ v à cả v ớ i c á i tên trẻ n h ư sự sống, n h ư mù a x u â n là Hồ Xu â n H ươ n g q u a cuốn tiểu l u ậ n p h ê bình " Hồ Xu â n H ươ n g , b à c h ú a thơ Nô m" [ 4 2 ] . M ở đầ u tập s á c h , v ẫ n l à lời k h e n n g ợ i n h ư b a o lời đ ã từng n g ợ i k h e n . V ậ y mà lối k h e n n g ợ i , p h ẩ m b ì n h c ủ a Xu â n Diệu v ẫ n l à " r i ê n g c ủ a Xu â n D i ệ u " ,Kh ô n g thể l ầ m l ẫ n . Nh ữn g l ờ i phê b ì n h rất sành điệu mà v ẫ n s â u sắc â n t ì nh , v ừ a có cái t ĩ n h táo - cụ thể đến g a n ruột, vừa có cái s a y mê, p h i ê u lãng rất nghệ sĩ. Là m s a o có t h ể quên được những l ờ i phê bình thật s â u s ắ c và d a diết đến nhường n à y "Trong v ă n h ọ c V i ệ t N a m có một n h à thơ kể vể độc đ á o thì đứng v à o b ậ c n h ấ t , mà l ạ i h a i lần độc đ á o : đ ó l à Hồ Xu â n H ươ n g "một cái tên kỳ diệu, sừng sững trong làng thơ Vi ệ t Na m xưa n a y. . ." . C ũ n g n h ư Tr ầ n T h a n h M ạ i , Xu â n Di ệ u c ũ n g nhìn thấy ảnh hưởng sâu sắc từ cội rễ, n g ọ n n g u ồ n c ủ a n ề n v ă n học d â n gian Việt Na m, từ truyện Tr ạ n g Q u ỳn h , T r ạ n g Lợ n , từ n h ữn g câu đ ố t ụ c g i ả n g thanh, với n h ữn g bức c h ạ m k h ả m đ i ê u k h ắ c đ ì n h l à n g h ồ n n h i ê n , n g h ị c h n g ợ m, vốn đ ã sống trong lòng d â n g i a n n hư mộ t n h u cầu đ ư ợ c giải tỏa, được "bộc lộ", " d ã i b à y" . Và c h ú n g đ i v à o t h ơ Nô m X u â n H ươ n g t h ậ t n h ẹ n h à n g n h ư sự sống c ầ n k hô n g k h í , bầu t r ờ i cần mặt đ ấ t . Lẽ tất nhiên, thiên t à i Xu â n H ươ n g k h ô n g c h ỉ tiếp n h ậ n ở d â n g i a n 41T51Tở 41T51T"cấp độ" ấ y, b ở i r i ê n g sự tiếp n h ậ n ấy t h ô i không đ ủ đ ể đ á n h giá cho mội thiên t à i . C á i l à m n ê n t h i ê n t à i c ủ a mọ i t h i ê n t à i c h í n h là 41T51Tở 41T51Tmộ t c u n g b ậ c khác, cung bậc ấy giành c h o sự sáng tạo v à độc đ á o . Trên p h ư ơ n g diện n à y, thiên t à i Xu â n Hương có p h ầ n trội nổi đặc biệt h ơ n tất t h ẩ y. . . . Điều đ ó góp p h ầ n 41T51Tl ý 41T51Tg i ả i yếu t ố tạo n ê n thiên t à i c ủ a X u â n H ươ n g ,c ũ n g n h ư con đường tiếp n h ậ n từ nguồn v ă n h ó a d â n gian c ủ a các thiên t à i t r ê n thế giới n h ư Go o r k i , Puskin, Đô-xtôi-epxki, Le c - mô n - t o p , Go e t h e , S h a k e s p e a r e , C e r v a n t e s , Bôcaxio, Rabelais v . v . . . C o n đường tiếp n h ậ n n gu ồ n t h i l i ệ u từ v ă n h ọ c d â n gian nói riêng, v ă n hóa d â n gian n ó i chun g đối v ớ i c á c sáng tác nghệ t h u ậ t đ ã n h ư l à một trong n h ữn g q u y l u ậ t cơ b ả n c ủ a sự s á n g tạo c ủ a n g h ệ t h u ậ t . B ở i n h ư Biêlinski đ ã từng n ó i : " đ i s â u v à o dân tộc, ta sẽ b ắ t gặp n h â n loại" [ 1 2 7 ] . Và mu ố n hiểu

Đ i ề u đ ó một l ầ n nữa k h ẳ n g định t h i tài k h ô n g thể p h ủ n h ậ n c ủ a X u â n Hư ơ n g . Th ờ i g i a n đ ã ủ n g h ộ b à và trả l ạ i cho b à giá t r ị đ í c h thực từ n h ữn g gì mà b à t h a thiết gửi gắm, s u y tư...

trong

d â n tộc mình một cách đ ầ y đ ủ , tác giả Tạ Ngọc Liễn g ợ i 41T51Tý 41T51Trất đ ú n g đ ắ n v à s â u sắc "nghiên cứu n ề n v ă n hóa d â n tộc để từ đó t h ấ y được những đặc điểm c ủ a tính cách d â n lộc, t h e o tôi folklore là k h u vực g i à u có và q u a n trọng n h ấ t " . Hi ể u theo linh t h ầ n đ ó , nghiên cứu folklore h a y v ă n h ó a dân g i a n đ ã góp p h ầ n không chỉ l ý giải n h ữn g đ i ề u k ỳ ẩ n của tác p h ẩ m v ă n chương nói c h u n g - n h ư chúng ta đ ã biết, mà tìm hiểu về v ă n h ó a d â n gian còn g i ú p c hú n g ta k h á m p h á đến c ộ i rễ của b ả n sắc d â n tộc. M à h i ệ n n a y, v ấ n đ ề v ă n h ó a d â n tộc đ a n g là vấn đ ề quốc sách có t í n h c h ấ t h à n g đ ầ u - t r ê n cả n h ữn g v ấ n đề k i n h tế v à sự p h á t t r i ể n 41T51Tở 41T51Tcác quốc g i a tiên tiến và p h á t triển. Điều đó t h ê m một lần c h o c h ú n g t a hiểu về v ị trí q u a n trọng c ủ a việc h i ể u biết n h ữn g giá trị c ủ a d â n tộc, từ b ả n sắc c ủ a d â n 48T51Tt ộ c , 48T51Ttừ v ă n h óa d â n g i a n - cái l à m n ê n sức mạ n h tiềm tàng c ủ a mọi d â n tộc... N ă m 1 9 6 3 , trong cuốn "Lịch sử v ă n học V i ệ t Na m" " t ậ p 3", t á c g i ả Lê Hoài Na m [ 1 5 1 ] c ũ n g k hô n g h ề n é t r á n h n h ữn g vấn đ ề "khó nói" t r o n g t h ơ N ô m Xu â n Hương. Nh ì n trên b ìn h diện rộng, t r o n g sự liên hệ, h ệ thống v à so s á n h lịch sử, một trong n h ữn g hướng nghiên cứu, phê b ì n h của l ý l u ậ n hiện đ ạ i , n h à nghiên c ứu c h o biết : k h ô n g p h ả i mọi t á c p h ẩ m nói đến c h u yệ n " t ụ c " là n h ấ t thiết p h ả i l à t h ứ " d â m t h ư" , bởi vì "trong k h o t à n g v ă n h ọ c thế giới c ũ n g có n h i ề u ví d ụ câu c h u yệ n " M ườ i n g à y" ( c ủ a B ô - c a - x i- ô ) n ó i rất n h i ề u v à nhiều chỗ k h á cụ thể đến n h ữn g c h u yệ n trong b u ồn g k í n . Nh ưn g đó c h í n h là một tron g n h ữn g tác p h ẩ m v ĩ đ ạ i của n h â n l o ạ i " . So sánh n h ữn g yếu t ố vẫn được coi là " d â m" , "tục" thơ Nô m Xu â n Hương, tác giả c ũ n g cho r ằ n g , c h ú n g xuất p h á t h a y " c h ị u ả n h hưởng t r ự c tiếp c ủ a lối" đố tục giảng t h a n h " h a y" đ ố t h a n h giảng tục c ủ a n h â n dân..., c ủ a cả t h ủ p h á p nghệ t h u ậ t rất b ì n h d â n t r o n g ngôn n g ữ đ ờ i t h ườ n g c ủ a những người d â n q u ê vốn chất p h á c , mộc mạc - đ ó l à lối nói lái, c h ơ i c h ữ mà ở một số mảng trong c a d a o , t r u yệ n cười, t r u yệ n tiếu lâm, ta có t h ể l à m đ ượ c n h ữn g thống k ê có giá trị. Nh à nghiên cứu Lê H o à i N a m c ũ n g đã tìm thấy xuất p h á t n h ữn g câu thơ " t ụ c " , " d â m" trong thơ Nô m Xu â n Hư ơ n g có lẽ có từ t r o n g n g ô n n gữ bộc trực, tự n h i ê n h a y n g ô n ngữ c h ợ b ú a c ủ a đ ờ i sống b ì n h d â n thực sự. R ằ n g : "Thực r a , n h ư mọi người đ ề u biết cái cách n h ì n , c á c h n ó i , cách đ ù a , cách đ ả k í c h c ủ a Xu â n Hương k h ô n g p h ả i là c á i gì lạ l ù n g đối với các t ầ n g lớp n h â n d â n t h ườ n g gọi 48T51Tl à 48T51Tb ì n h d â n . T r o n g lối sống h ồ n n h i ê n mộc mạc và g ầ n b ả n n ă n g của h ọ , n h â n d â n lao

51TTrong "Hồ Xu â n H ư ơ n g , thiên tài, k ỹ nữ", n h à t h ơ X u â n Diệu đ ã t ỏ ra rất t h ủ y c h u n g , son sắt v ớ i thi t à i Xu â n H ươ n g , k h i ô n g cũng trở lại với bài viết trên. H ơ n mọi l ầ n , Xu â n Diệu ngợi ca "Hồ X u â n H ươ n g là m ộ t n h à t h ơ v à o h ạ n g có tài n h ấ t t r o n g v ă n h ọ c Việt N a m t a " [ 2 5 9 ] . Nh ư k h á n h i ề u n h à n g h i ê n cứu Hồ Xu â n H ư ơ n g đ ề u k h ẳ n g đ ịn h t h i t à i Xu â n Hư ơ n g đ ề u b ắ t đ ầ u từ cái gốc " b ì n h d â n " rất c h ặ t . H ã y cứ thêm mộ t l ầ n , n g he Xu â n Diệu b ì n h t h ơ Xu â n Hương, n h ư là tiếng h á t , n h ư cả l ờ i thì thầm được c h i a sẻ, cảm t h ô n g : "thơ Xu â n Hương đã làm cho c h ữ n ô m n a k h ô n g đồng nghĩa là v ớ i "mách q u é " n ữa , mà nôm n a , là đồng thời v ớ i t h u ầ n t ú y, t r o n g t r ẻ o tuyệt v ờ i " . Rằng t h ì , "thơ X u â n H ươ n g cứ n ô m n a , b ì n h d â n , tự nhiên, lời cứ t r o n g veo, k h ô n g g ợ n , đọc cứ t h o ả i mái, dễ t h u ộc . .." . Kh ô n g chỉ nghiêng về c ả m n h ậ n rất sâu s ắ c về phía c h ủ q u a n tiếp n h ậ n , bằng v à v ớ i n h ữn g h i ể u biết về n ề n v ă n h ó a Ấn Độ, tác giả đ ã tình nguyện l à m "người trạng sư b à o c h ữa " , mi n h o a n c h o tội "dâm","tục" mà từ rất l â u , đ ã n h ư b ả n á n tử h ì n h cho t h ơ N ô m X u â n H ươ n g . Xi n h ã y nghe : "Ở những t r u yệ n Trạng L ợ n, T r ạ n g Qu ỳn h , những c h u yệ n từ xưa mu a v u i cũng có nói l ê n "chuyện k i a " . . . Nh ữn g n ướ c theo v ă n mi n h Ấn Độ thờ thần Li n g a , thờ dương v ậ t n h ư một vị t h ầ n . Và t a h ẵ n g biết rằng k hô n g p h ả i Xu â n H ư ơ n g đứng mộ t mình trong cái lối đ ù a n g h ị c h

động k h ô n g có cái q u a n n i ệ m g i ả tạ o , gò é p c ủ a g i a i cấp p h o n g kiến đối v ớ i vấn đ ề tình d ụ c . . . Họ k h ô n g h ề đ e m q u á i d ị h ó a h a y t h ầ n t h á n h h ó a n h ữn g v ậ t ấy... H ọ n ó i đến c á i tục một cách tự n h i ê n , h o ặ c d ù n g c á i tục đ ể g â y r a mội tiếng cười... để tiêu k h i ể n , q u ê n n h ữn g n ỗ i vất vả, n h ọ c nhằn....". Cách l ý g i ả i n h ư thế có thể h ợ p l ý , c h ỗ đ á n g lưu ý l ạ i là ở n h ữn g khiếm k h u yế t t r o n g lĩnh vực v ă n h ó a d â n g i a n l ú c đó ( n ă m 1963) đ ã c h ưa có đ ượ c n h ữn g t à i liệu n g h i ê n cứu về vấn đ ề p h o n g t ụ c t ậ p q u á n , h ộ i h è của n g ư ờ i Vi ệ t x ưa , c ủ a n h ữn g h ộ i lễ d â n g i a n , trò c h ơ i , m ỹ t h u ậ t , đ i ê u k h ắ c d â n g i a n , v ớ i cả tiếng cười h à i h ướ c , trí t u ệ của người Việt chúng ta xưa. M ã i đến năm 1 9 8 3 , c ù n g v ới sự r a đ ờ i của việc thành lập Viện Vă n hóa d â n gian, ngành Vă n hóa d â n gian (folklore) mớ i thực sự được k h a i sinh, n h ữn g vấn đề c ủ a v ă n hóa d â n gian mớ i đ ượ c đ ặ t v ấ n đ ề v à tìm hiểu một cách k h á thấu suốt. Và vì v ậ y, trên cơ sở d ẫ u còn khiêm nhường n h ưn g đ á n g q u ý n à y đ ã giúp c h ú n g t a soi sáng những vấn đ ề thực t i ễ n c ũ n g n h ư l ý luận Vì v ậ y, n h ữn g giải đ á p c ủ a tác giả Lê Hoài N a m q u ả là đ á n g được g h i n h ậ n .

n g ợ m, ỡ m ờ , t i n h q u á i n à y" . Nh ữ n g điều mà Trạng sư - nhà thơ v ừa nêu đến ở t r ê n , c h í n h c ũ n g n ằ m trong những t h à n h tố c ủ a v ăn h ó a d â n gian (folklore) n h ư c h ú n g tôi đ ã g i ớ i thuyết, về điểm n à y, q u a những p h ầ n đ ã t r í c h dẫ n ở trên, c h ú n g tôi n h ậ n thấy, các tác g i ả đều đ ã có ý h ư ớ n g về n g u ồn vă n h ọ c d â n g i a n - k h i p h â n t í c h , k h á m p h á h i ệ n tượng k ỳ ẩn " k i a " 41T51Tở 41T51Tt h ơ Nô m X u â n Hươ n g . Đ ặ c b i ệ t c á c n h à nghiên cứu n h ư V ă n T â n , Tr ầ n T h a n h M ạ i , X u â n Di ệ u và Lê Ho à i N a m c h o rằng, không n ê n chỉ n g h i ê n c ứu thơ Nô m X u â n Hư ơ n g g i ớ i h ạ n t r o n g p h ạ m v i l à v ă n học d â n g i a n ( v ớ i nghĩa c h ủ yếu chỉ là ca dao, tục ngữ) mà thực sự đ ã b ắ t đ ầ u mở r a p h ạ m v i nghiên cứu đến những yếu tố đ ặ c biệt t r o n g t h i p h á p thể hiện c ủ a v ă n h ọ c d â n gian ( t r o n g c â u đố, t r u yệ n Trạng, truyện tiếu l â m, t r u yệ n cười) thi pháp nói lái, đ ố tục, giảng t h a n h , ngôn n g ữ nước đôi, (nghĩa đ e n , n g h ĩ a bó n g ) . N g o à i r a , c á c tác giả trên c ò n đề cập í t nhiều đ ế n các t h à n h tố k h á c tron g p h ạ m v i c ủ a v ă n h ó a d â n gian n h ư : điêu khắc, h ộ i h ọ a , sân k hấ u : chèo, Tu ồ n g d â n gian, đến cả n h ữn g " mi ề n sâu thẳm" c ủ a ô n g cha cứ thấp t h o á n g thể h i ệ n t r i ế t lý sống v u i , mạ n h , tràn trề sức sống q u a c â u giao c h à o cửa miệng c ủ a những mẹ Bốp, a n h H ề từng đ ã l à m n á o động, không chỉ v ớ i sân k h ấ u b ì n h d â n , mà còn l à m l a y đ ộ n g đến cả s â n k h ấ u b á c học hiện đ ạ i n g à y n a y. R õ r à n g , v ă n h ó a d â n gian, v ớ i các t h à n h tố c ủ a n ó d ầ n d ầ n đ ã x u ấ t hiện t r o n g đối t ượ n g nghiên c ứu , so s á n h c ủ a c á c tác giả, trong q u á t r ì n h n g h i ê n cứu t h ơ Nô m H ồ X u â n 40T51THương. 40T51TC á c c á c h l ý giải d ựa trên cơ sở v ă n h ó a d â n gian - so với nhiều cách tiếp cận nghiên cứu ( t h iê n về x ã h ộ i học, p h â n tâm h ọ c h a y k h u yn h h ướ n g truyền t h u yế t h ó a tiểu sử v à s á n g t á c c ủ a X u â n Hương . . . . ) đ ã có trước đây, p h ươ n g hướng tiếp c ậ n v ă n h ó a d â n gian, n h ư đ ã lược trình ở trên, đ ã c h o t h ấ y có sức t h u yế t p h ụ c . B ở i lẽ, p h ươ n g hướng n à y, từ l ú c mở đ ầ u - có lẽ đ ầ y đ ủ n h ấ t từ H o a B ằ n g ... C h o đến hiện n a y, n ó v ẫ n được các thế h ệ n h à nghiên c ứu , các tác g i ả t â m đ ắ c thể n g h i ệm. X u â n Diệu t r o n g b à i nghiên c ứu t r ê n , so v ớ i "Ba t h i hào d â n tộc", n h à t h ơ đ ã có t h ê m cách l ý g iả i k h á cụ thể, g ầ n g ũ i hơn về n h ữ n g yếu tố thuộc v ă n h ó a d â n g i a n (folklore), t r ên c á c b ì n h diện (không thể được hiểu c h ỉ bao g ồ m v ă n h ọ c d â n gian - n h ư các tác giả tiên phong đ i trước). Trong h o à n c ả n h lịch sử cụ thể, k h i mà sự p h á t triển c ủ a c h u yê n n g à n h v ă n h ó a d â n gian còn h ạ n h ẹ p ( n g a y cả k h á i n i ệ m v ă n hóa d â n g i a n thôi c ũ n g chưa được xác đ ị n h đ ầ y đ ủ và t h ậ t rõ r à n g ) , t h ì c á c h tìm

51TTới đ â y, c h ú n g tôi x i n trân trọng đ ượ c n h ắ c đến n h ữn g t à i liệu từ nước ngoài, rất đáng q u ý về Hồ Xuân Hương. Năm 1966. Gri-rô-xlap- xép n h à t h ơ , n h à Trung Quốc học n g ư ờ i Nga có bài giới thiệu v ề X u â n Hương n h a n đ ồ " B à chúa t h ơ N ô m Việt Na m" , trên tạp c h í V ă n h ó a nước ngoài số 6, 1966 ( L ê Sơn dịch). Tác g i ả đ ã đ ư a ra mộ t ý kiến có giá trị n h ư một sự p h á t giải đ ặ c b i ệ t l ý t h ú về cái n h ì n c ủ a ô n g đối v ớ i t h ơ Nô m X u â n H ư ơ n g . Nh à t h ơ - n h à Trung Quốc học n à y đ ã p h á t hiện “ở Hồ X u â n H ươ n g mà s á n g tác g ầ n g ũ i v ớ i s á n g t á c d â n gian, x é t theo t i n h thần c ủ a nó, ta thấy có một góc đ ộ n h ì n khác, một n g u ồ n sáng k h á c , mộ t c ả m q u a n về cuộc sống k h á c , so v ớ i p h ầ n l ớ n các n h à v ă n c ù n g thời v ớ i b à . Cái ẩ n ý có về suồng sã trong mộ t số bài t h ơ chỉ l à phương t i ệ n để bêu r i ễu n h ữn g c á i đ ượ c mọi n g ườ i tôn là "thiêng liêng", c á i "cao cả" bằng cách sử dụng h ì n h t ượ n g k ỳ q u ặ c về thể x á c con n g ườ i t h e o k i ể u Rabelais". Ý kiến của Gr i - r ô - x l a p- x e p c h o thấy,s á n g tác t h ơ Nô m c ủ a Xu â n Hươ n g có cái gì đ ó rất thân t h u ộ c , h ọ h à n g v ớ i c á c s á n g t á c d â n g i a n , v à t á c giả c ù n g đ ồn g thời p h á t hiện n é t độc đ á o 41T51Tở 41T51TXu â n H ươ n g , so v ớ i các tác g iả đ ươ n g t h ờ i v ớ i b à trong gốc đ ộ n h ì n "một cảm q u a n " h o à n toàn x a l ạ v ớ i c á c n h à thơ sinh thời. Gri-rô-xlap-xep còn cùng lúc tìm r a t h ủ p h á p nghệ t h u ậ i k h á đặc trưng 41T51Tở 41T51Tt h ơ Nô m X u â n Hương, đ ó c h í n h l à t h ủ p h á p " h ạ bệ" h a y "giải thiêng"những gì được coi l à "thiêng liêng" h a y "cao c ả " n h ấ t .. . . Li ê n tiếp s a u Gri-rô-xlap-xep, Tiến sĩ người N g a - n h à Việt n a m h ọ c N . I . N i c u l i n , t r o n g lời T ự a c h o tập thơ " H ồ Xu â n Hương" [121T51T7 21T51T1] - n h ằ m giới t h i ệ u v ớ i độc giả Xô Viết ( l ú c đ ó ) t ê n tuổi và thi t à i Xu â n Hương, đ ã cho t h ấ y tác giả b à y tỏ sự d ứt k h o á t c h ọ n l ựa p h ươ n g hướng tiếp c ậ n n g h i ê n c ứu t h ơ Nô m Hồ X u â n Hư ơ ng , b ằ n g việc g i ớ i t h i ệ u t à i liệu c ủ a M . B a k h ti n được t r ì n h bày t r o n g cuốn " S á n g tác của F r a n c o i s R a b el a i s và n ề n v ă n hóa d â n gian t h ờ i Trung cổ và Phục h ưn g " ( M a i x c ơ v a , 1965) đ ã có một 41T51Tý 41T51Tnghĩa q u a n trọng. B ở i l ẽ , 41T51Tnó 41T51Tcó t h ể đ ượ c ứng d ụ n g trong vấn đ ề n g h i ê n cứu thơ N ô m H ồ Xu â n Hương. Nh ữn g n h ậ n đ ị n h ấy có thể g iú p c h ú n g t a r ú t r a một q u a n n i ệ m mới về h ệ thống thẩm m ỹ trong t h ơ Nô m c ủ a H ồ Xu â n Hương, h ệ thống n à y, n h ư c h ú n g ta đ ã rõ, b ắ t n g u ồ n từ

tòi, l ý giải n h ư thế, cho đến n a y v ẫ n thật đ ú n g , thật q u ý . Nó c h o thấy 41T51Ttính hệ thống 41T51Tcủa q u á t r ì n h 41T51Tnhận chân - 41T51Tt ì m về v ớ i vấn đ ề gốc rễ c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n , R Rt r o n g việc phân tích, p h ẩ m b ì n h các tác p h ẩ m t h ơ Nô m của Xu â n H ươ n g .

n ề n v ă n h ó a d â n gian của Việt Na m nửa cuối thế k ỷ X V I I I , n ử a đầu t h ế k ỷ X I X . Từ cách giới thiệu phương p h á p l u ậ n c ủa M . B a k h t i n c h o đến việc x á c n h ậ n h ệ thống t h ẩ m mỹ trong t h ơ Nô m X u â n Hương b ắ t n g u ồ n t ừ n ề n v ă n hóa dân gian Việt N a m c ù n g thời, tiến s ĩ N. I . N i c u l i n n h ấ n mạ n h " c hú n g t a cũng c ó thể x e m sáng t á c của Hồ Xu â n Hư ơ n g n h ư l à sự x â m n h ậ p của n ề n v ă n hóa d â n gian không được t h ừa n h ậ n ở t h ờ i Tr u n g cổ vào lãnh vực n g h ệ t h u ậ t ngôn từ cao cấp...." [ 1 7 1 ] . C ó thể thấy dễ dàng 37T51Tý 37T51Tkiến x á c quyết c ủ a N . I. Ni c u l i n trong v i ệ c " c h u yể n h ướ n g " nghiên c ứu t h ơ Nô m X u â n H ươ n g t r on g và chính từ n ề n v ă n h ó a d â n g i a n Vi ệ t Na m n ửa cuối thế k ỷ XVIII, nửa đ ầ u thế k ỷ X I X . R ấ t t h ực tế v à c h ứn g tỏ sự a m tường về v ă n h ó a d â n gian Việt Na m, N . I . Ni c u l i n c ũn g đ ã n h ì n r õ n h ữn g khó k h ă n , khiếm k h u yế t từ trong k h o làng t r ữ liệu v ă n hóa d â n g i a n Vi ệ t N a m t h ờ i kỳ n à y ( n ă m 1968) c ò n n g h è o n à n , thiếu thốn k h i mà đ ấ t n ư ớ c mình còn p h ả i d ồ n sức lực cho sự sống c ò n vì độc l ậ p , thống n h ấ t d â n tộc, vì mộ t miền N a m "đi trước v ề s a u " . C h o d ù n h ư v ậ y, N .I Ni c u l i n vẫn c h o r ằ n g : mặ c d ù n h ữn g t à i liệu h i ệ n có v ề n ề n v ă n h ó a d â n gian Việt Na m l à "rất í t ỏ i , t h ư ờ n g là p h ả i thỏa mã n bằng những bằng chứng g i á n tiếp, n h ưn g ngay n h ữn g b ằ n g c h ứn g ấy c ũ n g khá h ù n g hồn". C h o đến s a u n à y, sau h ơ n mười n ă m n ữ a v ớ i sự h i ệ n diện của Vi ệ n v ă n h ó a d â n g i a n ( 1 9 8 3 ) , k h o a h ọ c về v ă n hóa d â n gian (folklore) đ ã t h ự c sự có đ ư ợ c n h i ề u t h à n h t ựu rất đ á n g l ưu ý . Nó có thể giúp cho các k h o a h ọ c liên q u a n l ý giải s â u sắc n h ữn g v ấ n đ ề mà chỉ có kết h ợ p nghiên c ứu liên n g à n h mớ i n g õ h ầ u tìm r a c á c h lý giải đ ú n g đ ắ n . Điều đ ó thực sự l à điều k i ệ n t h u ậ n l ợ i, k h ô n g t h ể k h ô n g đ ượ c n h ắ c đến g i à n h c h o những tác giả mu ố n tìm h i ể u n g h i ê n c ứu v ề thơ Nô m X u â n H ươ n g s a u n à y, v ớ i p hư ơ n g p h á p l u ậ n mà M . B a k ht i n đ ã cho t h ấ y. N h ữn g t r a n g viết n g ắ n gọn, súc tích trong lời g i ớ i t h i ệ u đ ã c h o thấy ở n h à k h o a h ọc n g ườ i Nga n à y một sự đồng cảm k h o a học đặc b i ệ t s â u s ắ c về một n ề n v ă n h ó a h o à n t o à n khác l ạ v ớ i x ứ sở mì n h . Kh ô n g chỉ a m t ườ n g về v ă n h ọ c Việt Nam, N . I. Ni c u l i n còn tỏ r a có k i ế n thức k h á to à n diện v ề v ă n hóa d â n gian Việt N a m n h ư; s â n k h ấ u , h ội l ễ , điêu k h ắ c d â n gian Việt Na m. C ó thể nói, tiếp t h u l ý thuyết c ủ a M . B a k h t i n , N .I . Ni c u l i n đ ã t r u yề n t ả i t i n h t h ầ n k h o a h ọ c ấy đến v ớ i giới nghiên c ứ u v ă n học một c á c h nhanh n h ạ y v à đ ầ y sức t h u yế t p h ụ c . Vớ i b à i tựa cho t ậ p th ơ "Hồ Xu â n Hương" l ầ n đ ầ u

đ ượ c g i ớ i t h i ệ u ở Liên Xô , c ù n g v ớ i một số bài viết s a u n à y ít n h i ề u có liên q u a n đến Hồ Xu â n Hươ n g ,đ ã c h o thấy bức thông điệp mà n h à n g h i ê n c ứ u muốn có được c h í n h là việc tìm h i ể u , n g h i ê n cứu t h ơ Nô m Hồ Xu â n Hư ơ n g p hả i b ằ n g p h ư ơ n g p h á p tìm về v ớ i con đ ườ n g c ủ a v ă n hóa d â n gian Vi ệ t Na m. S a u N . I . Niculin, c h ú n g tôi mu ố n n h ắ c đến B . Rip-tin, tiến sĩ ngữ v ă n L i ê n xô ,q u a b à i viết về Hồ Xu â n H ươ n g , t á c giả c ũ n g b à y tỏ đồng q u a n điểm v ớ i N.I. Ni c u l i n trong hướng tiếp c ậ n v ừa n ê u [ 1 8 9 ]. Với lời viết sâu t h ẳ m, t r ữ tình, B . Riptin viết : " n h à n ữ t h i sĩ đ ã viết về những gì về cuộc sống c ủ a n g ư ờ i p h ụ n ữ và số p h ậ n c ủ a h ọ , v ề các b ạ n h ữu , về c á c n h à sư, về c á i q u ạ t , c á i trống cũ h o ặ c về con ốc n h ồ i . Ở bất cứ đ â u độc giả cũng có thể tìm thấy cách n ó i á m d ù t ớ i lãnh v ực q u a n h ệ n a m n ữ , v ề c á i đ ị a h ạ t mà n h ữn g k ẻ b ả o vệ đ ạ o đ ức nho giáo đ ã i m h ơ i lặng tiếng, còn mộ t người p h ụ n ữ ma n g cái tên g ọ i là Xu â n Hư ơ n g thì đ ã mạ n h d ạ n lớn tiếng đ ề c ậ p đến. Về b ả n t h â n b à , người ta h ầ u n h ư chưa biết gì... Đi ề u n à y v ẫ n t h ư ờ n g x ả y r a t r o n g v ă n học thế giới, v ớ i những t á c giả g ầ n g ũ i v ớ i t h ơ ca d â n gian và đ o ạ n tuyệt v ớ i d ò n g v ă n h ọ c c h í n h thống... [ 1 8 9 ] . N h ư v ậ y, k h ô n g còn điều gì n ữa đ ể n g h i n g ờ , sự tỏa s á n g mà p h ư ơ n g p h á p l u ậ n c ủ a M . B a k h t i n đ ư ợ c c á c n h à n g h i ê n cứu có u y tín t r o n g giới p h ê bình v ă n h ọ c Xô Viết xác n h ậ n . R ằ n g c h ỉ có và v ớ i một con đ ườ n g d u y n h ấ t đ ú n g đ ắ n là "về n g uồ n " v ớ i v ă n h ó a d â n g i a n , n h ữ n g b í ẩ n , k ỳ d ị , lạ lùng trong thơ N ô m Xu â n H ư ơ n g d ầ n d ầ n đ ượ c " g i ả i mã " - n ó i theo n gô n ngữ c ủ a M . B a k h i i n 21T51T[7]. 21T51TCó lẽ cũng c h í n h từ kiến n gh ị k h o a học n à y, đ ể h i ể u t h ê m t ầ m q u a n t r ọ n g và vị trí đ ặ c biệt c ủ a việc tìm h i ể u , p h â n tích các hiện t ượ n g chứa đựng ý n g h ĩ a c ủ a n ề n v ã n hóa d â n gian đối v ớ i việc p h â n tích, t á c p h ẩ m v ă n h ọ c viết có ý n g h ĩ a n h ư thế n à o , V ư ơ n g T r í Nh à n trở n ê n một dịch g i ả s á n g suốt k h i c họ n l ựa thêm mộ t t à i l i ệ u c ũ n g c ủ a n h à k h o a h ọ c nổi tiếng M . B a k h t i n , v ớ i tựa đ ề " M ộ t số k h í a c ạ n h phương p há p l u ậ n cần lưu ý k h i n g h iê n cứu v ă n học q u á k h ứ " 21T51T[ 7 ] , 21T51Tc ó thể n ó i trong vòng b a n ă m 1 9 6 6 - 1968, các h ọ c giả X ô viết, b ằ n g việc n g h i ê n c ứu , dịch và g i ớ i thiệu các s á n g t á c c ủ a X u â n H ươ n g đ ã đ ồ n g t h ờ i c u n g cấp cho c h ú n g ta n h ữn g t h ô n g tin q u a n trọng về p h ươ n g p h á p l u ậ n k h o a h ọ c c ủa M .B a k h ti n mà c h ắ c có lẽ, t r o n g h o à n c ả n h đ ươ n g thời, điều kiện tiếp x ú c v ớ i n g u yê n b ả n các tài liệu c ủ a M .B a k h t in đ ã k h ô n g đ ượ c sớm phổ biến. Sẽ là k h ô n g q u á đ á n g , k h i nói r ằ n g , b ắ t đ ầ u

51TTiếp t ụ c h ệ thống theo lịch t r ì n h t h ờ i gian - n h ữn g năm 1 9 6 9 - 1 9 7 0 41T51Tở 41T51Tmiền Nam, trên t ạ p c h í " B á c h khoa" số 335 n g à y 1 5 . 1 2 . 1970, B ù i Hữu S ủ n g có g i ớ i t h i ệ u tóm l ư ợ c cuốn " M ộ t q u a n n i ệ m mớ i v ề v ă n h ọ c sử Việt Na m" c ủ a đồng tác giả M . D u r a n d và N g u yễ n H ữu Hu â n có cho biết một số vấn đề tiểu sử H ồ Xu â n H ư ơ n g - t h e o B á c sĩ Nguyễn H ữu H u â n : Hồ Xu â n H ư ơ n g có tên t h ậ t l à Hồ Th ị Mai, con gái ông H ồ P h i Di ễ n , gốc gác ở Ng h ệ A n . . . r a trú tại Thăng Long. Nh â n đây, tác giả c ũ n g p hủ n h ậ n điều mà mộ t số tác giả có 41T51Tý 41T51Tp h ủ n h ậ n sự có mặ t của nữ sĩ trong lịch sử là h o à n t o à n sai lầm. T r o n g sự kiếm tìm c á c t à i l i ệ u có l i ê n q u a n , c h ú n g t ô i c h ưa p h á t h i ệ n đ ượ c n h ữn g t h ô n g t i n mớ i lạ về tiểu sử n ữ thi sĩ này, ngoài c h i tiết về mộ t t ê n gọi mớ i vừa n ê u . Nếu n h ư, giả thuyết n à y được đ ặ t ra thì sẽ có n hữ n g h ướ n g tìm tòi mới về t i ể u sử Hồ X u â n H ươ n g v à Hồ Xu â n H ư ơ n g có t h ể c h ỉ là mộ t b ú t d a n h , vì v ậ y một cuộc đ ờ i c ủ a con người có tên gọi "Hồ T h ị M a i có t h ể sẽ đ ư ợ c tìm l ạ i v ớ i mộ t c h â n dung giản d ị , dễ d à n g hơn c h ă n g ?... Tất c ả , có lẽ còn là g i ả đ ị n h v à c â u trả l ờ i sẽ còn l à điều b í ẩn. Cũng t h ê m mộ t thông t i n - n h ư một sự g i ớ i t h i ệ u , t ạ i mi ề n Na m có h a i t ạ p chí " Vă n học nghiên cứu p h ê b ì n h sáng tác" số 108 v à 1 1 7 ( k h ô n g đ ề n ă m xuất b ả n - dựa trên t h ờ i gian q u ả n g cáo v à các c h ươ n g mụ c g i ớ i t h i ệ u q u ả n g cáo, c h ú n g tôi phỏng đ o á n v à o n ă m 1 9 7 0 ) . Đ â y l à h a i số đặc b i ệ t chuyên đ ề về H ồ Xu â n H ư ơ n g . Trước hết, t ạ p c h í " Vă n h ọ c nghiên cứu" ở số 108 v ớ i các b à i c ủ a Lê Tâm, N g u yễ n Vă n T r u n g , Đỗ Lo n g Vâ n , c ủ a Ho a B ằ n g , Ng u ễ n Hữu Trọng, Nguyên S a , B ạ c h Di ệ n . Trên t ậ p s a u n à y, số 1 1 7 c ũ n g tập trung các bài viết xoay q u a n h các vấn đ ề cuộc đ ờ i - s á n g tác c ủ a Xu â n Hươ n g , c h ủ yếu d ựa t r ê n n hữ n g h u yề n t h o ạ i đ ượ c t h ê u d ệ t từ trước, t r ừ một lố bài đ á n h giá thơ Nô m X u â n H ươ n g tương đối có mức đ ộ và có những sự tổng kết tình h ì n h nghiên cứu t h ơ Hồ X u â n H ươ n g một cách khá k h á c h q u a n . Đó là

t ừ đ â y, g i ớ i nghiên cứu v ă n h ọ c Việt Na m đ ã c h í n h t h ức tiếp n h ậ n luồng k h ô n g k h í có thể gọi là mớ i , đ ể rồi, c ũ n g mất cả g ầ n h a i mươi n ă m s a u , c h ú n g ta mới c h í n h thức có đ i ề u k i ệ n trở l ạ i vấn đ ề Hồ Xu â n Hương t r o n g một không k h í khác h ẳ n v ớ i t ì n h h ì n h nghiên cứu đ ã có trước đ ó . Đặc h i ệ t l à sự chuyể n hướng nghiên cứu h i ệ n tượng t hơ Nô m Hồ Xu â n H ươ n g trong v à q u a một "hệ q u y chiếu mớ i " . H ệ q u y chiếu c ủ a nền v ă n h ó a d â n gian trào tiếu Việt Na m n ửa cuối t hế k ỷ X V I I I , nửa đ ầ u t h ế k ỷ XI X.

bài viết "Người ta đ ã k h e n chê thơ Hồ Xu â n Hư ơ n g n h ư t hế n à o " [ 2 3 9 ] . T á c g i ả bài viết đ ã làm việc p h â n loại, điểm q u a các ý kiến n h ậ n đ ị n h v ề t h ơ X u â n H ươ n g từ t r ướ c đến nay,bao gồm n h ữn g k h u yn h hướng nào. C ó thể bài viết đã c h ưa tóm lược được đ ầ y đ ủ , nhưng í t nhiều đ ã c u n g cấp c h o độc giả, n h ữn g người mu ố n tìm hiểu c á c sáng tác v à h ệ thống luận b à n thơ Xu â n H ươ n g một cách có ích. C ũ n g trong tài liệu n à y, tác giả N g u yễ n H ữu Tr ọ n g cho biết G e o r g e C o r d i e r n h à phê bình vă n học Việt N a m hàng đ ầ u ( Vi e t n a mo l o g u e s ) , t h u ộ c thế h ệ đ ầ u t i ê n . Sau ông là những t ê n tuổi của những n h à V i e t n a mo l o g u e s n h ư G a s p a r d o n e , M . Du r a n d . R ằ n g , George C o r d i e r t r o n g cuốn " M o r c e a u x choisis Dá u t e u r A n n a mi t e s " c ũ n g đề cập đ ế n tiểu sử X u â n H ươ n g n h ư s a u " Hồ X u â n H ươ ng , người q u ê q u á n thuộc 46T51Ttỉnh 46T51TH ả i Dương, b à là mộ t n ữ sĩ đ ượ c coi n h ư k h á n h ấ t trong thời bây g i ờ " và c ũ n g t h e o tác giả, H ồ Xu â n Hư ơ n g đ ư ợ c coi n h ư m ột n h à t h ơ đ á n g mế n , đ á n g trọng hơn tất cả những người c ù n g t h ờ i , "ở một g i a i đ o ạ n v ă n c h ươ n g được coi là thời đ ạ i sáng chói n h ấ t " . Đ ặ c b i ệ t George C o r d i e r , mặ c d ù ở mộ t v à i chỗ khác, trong các t à i liệu k h á c , đ ã có n h ữn g n h ậ n xét k h ô n g t h ỏa đ á n g b ê n cạnh việc ca n g ợ i t à i thơ c ủ a Xu â n Hương, thì ở tài liệu n à y, tác giả có n h ữn g n h ậ n x é t về n g h ệ t h u ậ t thơ Xu â n Hư ơ n g , ở n h ữn g chi tiết k h á n h ạ y c ả m về "một lối v ă n k h á l á u lỉnh, n h ữn g ẩ n ngữ mập mờ... " v à " c h í n h trong tư t h ế ấ y l ạ i t ạ o được n h i ề u n é t t u yệ t diệu k h á c t h ườ n g , t h ê m vào đ ó b ằ n g một lối kết cấu t i n h v i đ ã l u ô n tạo đ ư ợ c h ươ n g v ị đ ậ m đ à k h ả kính". C ó lẽ c h ỉ v ớ i í t d ò n g , c h ưa l à m c h ú n g ta h à i lòng về những gì 45T51Tmà nghệ thuật thơ 45T51TN ô m 45T51Tthể hiện, nhưng cũng chỉ với ít dòng, tác giả cũng đã 45T51Tmộ t l ầ n n ữa xác n h ậ n yếu tố "ẩn ngữ mậ p mờ" t h ườ n g có mặ t trong các bài thơ Nô m " l á u l ỉ n h " , "tuyệt diệu k h á c t h ư ờ n g " c ủa b à . Yế u tố ấy trong n g h ệ t h u ậ t t h ơ N ô m H ồ Xu â n Hư ơ n g t a c ũ n g thấy x u ấ t h i ệ n t r o ng n h ữn g câu đố tục giảng thanh mà g i á o 48T51Tsư 48T51TN g u yễ n Vă n T r u n g đ ã c u n g cấp, v ớ i một h ệ thống các câu đ ố Việt Na m k h á đ ầ y đ ủ [ 2 4 2 ] . Ng ô n ngữ "láu l ỉ n h " , "mập m ờ " h a i n g h ĩ a kia c h ú n g ta có thể n g he t h ấ y trong n g ô n n g ữ đ ờ i thường, trong d â n gian xưa và c ả n a y. T r o n g đ á m b ì n h d â n v à t r o ng cả h à n g n g ũ kẻ sĩ. Tất cả những t r ữ liệu phong p h ú chất h ồ n n h i ên , d â n d ã ấ y đ ã đ i v à o t h ơ Nô m X u â n Hươ n g hòa h ợ p n h ư lời c a và b a n nhạc. C ũ n g ở miền N a m, trước n g à y giải p h ó n g , n ă m 1 9 7 0 " N ữ t h i h à o Vi ệ t Na m" của P h ạ m X u â n Độ

[ 5 6 ] c ũ n g 45T51Tlà 45T51Tmộ t tiểu l u ậ n í t 51T 51Tn h i ề u có ý nghĩa. So v ớ i công t r ì n h viết về Hồ Xu â n H ư ơ n g đ ầ u tiên mà c h ú n g t ôi đ ã có d ị p n ó i đến ở trên, công t r ì n h viết về Hồ Xu â n H ư ơ n g l ầ n n à y cho t h ấ y có n h ữn g 46T51Tý 46T51Tkiến b ổ s u n g k h á cụ thể, c h i tiết v à c ũ n g khái q u á t h ơ n so v ớ i t à i liệu b a n đ ầ u . Viết về nhà t h ơ nghệ sĩ c ủ a n g ô n từ - Xu â n H ư ơ n g , tác giả n h ậ n x é t " Đặ c đ i ể m c ủ a bà là d ù n g n h ữn g tiếng 46T51Tthông thường, những lời nôm na nhưng tinh tế, 46T51Tđ ể từ mộ t l ờ i thơ q u ý p h á i , k i ê u k ỳ, đ ã biến t h à n h một thế giản d ị , b ì n h d â n , n h ẹ n h à n g , l i n h đ ộ n g lại n h u ố m mà u q u ê h ươ n g , x ứ s ở . Đó mới là đ i ề u k ỳ l ạ , có lẽ í t thấy trong v ă n h ọ c sử t o à n c ầ u " . Đá n g c h ú ý , t á c giả b à i nghiên cứu c ò n ca n g ợ i thi t à i Xu â n Hư ơ n g k h ô n g c h ỉ t r o n g p h ạ m vi v ă n h ọ c n ướ c n h à mà là 46T51Tở 46T51Ttrên b ì n h d i ệ n mới k h á c , đ ó là bình d i ệ n 46T51Tvăn hóa. 46T51TC h ú ng tôi cảm n h ậ n đ ượ c ý n gh ĩ a c ủ a lời khen ngợi tài t h ơ Xu â n H ươ n g , "thơ Xu â n Hư ơ n g là n h ữn g h ạ t trân c h â u trong n ề n v ă n h ó a n ướ c nhà" , " n ó á n h lên những á n h h à o q u a n g chói l ọ i , p h ả n á n h cả t i n h t h ầ n d â n tộc". T hơ Nô m X u â n H ươ n g thể h i ệ n đ ậ m đ à mộ t b ả n sắc d â n tộc, t h ơ Nô m X u â n H ươ n g là hiện t h â n c ủ a n h ữn g t â m tư, k h á t v ọ n g c ủ a con người b ìn h d â n . C ó lẽ vì t h ế mà tác g i ả n h ư c ả m t h ô ng , c h i a sẻ v ớ i n ữ t h i sĩ cái n i ề m 45T51Tđau đớn và hạnh phúc của người nghệ sĩ tài ba : "nếu 45T51Tsử 45T51Tgia đã dụng t âm lãng quên 45T51Tb à , thì trái lại, n h â n d â n đ ã t r u yề n t ụn g l â u d à i n h ững v ầ n t h ơ bất h ủ của bà. L i n h t í n h c ủ a q u ầ n c h ú n g đ ã sửa c h ữa t h à n h kiến k i a v à đ ã cứu v ã n d a n h t h ơ m c ủ a b ậ c k ỳ tài, c h ố n g lại sự t à n n h ẫ n c ủ a t h ờ i gian và n ỗ i bất công của những d ư l u ậ n s a i lầm" [ 5 6 ] . C ù n g n ă m 1970, Nguyễn T r ú c P h ượ n g v ớ i "Việt n a m v ă n học bình d â n " [183] c ũ n g đ ã đề c ậ p đến v ă n học b ì n h d â n n h ư t r u yệ n cổ, câu đố, ca dao, tục n g ữ cùng những tín n g ưỡ n g d â n g i a n đặc biệt, mà í t n g ườ i lưu 45T51Tý. 45T51TC u ố n sách c ũ n g c h o thấy t á c g i ả k h ẳ n g đ ị n h sự đ ó n g góp c ủ a v ă n h ọ c b ì n h d â n đối v ớ i v ă n h ọ c b á c h ọ c . Đối v ớ i Hồ Xu â n Hươ n g , N g u yễ n Trúc P h ượ n g c ũ n g chứng minh đ ượ c một điều, Hồ Xu â n H ư ơ n g đ ã tiếp t h u được t ừ nguồn thi liệu c ủ a ca dao, t ụ c n g ữ Vi ệ t N a m, t r o n g sáng tác c ủ a bà. T r ê n tạp c h í " Vă n học phê bình s á n g tác n g h ệ t h u ậ t " số 117- số đ ặ c b i ệ t về Hồ Xu â n H ươ n g , Ho à n g Ngọc Phách t r o n g b à i viết " Th â n t hế v à v ă n c h ư ơ n g H ồ Xu â n H ư ơ n g " có đ ề cập tiểu sử và có đề cập đến v ă n t à i c ủ a n ữ sĩ. Phảng p h ấ t trong từng câu c h ữ n g ợ i k h e n : "không có v ă n gia n à o giàu tiếng Việt mà d ù n g tiếng Việt một c á c h thấu đ á o bằng n à n g : bất cứ

51TQ u a c á c bài nghiên cứu về Hồ Xu â n H ươ n g của mì n h , giáo sư N g u yễ n V ă n T r u n g c h o thấy ông có 40T51Tđược 40T51Tn h ữn g t h ô n g t i n k h o a

b à i n à o t r o n g t h ơ c ũ n g có một v à i t i ế n g , đ ặ c b i ệ t là tiếng Vi ệ t , 46T51Ttiếng Việt dùng ở chỗ thôn quê nói hàng ngày 46T51Tthì k h ô n g a i đ ể ý , mà n à n g khéo đ ặ t v à o c h ỗ " đ ắ c đ ị a " ,t h à n h r a giá trị v ô s o n g " [ 1 5 4 ] . C ù n g trong số tạp c h í trên, c h ú n g tôi muốn giới t h i ệ u b à i viết của giáo sư Ng u yễ n Vă n Tr u n g , q u a b à i " Áp d ụ ng p h â n tâm học để giải thích v ă n chương tục v à d â m c ủ a Hồ Xu â n Hư ơ n g " . M ở đ ầ u bài viết, tác giả c u n g cấp n h ữn g tiêu chí " c ầ n và đ ủ " mà h ọ c thuyết Freud cho p h é p á p d ụ n g n h ậ n x é t đối tượng được nghiên c ứu , xem x é t t r ê n bình diện p h â n tâm học. Đồng thời tác g i ả viện d ẫ n n h ữn g ý kiến p h ê b ì n h c ủ a các tác giả đ ầ u tiên ở Việt Na m đ ã k h a i thác t h ơ Xu â n H ươ n g từ góc đ ộ 24T51TS. 24T51TFreud l à Ng u yễ n Vă n Ha n h v à T r ươ n g Tửu [ 1 8 5 , 2 5 8 ] . S a u đ ó , t á c giả b à y tỏ sự bất đồng ý kiến so v ớ i c á c h n h ì n n h ậ n c ủ a các tác g i ả t r ê n v à cho r ằ n g , k h ô n g thể á p d ụ n g p h â n tâm học v à o trường h ợ p thơ Hồ Xu â n H ươ n g . Trong tình h ì n h giao lưu h a i miền N a m Bắc thời kỳ ấy ( n ă m 1 9 7 0 ) , n h ữn g c á c h đ ề x u ấ t v ấ n đ ề c ủ a tác giả cho thấy, ô n g cũng có sự tiếp c ậ n r ấ t t h â n g ầ n v ớ i nguồn t h ô n g tin k h o a học mà các n h à nghiên cứu ở Hà Nộ i có đ ượ c . R ấ t n h ạ y c ả m t r o n g việc n h ậ n x é t p h o n g c á c h t h ơ N ô m X u â n H ươ n g v ớ i n h ữn g c â u đ ố t ụ c giảng t h a n h - mà s a u n à y t á c giả có d ị p n g h i ê n c ứu k h á k ỹ [ 2 4 2 ] . Từ n h ữn g ý kiến n h ậ n xét :"những b à i t h ơ t ụ c nổi tiếng được g á n cho H ồ Xu â n H ươ n g n h ư bài "Vịnh c á i quạt", "Quả mít", "Ốc nhồi", "Dệt cửi"... l à n h ữn g b à i 47T51Tthơ rất giống tinh thần những câu đố tục giảng thanh". 47T51TTác g i ả đ ưa đến đ ề n g h ị " d o đ ó , p h ả i tìm h i ể u n h ữn g b à i t h ơ t r ê n t h e o t i n h thần và hoàn cảnh sáng tác t h ơ đố tục giảng t h a n h " . C h ú n g t a có thể h i ể u những đ ề x u ấ t rất h ợ p lý c ủ a lác giả : muốn n g h i ê n cứu thơ Nô m c ủ a Xu â n H ươ n g cần p h ả i đ ặ t v à o h o à n cảnh sáng tác r a đ ờ i c ủ a n h ữn g c â u đ ố t ụ c giảng t h a n h - mộ t trong n h ữn g thành tố r ấ t l ý t h ú c ủ a v ă n h ọ c dâ n g i a n , mà p h o n g cách của n ó r ấ t " h ọ h à n g " với những câu thơ Nô m rất " Xu â n H ư ơ n g " k i a . C ó thể có t h ê m một sự d ẫ n giải rằng : Để hiểu t h ơ N ô m X u â n H ươ n g , c ầ n p h ả i đ ặ t n ó t r o n g bối cảnh c ủ a v ă n học d â n g i a n , của những c â u đố tục g i ả n g t h a n h (một trong n h ữn g t h à n h tố n ằ m t r o n g p h ạ m trù v ă n h ó a d â n g i a n ) . N ó i rộng r a , để hiểu thơ Xu â n H ươ n g (ở đ â y muốn n ó i đến t h ơ Nô m) c ầ n p h ả i đ ặ t chúng t r o n g bối c ả n h của n ề n v ă n h ó a d â n gian c ù n g t h ờ i .

51TN ă m 1 9 7 2 , c h ú n g tôi đ ư ợ c biết đến bài viết của Phó Tổng G i á m đốc Unesco, cựu Th ủ tướng Công Gô là H e n r i Lopes, c ũ n g l à tác giả đ ạ t giải thưởng v ă n học l ớ n toàn c h â u P h i n ă m 1 9 7 2 [ 2 5 8 ] , trong b à i có đ ề cập về H ồ Xu â n Hương, t á c giả có đ o ạ n viết " Nh ữn g tiếng thở d à i c ủ a n à n g k h ô n g p h ả i l à n h ữn g tiếng r ê n r ỉ c ủ a một con người chìm x u ố n g đ á y cõi t r ụ y lạc, mà là những tiếng h á t c h á y bỏng c ủ a n à n g YS e u l t b ê n k h u n g cửa sổ". Kh ô n g chỉ h i ể u v à c ả m t h ô n g với t â m sự c ủ a n à n g thơ Xu â n Hương, He n r i Lopes c ò n có những p h á t kiến rất có ý n g h ĩ a : rằng t h ơ Xu â n H ươ n g "một k h i đ ã p h á i h i ệ n , người t a sẽ muốn đọc lại và thưởng t h ức n h ữn g c â u đ ố v à n h ữn g b à i t h ơ chứa đ ựn g c á i t i n h tế của n ề n v ă n minh đ ã s ả n sinh r a c h ú n g : C á i t i n h xảo c ủ a n é t b ú t lông trong n h ữn g t r a n h n h ỏ , c á i tinh xảo c ủ a n h ữn g n g ó n t a y v ũ n ữ trong h ộ i tế t h ầ n . S ự t i n h tế c ủ a t r í tuệ v à sự tinh t ế c ủ a t í n h gợi d ụ c q u yệ n

học c ă n b ả n và k h á hệ thống từ các bài n g h i ê n c ứu c ủ a các c h u yê n gia nghiên cứu về Hồ Xu â n Hươ n g ở mi ề n B ắ c thời k ỳ n à y [ 1 4 2 , 1 4 3 ] . Trong b à i ng h i ê n c ứu c ủ a ô n g : "Trường h ợ p có tác phẩm, có tác g i ả , nhưng chỉ là tục t r u yề n t r ườ n g hợ p Hồ Xu â n Hương" ( Tạ p chí Vă n học số 107 Sàigon ( 1 9 7 0 ) , tác giả cho biết sự n g h i ngờ về mộ t Hồ Xu â n H ươ n g t h ực , một b à c h ú a thơ Nô m c h ỉ có trong " t r u yề n thuyết". Và n h ữn g b à i thơ N ô m n ổ i tiếng c ủ a Hồ Xu â n H ư ơ n g p h ả i đ ượ c coi n h ư những sáng t á c "vô d a n h " , " k h u yế t d a n h " , c ù n g c h un g đề n g h ị c ủ a giáo sư T r ầ n Th a n h M ạ i [ 1 4 3 ]. Thì trở lại v ớ i b à i viết n à y ( t r ê n tạp c h í Vă n h ọ c , S à i g ò n số 1 1 7 ) , tác g i ả lại đ ưa r a đề xuất mớ i h ẳ n , n h ư v ừa n ê u trên, về p h ư ơ n g p h á p n g h i ê n cứu thơ Hồ Xu â n H ươ n g . Tương tự, l ú c đ ầ u , g i á o sư Tr ầ n Th a n h M ạ i c ũ n g cho t h ấ y sự n g h i ngờ c ủ a ô n g về một H ồ Xu â n Hươ n g c h ữ Nô m, so v ớ i n h ữn g d ữ liệu k h á rõ r à n g v ề một b à H ồ Xu â n Hư ơ n g b á c h ọ c t r o n g " L ưu h ươ n g K ý " . Sau đó, giáo sư T r ầ n Th a n h M ạ i có p h ầ n đ í n h c h í n h l ạ i ý kiến c ủ a mình, k h i cho r ằ n g "Thơ Nô m ấy v ẫ n là mộ t t h ự c tiễn tồn t ạ i t r o n g v ă n h ọ c Vi ệ t Na m. Ho ặ c l à " k h ả n ă n g l à m thơ c h ữ H á n " h a y t à i thơ H á n h ọ c c ủ a b à " k h ô n g h ề loại t r ừ k h ả n ă n g t h ứ h a i là Hồ Xu â n H ươ n g còn l à m t h ơ Quốc â m" [ 1 4 3 ]. S a u hết, các ý kiến 23T51Tở 23T51Tt r ê n , các tác giả c ủ a n ó v ớ i n h ữn g sự c h ọ n lựa cho thấy sự nhất trí ( ở trong từng mức đ ộ ) đ ề u k h ẳ n g đ ịn h p h ư ơ n g p h á p n g h i ê n cứu t h ơ Nô m Xu â n H ư ơ n g p h ả i được đ ặ t r a trong mối q u a n h ệ v ớ i v ă n h ó a d â n g i a n Việt N a m.

51TB ướ c q u a n ă m 1 9 7 4 , t ạ p c h í V ă n học có một số bài viết liên tiếp về tiểu sử cuộc đ ờ i c ủ a Hồ Xu â n Hư ơ n g , c ù n g c á c vấn đ ề về t á c p h ẩ m thi ca c ủ a b à . Xé t r a không liên q u a n đến p h ạ m v i đ ề tài, v ậ y x i n k h ô ng trích diễn 46T51Tở 46T51Tđ â y. Đáng c h ú ý, n ă m 1 9 8 2 , Giáo sư N g u yễ n Lộ c , mộ t t r o n g n h ữn g g i á o sư n g h i ê n cứu về Hồ Xu â n H ư ơ n g , ông đ ã có n h ữn g giáo t r ì n h nghiên c ứu về H ồ X u â n Hương kết h ợ p được p h ươ n g p h á p c ủ a t r u yề n thống v à p h ư ơ n g p h á p nghiên cứu mới. Đ â y là t ậ p t h ơ của X u â n Hươ n g , c h ủ yếu là v ớ i mả n g t h ơ Nô m đ ư ợ c t r u yề n t ụ n g - theo đ ề x u ấ t c ủ a tác giả. Nh à nghiên cứu n h ấ t trí k h ẳ n g đ ị n h t h i t à i c ủ a Xu â n Hương " Hồ Xu â n H ư ơ n g l à mộ t n h à t h ơ nữ đ ộ c đ á o nổi tiếng trong lịch sử v ă n học d â n tộc. Đối với người Việt n a m, tên t u ổ i c ủ a Hồ Xu â n Hương q u e n t h u ộ c không k é m cứ n h à t h ơ n à o " [135]. Tim được t i ế n g n ó i c h u n g v ớ i c á c tác g i ả k h i cho rằng thơ Nô m X u â n H ươ n g g ầ n g ũ i v ớ i s á n g t á c bình d â n - v ớ i v ă n h ọ c d â n g i a n , tác giả c ò n tìm t h ấ y sự đ ộ c đ á o , sáng tạo riêng c ủ a X u â n Hương đ ể l à m n ê n một X u â n Hươ n g rõ ràng tên t u ổ i - t r ê n cái k h u n g n ề n p h o n g p h ú sắc màu c ủ a v ă n học d â n gian. Gi á o sư N g u yễ n Lộc đ ã p h á t giác r a điều ấy, k h i ô n g v i ế t : " c hổ d ựa của n h à t h ơ đ ể t h ực h i ệ n n h ữn g đổi mớ i sáng tạo c ủ a mì n h là v ă n h ọ c d â n g i a n , là ca d a o , tục 41T51Tn g ữ

v à o n h a u trong c á c h l ậ p lờ nước đôi chọn lựa bởi những người muốn luồn lách những n g h i ê m lệnh v à s ấ m sét c ủ a sự kiểm d u yệ t khắc nghiệt và lạnh l ù n g " . Th ê m mộ t lần, xin cám ơn tác giả b à i viết đ ã t h ô n g tin v à đ ề đ ạ t mộ t c á c h h i ể u rất có l ý về thơ N ô m X u â n H ư ơ n g k h i đ ượ c so sánh v ớ i c â u đố t ụ c giảng t h a n h và đ ố t h a n h g i ả n g tục trong câu đ ố Việt Na m v à cả t r o n g n g h ệ t h u ậ t d â n g i a n v ớ i n h i ề u k ỳ t h ú b ấ t ngờ. Nơi đó, một t r o n g n h ữn g k h o t à n g lưu giữ c á i t i n h tế c ủ a nền v ă n mi n h Việt Nam. H e n r i Lopes đ ã n h ư g ửi bức t h ô n g đ iệ p đ ế n n h ữn g a i yê u q u ý n h à t hơ n ữ h ọ Hồ n à y r ằ n g t h ơ Nô m X u â n Hươ n g có c á i gì đó t h ậ t g ầ n g ũ i h ì n h tượng c ủ a một số câu đ ố tục giảng t h a n h c ủ a người Việt. R ằ n g t h ư N ô m X u â n Hươ n g c ũ n g n h ư mả n g c â u đ ố n à y đ ã t h ể h i ệ n đ ượ c c á i t i n h tế c ủ a n ề n v ă n mi n h đất Việt. Đó là sự " t i n h tế c ủ a t r í tuệ" v à "sự t i n h tế c ủ a tính gợi d ụ c " . Đặ c điểm h a y t í n h c h ấ t này, chúng ta có thể cũng sẽ d ễ d à n g p h á t h i ệ n 46T51Tở 46T51Tmả n g c a d a o h a y t r u yệ n cười, t r u yệ n tiếu l â m Việt n a m c ũ n g n h ư q u a t h ơ Nô m X u â n H ươ n g . Điều n à y c ũ n g sẽ được c h ú n g tôi l à m r õ ở c h ươ n g t h ứ b a c ủ a l u ậ n á n .

41T51Ttruyện tiếu lâm, truyện khôi h à i là câu đ ố t ụ c g i ả n g t h a n h và c â u đ ố t h a n h giảng tục" " T h ơ Xu â n Hương thuộc nền v ă n h ọ c t h à n h v ă n , nhưng p h o n g c á c h c ủ a b à l ạ i b ì n h d â n v à p h o n g cách b ì n h d â n ấ y g h i đ ậ m n é t dấ u ấn cá t í n h c ủ a b à . Vì thế, h o à n toàn k h ô n g lẫn lộn Hồ Xu â n H ư ơ n g v ớ i v ă n học d â n g i a n , v ă n học b ì n h d â n " . Vâng, Hồ Xu â n Hư ơ n g đ i t ừ gốc g á c c ủ a d â n g i a n , n h ưn g sức sáng độc đ á o c ủ a t h i ê n t à i thì v ô cùng, đ ể đ ạ t đ ế n s ự t u yệ t v ờ i 48T51Tc ủ a 48T51Tsáng tạo v à đ ộ c đ á o . Đó là ý t ưở n g mớ i c ủ a ô n g k h i đ ề cập t h i tài t h ơ Nôm X u â n H ươ n g .

51TN ă m 1983, Gi á o sư Đ ặ n g Th a n h Lê có b à i "Bài t h ơ M ờ i Trầu - cộng đ ồ n g t r u yề n thống và cá t í n h s á n g tạo trong mối q u a n hệ v ă n h ọ c d â n gian v ă n h ọ c viết" là sự tiếp t ụ c n g h i ê n c ứu , tìm tòi theo h ư ớ n g t r ê n [ 1 2 2 ] . Nh à nghiên c ứu đ ã tìm thấy sợi c h ỉ đ ỏ x u yê n suốt trong " M ờ i t r ầ u " c ủ a Xu â n Hươ n g có s ức sống từ l â u đời t r o n g t r u yề n thống v ă n h ó a , v ă n h ọ c d â n gian từ thời x a xưa. Tác giả t ừ một bài thơ tiêu biểu c ủ a X u â n H ươ n g đ ã cụ thể h ó a và c h ứn g minh cho thấy sự tiếp t h u - s á n g t ạ o và đ ộ c đ á o c ủ a " b à c h ú a t h ơ Nô m" n à y từ n g u ồ n nước c h u n g của mu ô n n g à n t h i ê n t à i là v ă n học, v ă n h ó a d â n g i a n . Vớ i n h ữ n g mi n h chứng cụ thể về mối liên h ệ n g à n đ ờ i t r o n g t r u yề n t h ố n g sáng tạo nghệ t h u ậ t , q u a " M ờ i trầu" c ủ a Xu â n H ươ n g , giáo 48T51Tsư 48T51TĐ ặ n g Th a n h Lê n h ậ n x é t "Từ sự tự k h ẳ n g định của c ộ n g đ ồ n g d â n tộc, q u a sự k h ẳ n g đ ị n h c ủ a cộng đ ồ n g giai cấp đến sự tự khẳng đ ị n h c ủ a cộng 45T51Tđ ồn g 45T51Tthế h ệ v à cuối c ù n g là sự tự k h ẳ n g đ ị n h c ủ a một cá n h â n " . Đó c ũ n g là con đ ườ n g Lôgic đ ầ y sáng tạo c ủ a thiên tài Xu â n H ươ n g . Ng h i ê n cứu t h i p h á p c ủ a v ă n h ọ c d â n g i a n , cụ t h ể là của ca d a o , c h ú n g ta t h ấ y có một "mẫu đề" h a y môtip gọi là mẫ u đ ề "trầu c au " ( h a y môtip "trầu c a u " ) . X u â n H ươ n g b ằ n g thiên tài c ủ a mì n h , một "trường h ợ p í t ỏ i trong thơ ca" đ ã 48T51Tb ắ t 48T51Tr ấ t t r ú n g cái mạ c h n g ầ m d â n d ã v à đ ầ y ma lực b ở i tiềm n ă n g t i n h t h ầ n v ĩ n h cửu của n ó t r o n g lòng d â n tộc. Đâ y là một mẫ u đ ề , h a y môtip h ơ n hết, thể h i ệ n t í n h cách t h ơ m thảo, nghĩa t ì n h rất đỗi Việt Na m. M ô t i p trầu c au được X u â n Hương mư ợ n từ v ă n học d â n gian ( t r u yệ n d â n gian "Sự tích t r ầ u c au " , ca d a o có môtip trầu c au 48T51T- Tập 48T51Tt ụ c ă n t r ầ u từ x a x ưa c ủ a n g ườ i Việt...) đến t u yệ t tác " M ờ i t r ầ u của Xu â n Hương. Để " M ờ i trầu' l ạ i v ẫ n l à c ủ a riêng Xu â n H ươ n g , sắc sảo một c á t í n h và đ ậ m đ à một triết lý Đông P h ư ơ ng . Xu â n H ươ n g l à thế, cũng "giống n h ư - Gi oo - giơ-xăng c ủ a Pháp, Hồ Xu â n H ươ n g đ ã sống

51TN ă m 1 9 8 3 , t r o n g b ả n t h a m l u ậ n đọc t ạ i Đạ i h ộ i q u ố c tế lần t h ứ b a về k h o a h ọc Nh â n v ă n 50T51Tở 50T51Tc á c n ướ c c h â u Á v à B ắ c P h i h ọ p l ạ i To k yo và Kyôto (từ 3 1 / 8 đến 50T51T7 / 9 / 50T51T1 9 8 3 ) , Vi ệ n sĩ Ho à n g T r i n h đ ã n h ắ c đến t ê n tuổi c ủ a n ữ sĩ Xu â n H ươ n g , s a u khi n h ắ c đến Tr ầ n Nh â n Tông, Ng u yễ n Tr ã i ở thế k ỷ X V . Tiếp s a u đ ó l à X u â n H ươ n g , Đo à n Th ị Điểm, Nguyễn D u , Hồ C h í M i n h và Tố H ữu v .v . . . [ 2 3 8 ]. Giáo sư Ho à n g T r i n h cũng đ ã có n h ữn g trang viết đ á n h giá cao t h i t à i của Xu â n H ư ơ n g n h ư "một k h u ô n mặ t v ă n n h â n đ ặ c biệt Việt n a m mà n g ô n n g ữ từ l â u đ ã c h i ế m l ĩ n h c á i t ộ t đ ỉn h c ủ a loại t h i ca c h â m b i ế m mà v i ệ c sử d ụ n g ngôn t ừ mang tính biểu t ượ n g h a i mặ t h ầ u n h ư có mội t í n h c á c h độc n h ấ t vô song trong lịch sử v ă n c h ươ n g c ủ a đ ấ t n ướ c " . " Tí n h b i ể u tượng h a i mặt", n h ư giáo sư Ho à n g Tr i n h v ừa nêu r a c ũ n g đ ư ợ c coi n h ư đ ặ c đ i ể m c ủ a r ấ t nhiều c â u đ ố t ụ c mà t h a n h , t h a n h mà t ụ c c ủ a v ă n h ọ c d â n g i a n , t r o n g cả n h ữn g c á c h n ó i l á i k h á vô tư, h à i h ướ c mà k h ô n g n g ườ i Vi ệ t Na m n à o k h ô n g h i ế u đ ượ c c á i nghĩa ngầm kia. Th ê m một lần nữa, một tiếng n ó i về Hồ Xu â n H ươ n g và t h i t á c c ủ a b à l ạ i vang lên giữa thi đ à n quốc tế - v ớ i tiếng n ó i tự h à o , d a diết về một t h i n h â n , về một t h ờ i đ ạ i v ă n chương đ ặ c biệt c h ó i s á n g t r o n g lịch sử v ă n h ọ c d â n tộc. Từ c h u yệ n thi tài Xu â n H ư ơ n g và một thời k ỳ P h ụ c H ưn g của v ă n h ọ c n ướ c n h à , n h à n g h i ê n cứu k h ẳ n g đ ị n h c h ủ đ ề n h â n đ ạ o , c h ủ đ ề muôn t h u ở c ủ a mọi n ề n v ă n học c ủ a n h â n l o ạ i đ ã và c ũ n g l u ô n cháy sáng trong n ề n v ă n học c ủ a Việt Na m, ngay cả ở giai đ o ạ n Việt N a m đ a n g ở v à o t h ờ i k ỳ g i a n lao, vì n g à y toàn thắng của d â n tộc đang đ ế n gần, v ớ i b a o n h i ê u c a m g o , á c liệt n h ấ t t h ì : "Trong t h ơ c h ú n g tô i k h ô n g ba o giờ có sự k h ô h ạ n về tình yê u , yêu c á i gì " Ng ườ i " n h ấ t , trong sạch n h ấ t , c a o q u ý n h ấ t v ẫ n đ à n s hoàng x u ấ t h iệ n trong thơ". G i ữ a l ú c n h ữn g t h ô n g tin về Việt N a m còn q u á ư mờ n h ạ t , ngày ấ y và có t h ể cả b â y giờ c ũ n g v ậ y, k h ô n g p h ả i k h ô n g còn có

v ớ i những điệu sống hàng n g à y của những người nông d â n . . ." v à " c h í n h b á n t h â n n ữ sĩ c ũ n g là n ô n g d â n " t ừ trong cốt c á c h v à tấm lòng" [ 1 2 2 ]. M ộ t l ầ n n ữa , v ớ i " M ờ i t r ầ u " c ủ a Xu â n H ư ơ n g cho t h ấ y c á i thiên tài l u ô n l u ô n tìm cách đ ể " t r ở về " v ớ i n g u ồ n cội v ă n hóa, v ă n học d â n tộc - k h ú c n ô i h ạ n h p h ú c đ ã mở đ ườ n g c h o h ọ đến v ớ i t h i ê n tài s á n g t ạ o , nói n h ư giáo 48T51Tsư 48T51TĐ ặ n g Th a n h Lê, đ ó là "con đ ườ n g c h u n g c ủ a tất c ả các nghệ sĩ ưu tú, trong đ ó có Hồ X u â n H ươ n g " .

51TN ă m 1985 : Tạ p chí v ă n h ọ c số 5 v à 6 có b à i viết k h ô n g riêng cho Hồ Xu â n H ươ n g : "Loại hình n g ô n ngữ thi ca Truyện Ki ề u " của giáo sư Đặ n g Th a n h Lê . M ặ c d ù v ậ y, bài viết có đ ề cập đến n g ô n n g ữ d â n gian, n g ôn n g ữ l o à n d â n trong s á n g t á c c ủ a h a i t á c giả xếp v à o l o ạ i t h i ê n tài, đ ó là Ng u yễ n Du v à Hồ Xuâ n Hư ơ n g . Trong Tr u yệ n Ki ề u v à t r o n g n h ữn g bài t h ơ Nô m c ủ a Hồ Xu â n Hương- n g ô n ngữ thơ ca h ò a q u yệ n v ớ i n g ô n n g ữ d â n g i a n , n g ô n n g ữ toàn d â n v ớ i mật đ ộ trội h ẳ n : " V ớ i T r u yệ n Ki ề u v à t h ơ Hồ X u â n Hương, k h ẩ u n g ữ giữ một 45T51Tvị 45T51Tt r í đặc biệt l ớ n lao. Trước hết, 50T51Tở 50T51Tliều lượng sử d ụ n g v à s a u đ ó ở t h à nh tựu nghệ 45T51Tthuậi tuyệt diệu, k ỳ lạ của những lời ăn tiếng nói 45T51Ttươi mát 45T51Tgóc cạnh, nóng hổi 45T51Tcuộc sống thường n g à y n h ư b à i thơ " M ờ i T r ầ u " ... ". B ằ n g sự l i ê n h ệ , so s á n h 45T51Tvà 45T51Tchứng minh, tác giả c ù n g l ú c cho thấy n g h ệ t h u ậ t sử d ụ n g n g ô n t ừ t u yệ t v ờ i của h a i t h i ê n t à i , t r ê n c ơ s ở c ủ a n g ô n n g ữ d â n g i a n đ ã đ ạ t đ ế n đ ộ c h í n c ủ a s ự v i ê n mã n . S ử d ụ n g n g ô n n g ữ d â n g i a n , n g ô n n gữ t o à n d â n , n g ô n n g ữ " s u ồ ng s ã " , k i ể u n g ô n n g ữ R a b e l a i s , ở Xu â n H ươ n g , h a y Ng u yễ n Du , ở c a d a o , t ụ c n g ữ h a y c h è o, t u ồn g d â n g i a n t r ướ c đ ó 51T52T. . . 51T52TT ấ t c ả đ ề u g ặ p n h a u ở n g u ồ n t hi l i ệ u đ ó l à : n g ô n n g ữ d â n g i a n, n g ô n n g ữ

n g ư ờ i h i ể u Việt N a m ta chỉ có tài đ á n h g i ặ c và Việt Na m v ẫ n đ a n g p h ả i chiến đấu ( ! ) .... T h ế thì, một b ả n t h a m l u ậ n c h ứa đựng ý n g h ĩ a của 45T51Tsự 45T51Tyêu chuộng h ò a b ì n h, k h a o k h á t đ ượ c sống h ạ n h p h ú c l à m c h ủ đ ề nổi b ậ t h ẳ n sẽ có một ý nghĩa s â u xa h ơ n n ữ a . N ă m 1984, Hữu Ngọc v à Franscoise Corrèze có mộ t công trình n g h i ê n cứu v ề Xu â n Hương. Đó là cuốn "Hồ Xu â n H ươ n g Ou le voille đ é c h i r é " [ 2 7 1 ] , có thể coi đ ó là một tiểu l u ậ n v ề Hồ Xu â n Hươ n g v ớ i các đ ề mụ c : n h ữn g t r a n h l u ậ n về Hồ Xu â n H ươ n g , về n h ữn g t h ô n g t i n đã biết v ề Xu â n Hư ơ n g , v ề n h ữn g chủ đ ề trong thơ H ồ Xu â n H ươ n g… ” . Cuốn 45T51Tsách 45T51Tđ ã c u n g cấp một sự tổng kết v ề các vấn đ ề đ ã đ ượ c n g h i ê n cứu về X u â n H ươ n g , v ề c ă n b ả n . C h ú n g t ô i t hú v ị v à tâm đ ắ c v ớ i n h ậ n x é t v ề Xu â n H ư ơ n g c ủ a h a i tác g i ả t r ê n ở c h ỗ c o i Xu â n H ươ n g l à n h à t h ơ đ i t r ướ c t h ờ i g i a n . Về n g h ệ t hu ậ t t h ơ , H ữu Ng ọ c v à Pranscoise Corrèze tìm thấv ở t h ơ Xu â n Hươ n g thứ ngôn n g ữ p h ó n g t ú n g kiểu R a b e l a i s . Trong tài liệu t r ê n c h o biết, t h ơ Xuâ n Hương r ả i r á c có cả ca d a o v à n g ạ n n g ữ Vi ệ t Nam. Và n g h ệ t h u ậ t t h ơ Xu â n H ươ n g c h í n h là sự kết h ợ p t à i tình c ủ a n g h ệ t h u ậ t v ă n học bình d â n và v ă n c h ươ n g bác h ọ c trong nhiều thế k ỷ.

51TN ă m 1 9 8 6 , có b à i viết v ề Hồ Xu â n H ươ n g c ủ a V ươ n g Tr í N h à n . Đó l à b à i " Hồ Xu â n H ươ n g v ớ i R a b e l a i s , Vi48T51T-L48T51Tô n g v à Đ ô x t ô i- e p x k i " [ 1 6 6 ] . Điều đ á n g q u a n t â m n h ấ t c ủ a b à i viết, ngoài sự so s á n h t h i ê n t à i Xu â n H ươ n g với n h à v ă n n ổ i tiếng n h ư : R a b e l a i s , Vi - Lô n g v à Đô x t ô i- e p x k i ,c ò n là ở c h ỗ : t á c giả c ũ n g đ ồ n g n h ấ t với c á c kiến g i ả i t r ướ c đ ó v ề Hồ X u â n H ươ n s c ủ a Ni c u l i n [ 1 7 0 , 1 7 1 ], c ủ a G r i- r ô - x l a p- x e p , d ướ i sức tỏa s á n g t u yệ t k ỳ k h o a h ọc mà M . B a k h ti n đ ã l à người k h ở i xướng [ 8 ] , "Theo Ni c u l i n , ý kiến c ủ a M . B a k h t i n cổ thể g i ú p c h ú n g ta cách tiếp c ậ n mớ i , đối v ớ i h ệ thống mỹ h ọ c c ủ a Hồ Xu â n H ư ơ n g . Tương tự n h ư : Rabelais, s á n g tác c ủ a Hồ Xu â n H ươ n g đối v ớ i c h ú n g ta d ườ n g n h ư là s ự bột p h á t c ủ a n ề n v ă n h ọ c d â n gian T r u n g cổ còn c h ư a được c ô n g n h ậ n v à o k h u v ực ngôn từ " b á c học”, “cao cấp" [ 1 70 ] . Từ p h ươ n g p h á p l u ậ n c ủ a M . B a k h ti n , đến sự d i ễ n giải c ủ a Ni c u l i n , Gri-rô-xlap-xep (dịch g i ả đ ã dịch thơ Xu â n H ư ơ n g một cách t h à n h công r a Tiếng Ng a ) , V ươ n g T r í Nh à n đ ã l à m một sự tổng kết rất có ý nghĩa : " H a i ô n g đ ã g i ú p c h ú n g t a đến v ớ i n h à n ữ thi sĩ k ỳ t à i v à n h ữn g s á n g tác c ủ a bà b ằ n g n h ữn g " n ẻ o đ ườ n g mớ i " có h i ệ u q u ả h ơ n . .. " [ 1 6 6 ] . R õ r à n g " n ẻ o đ ườ n g mới có h i ệ u q u ả h ơ n " ấy k h ô n g t h ể k h á c , l à n ẻ o đ ườ n g tìm về v ớ i n ề n v ă n h ó a d â n gian Việt Na m c ù n g t h ờ i , để hiểu n h ữn g b à i t h ơ Nô m ngồn n g ộ n sức sống, dân d ã k i a c ủ a Xu â n H ư ơ n g .

51TN ă m 1 9 8 7 , giáo sư N g u yễ n Lộc t r o n g "Thơ Hồ Xu â n H ươ n g " [ 1 3 5 ] đ ã t h ê m m ộ t lần chứng tỏ ả n h h ư ở n g c ủ a t r u yề n thống, từ v ă n h ó a d â n g i a n trong n h ậ n x é t về Xu â n H ươ n g : "Hồ Xu â n H ư ơ n g k h ô n g n go ạ i lệ c h ú t n à o cả. N h ữn g gì Hồ X u â n H ươ n g có trong s á n g t á c c ủ a mình đ ề u có thể tìm t h ấ y b ó n g d á n g c ủ a n ó trong t r u yề n thống c ủ a v ă n học, v ă n h ó a d â n tộc ". C ụ thể h ơ n n ữa , n g a y 46T51Tở 46T51Tn h ữ n g h ì n h tượng trong t h ơ Xu â n H ư ơ n g n h ư " Th i ế u n ữ n g ủ n g à y" , " Đá n h đ u" , "Dệt cửi"... thì theo giáo s ư N g u yễ n Lộc, "đều có thể t ì m thấy b ó n g d á n g c ủ a n ó trong ca d a o ,

đ ờ i t h ườ n g . "Tiếng n ó i c h u n g ấy" đ ã c ắ t n g h ĩ a c á i s ứ c s ố n g t u yệ t d i ệ u c ủ a Tr u yệ n Ki ề u , c ủ a t h ơ Xu â n H ươ n g c ũ n g n h ư c a d a o , t ụ c n g ữ, n h ư n g ô n n g ữ c ủ a a n h Hề , mẹ Đ ố p , t r o n g s â n k h ấ u t r u yề n thống ( M à c h o lới n a y v ẫ n được c á c đ ạ o d i ễ n s â n k h ấ u t r u yề n t h ố n g v à h i ệ n đ ạ i tiếp t ụ c thể h i ệ n ) .

t ụ c n g ữ , t r o n g loại c â u đ ố tục giảng t h a n h , t r o n g trò chơi chữ, n ó i l á i n h a n n h ả n c ủ a t r u yệ n k h ô i h à i , t r u yệ n tiếu l â m" . C ó lẽ chỗ mới, so v ớ i "Thơ H ồ Xu â n H ươ n g " c ủ a c h í n h t á c g i ả , đ ượ c ấn h à n h n ă m 1 9 8 2 R Rc h í n h là n h à n g h i ên cứu đ ã "mở rộng" con đ ườ n g tiếp c ậ n s á n g t á c c ủ a Xu â n H ươ n g k h ô n g c h ỉ là v ớ i n g u ồ n n ướ c c ủ a n ề n v ă n h ọ c bình d â n , v ă n h ọ c d â n gian mà còn v ớ i n g u ồ n nước c ủ a 46T51Tvăn hóa dân gian. 46T51TN h à n g h iê n cứu đ ã đ ặ c b iệ t tìm thấy ở s á n g tác t h ơ Nô m c ủa Xu â n H ươ n g mộ t mối q u a n h ệ má u t h ị t v ớ i n ề n v ă n h ó a d â n g i a n . Yếu tố đ ượ c ô n g đ ặ c b i ệ t lưu ý là mả n g ca d a o , tục n g ữ, c â u đ ố t ụ c giảng t h a n h , lối c h ơ i c h ữ, t r u yệ n k h ô i h à i , tiếu l â m c ủ a v ă n h ọc d â n g ia n v à yếu tố đ i ê u k h ắ c d â n gian c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n Việt Na m c ù n g t h ờ i : " Hồ X u â n H ươ n g k h ô n g ngoại lệ, n h ưn g t r o n g t r u yề n thống v ă n h ọ c , H ồ Xu â n Hư ơ n g n g h i ê n g v ề b ì n h d â n h ơ n là b á c h ọ c . Nh à n ữ thi sĩ n à y d ư ờ n g n h ư mư ợ n c ủ a v ă n học b á c h ọ c c á i p h ầ n trang sức b ê n n g o à i đ ể trình l à n g , c ò n n é n c h ặ t b ê n t r o n g đến t r à n ứ l ạ i là cái p h ầ n h ồ n d â n g i a n đ ầ y sức sống c ủ a mình". Đó là bức t h ô n g điệp mà n h à n g h i ê n cứu mu ố n gửi đến n h ữn g v ớ i n h ữn g a i muốn tìm h i ể u v à b ắ t đ ầ u t ì m hiểu các s á n g tác t h ơ N ô m c ủ a Hồ X u â n Hư ơ n g . S a u giáo 46T51Tsư 46T51TN g u yễ n Lộc là p h ó t i ế n sĩ Ki ề u Th u H o ạ c h , mộ t c h u yê n g i a về v ă n h ó a d â n g i a n Việt N a m l ạ i tiếp t ụ c đ ề cập đến Hồ X u â n H ươ n g t he o h ướ n g ấ y. T r o n g bài viết " Da n h n h â n v ă n h ó a Th ă n g Long - H à Nội", n h à n g hi ê n cứu n à y đ ã có n h ữn g liên h ệ đến h ệ thống mỹ h ọ c trong sáng tác thơ Nô m c ủ a Xu â n H ươ n g , ô n g viết : "Mỗi n h à thơ ưu tú đ ề u tiếp n h ậ n ở truyền thống d â n tộc n h ữn g gì t â m đ ắ c và p h ù h ợ p v ớ i cá tính s á n g tạo c ủ a mình. Hồ X u â n H ươ n g h ì n h n h ư t h i ê n v ề p h í a tiếp t h u t i n h t h ầ n p h ả n ph o n g kiến quyết liệt trong n ề n v ă n h ó a d â n gian". N h ư một mi n h chứng cho n h ậ n xé t t r ê n , tác giả c h o r ằ n g : " T r o n g t h ơ c ủ a b à n h ư có cả t r a n h h ứn g d ừ a l ẫ n t r u yệ n Tiếu lâm, lẫn n h ữn g v a i h ề chèo, n h ư có cả n h ữ n g bức c h ạ m k h ắ c d â n g i a n c ù n g l o ạ i .... P h ả i c h ă n g đ ó c ũ n g c h í n h là cội n g u ồ n rất s â u x a đ ó đ ã t ạ o n ê n 46T51Thệ thống mỹ học Hồ Xuân Hương". 46T51TN h ữn g ý kiến c ủ a n h à n g h i ê n c ứu v ă n h ó a d â n g i a n vừa cho thấy n h ữn g h ì n h tượng "lạ l ù n g " t r o n g c á c b à i thơ Nô m c ủ a Xu â n H ươ n g c ầ n p h ả i đ ượ c đ ặ t trong h ệ thống triết l ý c ủ a v à n học d â n g i a n - v ớ i rất n h i ề u đ i ề u k ỳ v ị mà ta c h ưa k h á m p h á hết h ẳ n . Đó c ũ n g c h í n h l à h ệ thống mỹ h ọ c c ủ a Hồ Xu â n H ư ơ n g v à đ ó c ũ n g c h í n h là

51TS a u đó, n ă m 1 9 8 9 , c h ú n g t ô i muốn g i ớ i t h i ệ u đến mộ t g i á o t r ì n h rất bổ ích dành c h o lớp S a u đ ạ i h ọ c , n g à n h Ng ữ v ã n c ủ a t r ườ n g Đ ạ i h ọ c Sư p h ạ m T h à n h p h ố Hồ C h í M i n h . C u ố n "Thơ H ồ Xu â n H ươ n g " c ủ a giáo sư Lê Tr í Viễn. Đâ y là mộ t tập giáo trình mà c h ú n g tôi đ ượ c tiếp x ú c v à tiếp n h ậ n rất h à o h ứng ở k h ó a h ọ c C a o học. M ộ t tài liệu c h ắ c g ọn v à s â u sắc đ ã t ó m lược về cơ b ả n n h ữn g v ấ n đ ề đ ã n g h i ê n cứu c ũ n g n h ư n h ữn g vấn đề đ ượ c đ ặ t r a tiếp tục về Hồ X u â n Hư ơ n g . Kh ô n g h o à n t o à n là một t r o n g n h ữn g c h u yê n gia h à n g đ ầ u về Hồ Xu â n H ươ n g ; Nh ưn g sự a m tường về v ă n h ọ c V i ệ t N a m ở n h i ề u g i a i đ o ạ n từ v ă n h ọ c dâ n g i a n , v ă n h ọ c T r u n g đ ạ i - C ậ n đ ạ i ; v ớ i cả sự hiểu biết rộng về các k h o a học liên n g à n h , v ớ i v ã n h ó a d â n g i a n R; Rđ ã k h i ế n g i á o sử Lê Trí Vi ễ n , d ù k h ô ng viết n h i ề u v ề Xu â n H ươ n g , n h ưn g n h ữn g t à i liệu mà ô n g có được, c ũ n g n h ư tri t hứ c mà giáo sư đ ã t h ô n g tin đến v ớ i n g ườ i đ ọ c , h ọ c R, Rb a o giờ c ũ n g thể h i ệ n một cách s â u sắc, cô đ ọ n g n h ữn g vấn đ ề v ề Hồ Xu â n H ư ơ n g . C h ú n g tôi c h o đến l ú c n à y, v ẫ n k h ô n g sao q u ê n đ ượ c n hữ n g gì ô n g đ ã giảng về Xu â n H ư ơ n g , sâu sắc, x ú c động n h ư t h ể cả là t â m sự, tri â n , n h ư là cả sự c h i a sẻ d ã i b à y c ủ a chính giáo sư v ề mộ t Hồ Xu â n Hư ơ n g Ng h ệ sĩ - Thi sĩ và Người đ à n 46T51Tbà cùng với thời đại của mình. 46T51TK h ô n g thể q u ê n n h ữn g điều rất t â m đ ắ c c ủ a ô n g về c ộ i rễ c ủ a vấn đ ề tìm hiểu, nghiên cứu Xu â n HươngR R, ấy là vấn đ ề tìm hiểu sâu sắc v ề 46T51Thoàn cảnh lịch sử đặc biệt 46T51Tđ ã l à m n ẩ y s i n h sự " d ũ n g c ả m" k h á c t h ư ờ n g c ủ a mộ t Ng u yễ n Du " x é r à o " n h ữn g q u y t ắ c l u ậ t đ ị n h c ủ a t h ơ ca bác học, đ ể ngợi ca k h ô n g chỉ v ẻ đ ẹ p c ủ a t h â n t h ể ngọc n g à c ủ a n g ư ờ i p h ụ n ữ, c ủ a một mối tình say đ ắ m lãng mạn c ủ a một T h ú y K i ề u " x ă m x ă m b ả n g n ẻ o v ườ n k h u ya mộ t mình…” mà mãi cả t r ă m n ă m sau, b a o n g ườ i đ à n bà Vi ệ t Na m v ẫ n cứ p h ả i ngơ n g á c g i ậ t mì n h . . . C ủ a một Hồ X u â n H ươ n g mà k h a o k h á t đ ượ c sống t r ọ n v ẹ n v ớ i cả h a i c h ữ C o n 48T51Tv à 48T51TNgười v ề t h à n h một c h ữ "Con ” NgườiP P t r ọ n v ẹ n k i ê u h ã n h , tự tin ! . C ủ a mội B à Hu yệ n Th a n h Q u a n s â u l ắ n g mã i mã i vì "nỗi cô đ ơ n mu ô n thưở" của c o n ngườiR

x u ấ t p h á t điểm mà c h ú n g ta cần lưu ý k h i tiếp x ú c trực d i ệ n v ớ i c á c sáng tác t h ơ N ô m c ủ a b à . 51T58TC ầ n 51T58Tp h ả i đ ối mặ t vớ i các sáng tác t h ơ Nô m c ủ a t h i sĩ đ ộ c đ á o có một k h ô n g h a i n à y b ằ n g c h í n h c ặ p kiếng mà u c ủ a n ề n v ă n h ó a t r à o tiếu d â n g i a n Việt Na m, mới g i ú p c h ún g t a hiểu r a cái "tầng" ý n gh ĩ a c h ấ t c h ứ a trong t h ơ Nô m X u â n H ươ n g .

Rvề một " mả n h tình" r i ê n g tư, cô đ ơ n mà k h ô n g h ề yếu ớ t " M ộ t mả n h t ì n h r i ê n g 48T51Tla v ớ i 48T51Tt a … ”

51T Kh ô n g c h ỉ d ừn g l ạ i ở đ ó , t r o n g mối q u a n h ệ v ớ i lịch sử v ớ i tác giả v ă n học, giáo sư Lê Trí Vi ễ n còn đặc biệt nhấn mạ n h việc tìm hiểu, n g h i ê n c ứu thơ Hồ Xu â n Hư ơ n g từ n g ọ n n g u ồ n của v ă n h ó a d â n gian, t h e o p h ư ơ n g p h á p l u ậ n mà c h í n h M . B a kh t i n đ ã c h o thấy là đ ầ y sức t h u yế t p h ụ c [ 2 5 8 ] . Nh ữ n g trang viết c ủ a ô n g cho thấy một t ầ m nhìn r ộ n g về c á c lĩnh v ự c , c á c k h o a h ọ c có liên q u a n đến v ấ n đ ề nghiên cứu c ủ a thơ Hồ Xu â n Hương. Đặ c biệt là bộ p h ậ n thơ Nô m của b à . Ở đ â y, lĩnh vực v ă n h ó a d â n g i a n trong sự ả n h h ưở n g đến h ì n h tượng, â m hưởng t r o n g t h ơ Nô m Xu â n Hư ơ n g là rất cụ thể. Và giáo Sư kết l u ậ n : … " C h ỗ n à y, B a k h t i n , n h à l ý l u ậ n lỗi l ạ c c ủ a Liên Xô, khi n g h i ê n cứu về R a b e l a i s v à n ề n v ă n học C h â u Âu từ 51T58Tcổ 51T58Tđ ạ i đến T r u n g đ ạ i , đ ã có n h ữn g kiến giải t h ậ t sâu sắc v à mới mẻ " . K h ô n g h ề k i ê n g k ỵ đ ề tài " d â m" , "tục" trong thơ N ô m Xu â n Hư ơ ng , giáo sư Lê Trí V i ễ n giải thích rất t h u yế t p h ụ c b ằ n g một l o ạ t c á c chứns mi n h về h ộ i lễ d â n g i a n x u ấ t p h á t từ n h ữn g nghi lễ p h ồ n t h ự c l â u đ ờ i 46T51Tở 46T51TV i ệ t Na m, c ũ n g n h ư ở một số n ướ c k h u vực Đông Na m Á . N h ư vậ y, c h ú n g t a lại biết t h ê m một công trình nghiên c ứ u k h o a học v ề H ồ Xu â n H ươ n g , d ướ i góc đ ộ của n ề n v ă n h ó a d â n gian Việt Na m mà t r ướ c đ ó , n ă m 1 9 8 7 , t u yể n t ậ p " Ng h ị l u ậ n p h ê h ì n h v ă n học Hồ Xu â n H ư ơ n g " do g i á o sư Lê Trí Viễn v à Lê Xu â n Lí t cộng sự chủ biên [ 2 5 9 ] cũng cho thấy t h e o hướng nghiên c ứu trên là sự h ứa h ẹ n n h i ề u kết q u ả , trong cả q u á trình k h á m p h á , tìm hiểu, n h ậ n t h ức v ề thơ N ô m H ồ Xu â n H ư ơ n g .

51TN ă m 1 9 9 0 , 48T51Tt ạ p 48T51Tc h í V ă n học số 5 , giáo 48T51TSư 48T51TĐ ỗ Đức Hi ể u có b à i " Th ế giới 48T51Tthơ 48T51TN ô m H ồ Xu â n Hư ơ n g" . Nh à nghiên cứu đ ề n g h ị , c ầ n thấy đ ượ c trách 48T51Tn h i ệ m 48T51Tc ủ a người p h ê b ì n h là p h ả i l à m " n ổ t u n g " v ă n b ả n , tức l à t ì m mọ i bí ẩn c ủ a c á c 51T58Tliên 51T58Tkết tác p h ẩ m, t r ì n h b à y r õ các cấu t r ú c b i ể u đ ạ t p h ức h ợ p c ủ a tác p h ẩ m, còn gọi là "giải mã " h o ặ c " t há o r ờ i " mọi cơ cấu, mọi c h i tiết ngôn 48T51Tt ừ . 48T51TNó i n h ư Rabelais [ 7 8 ], p h ả i đ ậ p vỡ cái x ươ n g , đ ể " h ú t t ủ y" của tác p h ẩ m. C ù n g c h u n g cách kiến g i ả i của M . Bakhtin, giáo s ư Đỗ Đức Hiểu đ á n h giá sự s á n g t ạ o một p h o n g cách t h ơ Đường Lu ậ t ở Xu â n H ư ơ n g , đ ể thể h i ệ n một triết lý sống tự n h i ê n c ủ a cuộc đ ờ i t r ầ n thế. T h ơ Nô m X u â n H ư ơ n g , theo ý tác giả l à " đ ầ y ắ p tiếng cười, đ i ệ u

n h ả y của n g à y h ộ i Festival", "Thơ H ồ Xu â n H ươ n g c h ủ yếu l à n g à y h ội c ủ a b ả n n ă n g , một F e s t iv a l của cơ t h ể n gư ờ i p h ụ n ữ , một đ á m r ư ớ c d â n gian n á o n h i ệ t , barốc, g r o t e s q u e ” . Thế g i ớ i t h ơ Nô m H ồ Xu â n H ươ n g là thế giới vô v à n s c a n d a l e s , n h ữn g cú h u ý c h , n h ữn g t h á c h thức…”. Nh ư v ậ y, ta có thể thấy rõ, g i á o sư Đỗ Đức H i ể u đ ã tìm cách " g i ả i mã " n h ữn g h ì n h t ượ n g bí ẩ n t r o n g thơ Nô m Xu â n Hư ơ n g b ằ n g chiếc k h ó a mở chiếc cổng c h í n h là " Hộ i lễ d â n g i a n" , đ ể k h á m p h á t ò a l â u đ à i h i ể m h ó c là v ă n h ó a d â n g i a n . Điều n à y p h ù 40T51Thợp 40T51Tv ớ i p h ươ n g p h á p l u ậ n của M .B a k h ti n , đ ặ c biệt là t h e o q u a n điểm của n h à v ă n h ó a d â n gian - giáo sư Đi n h Gi a K h á n h - k h i ô n g n h ấ n mạ n h đ ặ c b i ệ t v a i trò c ủ a h ộ i lễ đ ối v ớ i sự t h ể h i ệ n các đ ặ c điểm c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n (FolkLore) [ 9 9 ] . Hộ i lễ d â n gian c ũ n g là một t r o n g b a t h à n h p h ầ n cơ b ả n thuộc p h ạ m t r ù " Vă n h ó a t r à o tiếu d â n g i a n " , t h e o c á c h đ ề x u ấ t củ a M .B a k h t i n k h i đ ề c ậ p đến "Tiếng cười R a b e l a i s và n ề n v ă n h ó a trào tiếu d â n g i a n v à Trung cổ". B ằ n g tà i viết c ủ a 48T51Tmì n h , 48T51Tg i á o 48T51Tsư 48T51TĐ ỗ Đức H i ể u 48T51Tđã g ó p p h ầ n c h o t h ấ y 48T51Tsự 48T51Tđ ú n g đ ắ n 48T51Tcủa p h ư ơ n g p h á p nghiên cứu các sáng tác thơ Nô m c ủ a Xu â n Hư ơ n g từ v à t r o n g n ề n v ă n h ỏ a d â n g i a n (đặc biệt là v a i trò c ủ a hội lễ d â n g i a n ) v ớ i v i ệ c t h ể hiện k h á t vọng sống tự d o , n h â n b ả n , vì h a i chữ con người n h ấ t c ủ a d â n g i a n cũng n hư t h ơ Nô m Xu â n Hương.

51TN ă m 1 9 9 1 , l u ậ n á n P h ó tiến sĩ (PTS) c ủ a B ửu N a m v ớ i t ựa đ ề "Thi p h á p n h â n v ậ t trong tiểu thuyết c ủ a Victor Hu g o khảo sát dưới góc đ ộ l u ậ n điểm C a r n a v a l e s qu e c ủ a M . B a k h t i n " đ ã đ ư ợ c b ả o vệ [ 1 5 0 ] . Trong l u ậ n á n c ủ a mình, tác g i ả á p d ụ n g n h ữn g l u ậ n đ i ể m C a r n a v a l e s q u e c ủa M . B a k h t in trong v iệ c k h ả o s á t thi p h á p n h â n v ậ t tr o n g tiểu thuyết của VictorHugo. Đáng chú ý l à ở p h ầ n cuối c ủ a l u ậ n á n , tác giả c ũ n g đ ồ n g t h ờ i đ ưa r a kiến n g h ị rất g ầ n v ớ i d ự kiến c ủ a c h ú n g tôi, rằng ở Vă n h ọ c Việt N a m và v ă n h ọ c h ọ c T r u n g Quốc, t h ơ Hồ X u â n H ươ n g v à tiểu thuyết Tâ y cách viết Du Ký C a r n a v a l e s q u e … ” . Tác giả l u ậ n á n đ ã có sự "lấn s â n " k h i đ ề c ậ p đến p h ư ơ n g hướng n g h i ê n cứu c ủ a X u â n H ươ n g , mà v ớ i c h ú n g tôi, đ ã n h ư là liếng n ó i đ ồ n g tình, ủ n g h ộ . Tác giả B ửu Na m cho rằng, gốc gác của nh ữn g n g ô n lừ " b ê n d ướ i 47T51Tcơ 47T51Tthể" t r o n g t h ơ Nô m X u â n H ươ n g có từ t r u yệ n tiếu l â m , từ gốc r ễ c ủ a một n ề n v ă n h ó a , v ă n h ọ c h à i h ướ c d â n gian. C ũ n g cuối b ả n l u ậ n á n , t á c giả c ũ n g đ ề xuất việc c ầ n tìm hiểu thơ X u â n H ươ n g từ n ề n v ă n h ó a

rất g ầ n g ũ i v ớ i c á c h viết có một

d â n gian t r à o tiếu, đ ể có t h ể l ý giải n h ữn g điều k ỳ b í t r o n g các hình t ư ợ n g t h ơ Xu â n H ươ n g . Cùng l ú c , tác giả tỏ ý t á n đồng với ý kiến đ ề x u ấ t c ủ a giáo sư Đỗ Đức Hiểu t r o n g t à i l i ệ u được c h ú n g tôi đ ã trình thuyết 46T51Tở 46T51Tt r ê n . T ừ h ơ n mười n ă m trở lại đ â y, t h ơ Xu â n H ư ơ n g được tái b ả n n h i ề u l ầ n - v à v ớ i số l ượ n g k h á l ớ n , n ó t h u ộ c t r o n g số n h ữn g tựa sách b á n c h ạ y n h ấ t ( b e s t seller). Là m một sự thống k ê n h ỏ thôi, c h ú n g t a d ễ d à n g thấy đ ư ợ c chỉ lấy mốc từ n ă m 1 9 8 2 , tập "Thơ Hồ Xu â n Hư ơ n g " d o n h à x uấ t b ả n Vă n h ọ c ấn h à n h v ớ i số lượng 10.000 cuốn. Nă m 1 9 8 7 "Thơ Hồ Xu â n H ư ơ n g " c ủ a giáo sư Ng u yễ n Lộc c ũ n g d o n h à x u ấ t bả n Vă n h ọ c ấn h à n h v ớ i 5.000 c u ố n . Tr ướ c đ ó B ù i Hạ n h C ẩ n , L ữ Hu y N g u yê n cũng đ ã c h o r a đ ờ i 5.000 b ả n thơ Xu â n Hương. Từ n ă m 1 9 9 3 , 1994, 1 9 9 6 n h à xuất b ả n Gi á o d ụ c đ ã c h o ph á t h à n h v à t á i b ả n b a l ầ n cuốn "Thơ Hồ Xu â n H ư ơ n g từ cội n g u ồ n thế t ụ c " v à "Thơ Hồ Xu â n H ư ơ n g " c ủ a cùng tác giả P h ó tiến sĩ Đà o Thái T ô n . C h o đến h i ệ n n a y, t ậ p thơ Xu â n H ươ n g v ẫ n đ ượ c c á c n h à xuất b ả n đ ị a p h ươ n g in ấn dưới n h i ề u d ạ n g t u yể n lập thơ b ỏ t ú i v ớ i h ì n h thức k h á đ ẹ p . Tr ướ c đ ó , n ă m 1987, tuyển tập p h ê h ì n h bình l u ậ n Th ơ Hồ Xu â n H ươ n g dưới tiêu đ ề , " Ng hĩ v ề t h ơ Hồ X u â n H ươ n g " c ủ a Sở giáo d ụ c Ng h ĩ a Bình, với l ờ i mở đ ầ u "Đôi điều về Xu â n H ươ n g " là những đ á n h giá v ề t h â n t h ế v à t à i t h ơ của n ữ sĩ Xu â n H ươ n g c ủ a giáo 51T72Tsư 51T72TL ê Trí Vi ễ n k è m t h e o s a u là n h ữn g ý kiến đ ượ c trích lại c ủ a các n h à v ă n , n h à n gh i ê n cứu c ó tên t u ổ i n h ư : n hà t h ơ Xu â n Di ệ u , giáo sư Lê Trí Viễn, Lê Ho à i N a m v à Ng u yễ n Lộc 51T72T.V.V.... 51T72TN h ữn g t à i l i ệ u n à y đ ã đ ượ c c h ú n g lôi trích d ẫ n 47T51Tở 47T51Tt r ê n . Li ê n tiếp t r o n g n h ữn g n ă m 1 9 9 2 - 1 9 9 4 , n h à x u ấ t b ả n Th à n h phố Hồ C h í M i n h c ũ n g tái 46T51Tbản 46T51Tl ạ i h a i l ầ n tập phê b ì n h b ì n h l u ậ n "Thơ Hồ Xu â n H ươ n g v ớ i sự chọn lọc, h ằ n g việc in l ạ i một số bài n g h i ê n cứu của các n hà n g h i ê n cứu v ă n h ọ c , có s ự bổ s u n g t h ê m 46T51Tở 46T51Tmỗi lần tái b ả n sau. N h ữn g b à i viết cụ thể c ũ n g đ ã được c h ú n g tô i g i ớ i t h i ệ u ở các p h ầ n trước đ ó v à s a u n à y. Tạ p chí Vă n học t h á ng 2 n ă m 1 9 9 1 , n h ữn g người yê u q u ý th ơ Xu â n H ư ơ n g v à mong mỏi trả lời những v ấ n đ ề chưa có kết t h ú c trong n h ữn g t r a n h l u ậ n về Xu â n H ươ n g- đ ã rất v u i mừ n g đ ó n đ ọc t r ê n c ù n g s ố của t ạ p chí v ă n h ọ c kỳ n à y có đến h a i bài n g h i ê n cứu c ủ a h a i tác g i ả mớ i "trình làng" : N g u yễ n H ữu S ơ n v à Ng u yễ n Đ ă n g Na . Trước hết, bài " Tâ m l ý s á n g t ạo trong t h ơ Nô m H ồ Xu â n H ư ơ n g " có t h ể c o i n h ư sự h ưở n g ứ n g ti n h thần tìm về v ớ i s ự sáng

51TN ă m 1 9 9 2 , giáo sư N g u yễ n Lộ c , mộ t trong những n h à n g h i ê n c ứu về Hồ Xu â n H ư ơ n g đ ã trở lại v ớ i đề tài Xu â n H ư ơ n g trong " Vă n h ọ c Vi ệ t Na m nửa cuối thế k ỷ X V I I I n ử a đ ầ u thế k ỷ X I X

t ạ o từ t r u yề n thống d â n g i a n ở t h ơ N ô m Xu â n Hương mà g i á o sư Đ ặ n g Th a n h Lê có t h ể đ ượ c coi n h ư l à n gư ờ i k h ở i xướng đ ầ u t i ê n . Ng u yễ n H ữu S ơ n giới t h u yế t b à i n g h i ê n cứu c ủ a mình ở c h ỗ " Đ ặ t v ấ n đ ề tìm h i ể u thơ Hồ Xu â n H ươ n g từ góc đ ộ Lâ m l ý s á n g t ạ o v ă n h ọc , mo n g muốn thử á p d ụ n g mội p h ầ n t h à n h tựu c ủ a k h o a l ý l u ậ n v ă n h ọ c h i ệ n đ ạ i v à o một t á c giả cụ t h ể c ủ a v ă n học d â n tộc g i a i đ o ạ n 51T58Tcổ, 51T58TT r u n g đại". N ă n g lực s á n g tạo ở X u â n H ươ n g l à r ấ t l ớ n , từng n h à n g h i ê n cứu có t h ể chỉ đ ề cập ỏ t ừn g góc đ ộ . Vớ i N g u yễ n H ữu S ơ n , b ằ n g d ẫ n c h ứn g thơ Nô m X u â n Hương r ấ t q u e n thuộc, t i ê u biểu, tác giả cho rằng " B ả n lĩnh s á n g tạo" trong Th ơ Nô m X u â n Hươ n g trước hết bộc l ộ ở sự k h ẳ n g định 37T51Tcon người cá nhân, 37T51Tn h ấ n mạ n h v a i trò c h ủ thể, h i ệ n thực đ ờ i sống t h e o mộ t 37T51Tlối riêng và sự tự biểu hiện, 37T51Tk h á m p h á về 37T51Tchính bản thân mình". 37T51TĐ ề cập đến tiếng cười đặc biệt trong thơ Nô m X u â n H ươ n g thể h i ệ n sâu sắc cả " h ệ thống m ỹ h ọ c về cái thô tục" ở cách n ó i nước đôi, ở lối c â u đ ố t ụ c giảng t h a n h . . . t á c giả cho r ằ n g , c ầ n p h ả i á p d ụ n g t h u ậ t ngữ "Tiếng cười lưỡng t r ị " của M . B a k h t in đ ể l ý giải. B à i nghiên cứu ng ắ n , g ọ n c h o thấy s ứ c sáng tạo c ủ a t h ơ Nô m X u â n H ươ n g được h ì n h t h à n h từ c h í n h cơ sở c ủ a n ề n v ă n h ó a d â n gian Vi ệ t Na m, v ớ i n h ữn g biểu h i ệ n từ góc đ ộ v ớ i 37T51Tvăn học dân gian 37T51Tn h ư đ ã trình b à y ở t r ê n . S a u N g u yễ n H ữu S ơ n , c h ú n g t ô i đ ã gặp " Th ơ Hồ Xu â n H ươ n g vớ i v ă n h ọ c d â n g i a n " c ủ a N g u yễ n Đă n g Na . C ó lẽ n h ư k h ô ng h ẹ n mà c ù n g gặp gỡ t r o n g q u a n điểm, c á c h n h ì n v ề thơ Xu â n Hư ơ n g , n h ư Ng u yễ n H ữu S ơ n , Ng u yễ n Đă n g Na đ ề u c h o thấy sức s á n g t ạ o k ỳ đ i ệ u c ủ a thơ Xu â n Hư ơ n g t r o n g q u a n h ệ v ớ i 37T51Tvăn học dân gian. 37T51TX é t trên b a h ệ thống đề tài l à : " Ng ườ i có h ọ c " , " Nh à c h ù a " v à "Đề t à i về p h ụ n ữ" [ 1 4 8 ) . C ũ n g bằng n h ữn g d ẫ n l i ệ u hết sức p h o n g p h ú từ các s á n g lác thơ Nô m của Xu â n H ươ n g , t á c giả đ ã kết l u ậ n " Hồ X u â n H ươ n g rất d â n g i a n v à rất Hồ Xu â n H ươ n g " . N h ư v ậ y từ b a cách tìm hiểu sự sáng t ạ o c ủ a t h i t à i Xu â n Hươ n g ở các tác giả Đ ặ n g Th a n h Lê , N g u yễ n H ữu S ơ n v à Ng u yễ n Đ ă n g N a đều đ ư a đến kết l u ậ n : muốn tìm hiểu sức s á n g t ạ o c ủ a t h ơ Xu â n H ươ n g t h ì k h ô n g còn đ ườ n g n à o k h á c là con đường trở về v ă n học d â n gian, v ă n h ó a d â n g i a n .

51TN ă m 1 9 9 2 . P h ó tiến sĩ Đ à o Th á i T ồ n b ả o vệ l u ậ n á n P hó tiến sĩ Ng ữ v ă n v ớ i đ ề t à i Hồ Xu â n H ươ n g : "Vấn đ ề Hồ Xu â n H ư ơ n g (Tiểu sử, v ă n b ả n , q u á trình huyền t h o ạ i , d â n gian h ó a ) [65]". Trong đ ó chương t h ứ 3 có đ ề c ậ p đến " Qu á trình h u yề n thoại

( t ậ p 1 ). Gi á o sư Nguyễn Lộ c đ ã n h ấ n mạ n h đến n h ữn g vấn đ ề cơ b ả n trong s á n g t á c c ủ a Xu â n H ươ n g . Đó l à , thơ N ô m Xu â n H ư ơ n g l u ô n gắn c h ặ t v ớ i v ă n học d â n gian, v à vì v ậ y n ó trở n ê n g i ả n dị, g ầ n g ũ i r ấ t đ ờ i t h ườ n g , đ ặ c biệt n ế u " c h ún g La c h ú ý t r o n g v ă n h ọ c d â n g i a n n à y đ ã r a đời rất nhiều n h ữn g c â u ca d a o t r ữ tình v à t r à o p h ú n g , n h ữn g c â u đ ố tục g i ả n g t h a n h và đ ố t h a n h g i ả n g tục, n h ữn g t r u yệ n tiếu l â m cười đến c h ả y n ư ớ c mắ t " . Hồ Xu â n H ư ơ n g t h i ê n tài c ủ a chúng t a k hô n g chỉ tiếp t h u từ n g ô n ngữ, đ ề tài c ủ a ca d a o , t ụ c ngữ, của n h ữn g câu đ ố tục g i ả n g t h a n h , b à còn s á n g t ạ o n h ữn g chất liệu p h o n g p h ú ấy đ ể c h ú n g trở n ê n là c ủ a riêng Xu â n H ươ n g - Kh ô n g s a o k h á c đ ượ c . G i á o 48T51Tsư 48T51TN g u yễ n Lộc c ũ n g r ú t ra n h ậ n x é t " Nh à t h ơ k h ô n g tan biến t r o n g p h o n g cách c h u n g mà mang 46T51Tsắc thái cá nhân hết sức đậm nét", 46T51TLý giải v ề chủ đ ề "Dâm", “Tục" trong thơ Nô m X u â n H ươ n g , ô n g tìm t h ấ y ở n gh ệ t h u ậ t d â n gian thời k ỳ n à y câu g i ả i đ á p thỏa đ á n g , đ ó là n g h ệ t h u ậ t d â n g i a n 46T51Tở 46T51Tgiai đ o ạ n lịch sử đ ặ c biệt n à y v à một p h ầ n của g i a i đoạn t r ướ c " c ũ n g có r ấ t nhiều tác p h ẩ m đ ề t à i k h ô n g k h á c gì đ ề t à i trong t h ơ c ủ a Xu â n H ươ n g c ả ." [136]. Thích t h ú vô c ù n g là những đ i ề u ông giảng v ề n é t "trần t ụ c " mà trong t r ẻ o trong n h ữn g h ì n h tượng con người ở thơ N ô m X u â n Hương, về mỹ t h u ậ t d â n g i a n thời ấy. Đ i ề u đ ó đ ã d ẫ n d ắ t chung tôi kiếm tìm n h ữn g gì có thể tìm đ ượ c về v ă n h ó a d â n g i a n Vi ệ t N a m, đ ể đ i đến từ n h ữn g ngỡ n g à n g , r ồi đ a m mê, cảm p h ụ c v à t h ự c sự b ị cuốn h ú t b ở i lĩnh vực n à y. Yếu tố d â n chủ, triết l ý b ì n h đ ẳ n g - tự nhiên và n h â n á i là n h ững : c h ủ đ ề c ủ a v ă n học, v ă n h ó a d â n g i a n Vi ệ t Na m t h ờ i ấy, đ ồ n g thời cũng là n hữ n g c h ủ đề đ ã x u ấ t h i ệ n ở thơ Nô m X u â n Hư ơ n g , c h ỉ có đ i ề u , b ằ n g cách n ó i c ủ a r i ê n g Xu â n Hương. Nó i k h á c đ i , t h ơ Nô m X u â n Hươ n g và v ă n h ó a d â n gian đ ề u đ ã g ặ p n h a u t r o n g một triết l ý n h â n b ả n v à h ệ thống mỹ h ọ c đ ộ c đ á o c h ấ t d â n tộc h ồ n h ậ u v à rất đ ỗ i tự nhiên. C ũ n g còn cổ t h ể n ó i một cách g i ả n dị b ằ n g h ì n h ả n h , rằng t h ơ Nô m Xu â n Hương v à v ă n h ó a v ă n n g h ệ , n g h ệ t h u ậ t d â n gian đ ề u sống c h u n g d ướ i một mái n h à c ủ a những triết l ý d â n gian, m ỹ h ọ c d â n gian, t h ậ t giản d ị , đ ầ y t h ú v ị v à s â u s ắ c vô c ù n g .

51TN ă m 1994, cuốn sách phê b ì n h , bình l u ậ n v ă n h ọ c "Thơ Hồ X u â n H ươ n g " ra đ ờ i , ( t r ê n cơ sở của tập p h ê bình, bình l u ậ n " Th ơ H ồ Xu â n Hư ơ n g " c ủ a lác giả Vũ Tiến Qu ỳn h , từ n ă m 1 9 9 1 , n h à xuất b ả n Tổng Hợ p Kh á n h Hò a ) . C ũ n g n h ư tập s á c h trước, được t á i b ả n l ầ n n à y l à n h ữn s b à i nghiên cứu c ủ a các n h à t h ơ , n h à p h ê b ì n h có tên t uổ i về Hồ Xu â n Hương n h ư Xu â n Diệu, V ă n Tân, T r ầ n Th a n h M ạ i , Lê Trí V i ễ n , Ng u yễ n Lộc, Đặ n g T h a n h Lê .... Đồng thời có bổ s u n g n h ữn g b à i viết mới về Hồ Xu â n H ư ơ n g , n h ư về tiểu sử n h à t h ơ về n h â n v ậ t Tổng Cóc, về ông Phủ Vĩ n h Tư ờ n g , về t h ơ Hồ Xu â n H ư ơ n g n ó i c h u n g , c ủ a M ỹ Ý , Lê Đình K ỵ, Lê Trí Vi ễ n , Qu a n g U yể n . Ng o à i ra, trong t ậ p sách k h á bổ ích n à y

d â n g i a n h ó a thơ Hồ Xu â n Hương". N ă m 1993 c u ố n sách "Từ cội n g u ồ n v à o t h ế tục" r a mắ t b ạ n đ ọ c . S a u đ ó k h ô n g lâu, " Th ơ Hồ X u â n H ươ n g " c ũ n g c ủ a tác giả Đà o Th á i Tôn đ ư ợ c r a mắ t b ạ n đ ọ c . M ặ c d ù , tác giả có đề n g h ị n ê n coi Lưu H ươ n g K ý l à m " h ệ q u y chiếu" để c h ọ n lọc s á n g tác được coi là của Xu â n Hươ n g . Nhưng d ườ n g n h ư k h ô n g thể bác b ỏ tài thơ Nô m v ớ i n h ữn g b à i t h ơ Nô m v ẫ n đ ượ c t r u yề n t ụ n s k h ô n g d ễ gì đ á n h đổi của Xu â n Hương - dẫu rằng, đ ã có n h ữn g đ ề x u ấ t n g h i ngờ v ề sự h i ệ n diện của t h ơ Nô m t r u yề n t ụ n g v ớ i t í n h chất p h ức t ạ p của n ó . M ặ c d ù v à mặ c d ù Thơ Nô m X u â n Hương v ẫ n tài tình k ỳ lạ và k ỳ lạ một cách t à i tình. Nó i n h ư c h í n h t á c giả Đ à o Th á i Tôn : " N h ư đ ỉ n h cô p h o n g nổi b ậ t g i ữa thi đ à n d â n t ộ c cuối thế k ỷ 1 8 đ ầ u thế k ỷ 19, t h ơ Nô m H ồ Xu â n H ươ n g lừng lữ n g biểu h i ệ n mộ t cách sinh đ ộ n g trực q u a n k h ả n ă n g g i à u có mà hóc h i ể m đến lạ k ỳ c ủ a n g ô n ngữ d â n tộc . . . Lầ n đ ầ u tiên h ì n h ả n h tục, lối n ó i lái, c h ữ d ù n g t h ậ t là t á o b ạ o c ủ a lời ă n tiếng n ó i d â n g i a n đ ã ù a v à o thơ n h ư từ l â u lắm rồi, n ó vốn đ ã ngự trị trên v ă n đ à n n h ư thế. Nó ù a vào, n h ả y v à o chiếm lĩnh mà k h ô n g c ầ n sự d è d ặ t c ủ a một b ư ớ c c h u ẩ n b ị h a y t hử nghiệm. N ó x u ấ t h i ệ n giữa v ă n đ à n tự nhiên n h ư người c h ủ về ngôi n h à cũ c ủ a mì n h . B ằ n g c h ữ d ù n g , lối n ó i c ủ a d â n g i a n , tiếng thơ ấy vừa cất l ê n là n h ư l ậ p tức đ ượ c c ả m n h ậ n , g i a o h ò a . . . " [ 2 3 0 ] . Nh ữn g đ i ề u k ỳ d i ệ u trong n g h ệ t h u ậ t t h ơ Nô m X u â n Hương, ta đ ề u có t h ể b ắ t gặp h a y n ắ m b ắ t , cảm n h ậ n lừ trong cốt c á c h c ủ a v ă n h ọ c d â n gian n ó i riêng h a y v ă n h ó a d â n g i a n f o l k l o r e n ó i c h u n g . P h ả i c h ă n g , vì lẽ đ ó , t h ơ N ô m Xu â n H ư ơ n g v ẫ n d ạ t d à o mộ t sự sống v à n g à y c à n g k h o e b à y c á i sức sống đến d i ệ u k ỳ c ủ a mình trong l ò n g d â n lộc ?.

còn có một số b à i giảng v ă n về t h ơ X u â n Hươ n g c ủ a Lê X u â n Lít đ ượ c r ú t r a từ cuốn " Ng h ĩ về t h ơ Hồ Xu â n H ươ n g " . Nhìn c h u n g , t ậ p sách cho thấy q u a sự c h ọ n lọc từ các bài n g h i ê n cứu c ủ a các n h à t h ơ , các phê b ì n h gia đ ề u cho t h ấ y có sự đổi mớ i trong c á c h n h ì n h a y q u a n đ i ể m đ á n h giá v ề t h ơ Xu â n H ươ n g , đ ề u t h e o k h u yn h hướng trở về nguồn v ớ i v ă n h ó a d â n g i a n h a y v ă n h ọ c d â n gian n ó i riêng. Tập sách là một tiếng n ó i q u ý b á u , là tài l iệ u c ầ n đ ượ c p h ổ biến trong giáo v i ê n , học s i n h có d ạ y v à h ọ c c h u v ê n n g à n h n à y. C ũ n g r ấ t đáng đ ượ c c h ú ý , số b á o Xu â n Giáp Tu ấ t 1994, b á o Vă n n g h ệ c ủ a Hộ i Nh à v ă n Việt Na m có b à i n g h i ê n cứu : "Bàn lại c h u yệ n Xu â n Hương" của P h ó liến sĩ M a i Quốc Liên. Không t h u ộ c t r o n g số n h ữn g n h à n g h i ê n cứu c h u yệ n s â u về Hồ Xu â n H ư ơ n g , nhưng t â m đ ắ c hiểu đ ư ợ c đến t ậ n c ù n g t ừn g c â u c h ữ , đến n h ữn g v ấ n đề cốt tử c ủ a t h ơ Xu â n Hương, có đ ượ c n h ữn g t h ô n g t i n k h o a học cùng những l à i liệu mới v à sớm về Xu â n 51T55TH 51T55Tư ơ n g ; 51T55T CÓ 51T55Tđược n h ữn g ý kiến n g ắ n g ọ n , x á c quyết, c h ứn g 51T59T 51T59Ttỏ sự a m tường sâu sắc t r ướ c n h ữn g vấn đề đ ượ c đ ặ t r a về Xu â n Hương. Đó là ưu thế r i ê n g đ ặ c biệt c ủ a n h à n g h i ê n cứu k h ô n g có d u yê n mà n h ư l à rất cỏ nợ v ớ i t h ơ Xu â n H ươ n g n à y. Và b à i viết về X u â n Hươ n g t r o n g b á o Xu â n V ă n nghệ n ă m ấ y n h ư là sự chứng mi n h đ ã là k h á đ ủ đ ầ y cho cả n h ữ n g n h ậ n x é t khiêm n h ườ n g n h ấ t . C ù n g c h u n g c á c h tiếp cận t h ơ N ô m Xu â n H ươ n g từ góc đ ộ v ă n h ó a d â n g i a n theo tinh t h ầ n M . B a k h t i n k h ở i x ư ớ n g mà c á c n h à " Hồ Xu â n H ư ơ n g h ọ c " đ ã n h ấ t t r í . C h ỗ k h á c h ơ n , c h í n h là b à i viết đ ã viết " đ ế n " đ ượ c đ i ể m x á c đ ị n h , " đ i ể m tới" c ủ a v i ệ c nghiên c ứu n ề n v ă n h ó a d â n g i a n . Đó l à việc x u ấ t p h á t từ Hộ i l ễ d â n g i a n mà n h à n g h i ê n cứu đ ề nghị : " p h ả i nghiên cứu v à p h â n tích" đ ể "tìm cho r a c á i thế giới q u a n triết h ọ c ẩ n n á u đ ằ n g s a u lẽ h ộ i " [ 1 2 9 ]. T ừ đ ó , tìm hiểu h ệ thống " q u y l u ậ t mỹ h ọ c , t h i h ọ c " c ủ a d â n g i a n . Đó c ũ n g c h í n h l à chiếc chìa k h ó a v à n g để đ i v à o tòa l â u đ à i v ă n h ó a d â n g i a n v ớ i b a o đ i ề u b í ẩn. T ừ trong lòa l â u đ à i ấ y, t h ơ Nô m Xu â n Hư ơ n g l ớ n lên tự n h i ê n , h ồ n h ậ u , mộc mạc, s â u s ắ c triết lý c ủ a d â n g i a n v à ma n g v ẻ đẹp c ủ a sự trẻ t r u n g , t ươ i má t c ũ n g rất d â n gian . .. 51T57TK h ôn g 51T57Tn ắ m b ắ t đ ượ c n h ữn g vân đ ề về triết lý, mỹ học, t h i học c ủ a d â n g i a n , ta sẽ vô tình k h ô n g h i ể u n ổ i 46T51Ttầng sâu ý nghĩa 46T51Tđ ằ n g s a u mỗi câu c h u yệ n cười, t r u yệ n Tiếu Lâ m n h ữn g c â u đ ố v u i mà "tục", "tục" mà " t h a n h " n h ữn g câu b ô n g đ ù a cửa miệng t i n h n g h ị c h , h ó m h ỉ n h , c h â m chọc "mà t h â m

t h ú y bởi một triết lý s â u s ắ c đến mu ô n đ ờ i ..." c ủ a a n h H ề g ậ y, chị M õ l à n g t r ê n sân k h ấ u d â n gian. Để r ồ i sau mỗi t r à ng cười, đ â u chỉ là mu a v u i c h o thiên hạ, mà c h ú n g thực sự sáng l ê n bởi t h ứ triết l ý c ủ a bình d â n , triết l ý c ủ a 46T51Tmọi người. 46T51TVà vì v ậ y, n ó thực sự sống v ớ i mọi n g ư ờ i n h ư là 46T51Ttriết lý của mỗi người. Có 46T51Tcái c h u ng v à có cả cái riêng, tế n h ị , k í n t h ầ m mà đ a u đ á u c ủ a d â n gian.... T h ơ Nô m X u â n Hương cũng là n h ư thế. Trở l ạ i với b à i n g h i ê n cứu h a y là l u ậ n b à n về Xu â n Hương n ê u trên, b à i viết đ ã k h á i q uá t mộ t c á c h s ú c tích n h ữn g v ấ n đ ề k h á i q u á t và c ũ n g r ất cụ thể về mộ t phương h ướ n g n g h i ê n cứu t h ơ Nô m Xu â n H ư ơ n g trong v à từ n ề n v ă n h ó a d â n gian Việt N a m n ử a cuối thế k ỷ XVIII, n ửa đ ầ u thế k ỷ X I X . C ù n g v ớ i n h ữn g công trình khoa học, n h ữn g bài n g h i ê n cứu về Hồ Xu â n H ươ n g đ ã có trước đ â y, bài viết " B à n lại c h u yệ n X u â n H ươ n g " t h ự c sự l à những đ ó n g góp, những tiếng n ổ i đ á n g đ ượ c t r â n trọng t r ê n con đ ườ n g n g h i ê n c ứu k h o a h ọ c vê t h ơ N ô m Hô Xu â n Hư ơ n g . C ũ n g t r ê n báo Vă n n g h ệ c ủ a Hộ i n h à v ă n Việt Na m n ă m 1994 số 34 có t ớ i h a i b à i n g h i ê n cứu về t h ơ X u â n H ươ n g là "Tự t ì n h , n ỗ i b u ồ n g a i n g ạ n h về thơ Hồ Xu â n H ư ơ n g " c ủ a T r ầ n Lê V ă n v à " M ờ i Trầu giữa lễ h ộ i d â n g i a n " của giáo sư Đỗ Đức Hiểu. C h ú n g tôi c h ú ý đến "sự trở lại" v ề đ ề t à i X u â n Hư ơ n g c ủ a giáo sư Đỗ Đức Hiểu, s a u b à i viết mở đ ầ u của ô n g về Xu â n H ươ n g , t r o n g tạp c h í V ă n học, số 5 n ă m 1990 v ớ i đ ề tài "Thế g i ớ i t h ơ Nô m Hồ Xu â n Hương". Trong b à i nghiên cứu t r ê n , giáo sư Đỗ Đức H i ể u đ ặ c biệt nghiên cứu thơ N ô m X u â n H ư ơ n g ở k h í a cạnh q u a n trọng của v ă n h ó a d â n gian - đó l à h ộ i lễ d â n g i a n . Lý d o đ ượ c giải t h í c h , n ó i n h ư c h u yê n g ia h à n g đ ầ u v ề v ă n h ó a d â n g i a n - g i á o sư Đi n h Gi a Kh á n h , là do h ộ i lễ d â n gian c h ứ a đ ựn g 46T51Tmột cách tập trung 46T51Tn h ữn g yếu tố c ủ a Polklore ( v ă n h ó a d â n gian) h ơ n cả. Theo g i á o 51T72Tsư 51T72TĐỗ Đức Hiểu : "Lễ Hộ i d â n g i a n còn đ â y, các bức c h ạ m trổ p h ù đ i ê u t r ê n gỗ, c á c bức tượng gốm cổ xưa c ò n đ ấ y .... mi n h c h ứn g c h o tư tưởng p h ồ n thực, c h o s ức sống tràn đ ầ y, c h o tình yêu con n g ư ờ i " . Th e o đ ó , c h ú n g la có t hể hiểu t hê m : t ư tưởng ( h a y t ín n g ư ỡ n g ) p h ồ n t h ự c c h í n h là linh h ồ n c ủa l ễ hội d â n gian Việt Na m. B ằ n g khoảng h ơ n h a i c h ụ c b à i thơ Nô m c ủ a mình, t h ế g i ớ i t h ơ N ô m của Xu â n Hư ơ n g l à thế giới c ủ a Hội lễ - H ộ i lễ p h ồ n thực. Có đ i ề u , không chỉ l ặ p lại y nguyện n h ữn g gì là c ủ a d â n g i a n , cái độc đáo t r o n g sáng tạo n à y của Xu â n H ươ n g thể hiện ở chỗ : " Hồ Xu â n Hư ơ ng đ ã n â n g ý

51TN g h i ê n cứu t h ơ N ô m Xu â n H ươ n g là trở về v ớ i cội rễ, n g ọn n gu ồ n c ủa v ă n h óa d â n g i a n - c ủ a folklore, mà t r u ng t â m đ i ể m c h í n h là từ Hội Lễ d â n gian. Đó l à cách đ ề xuất rất có l ý mà n h à nghiên cứu đ ã đề cập. Điều đ ó còn được chứng minh h ằ n g công trình n g h i ê n cứu c ủ a Đỗ La i Th ú y v ề t h ơ Hồ Xu â n Hương, cũng từ v ớ i xuất p h á t điểm là H ộ i lễ d â n g i a n n h ư v ừa nêu [ 2 2 0 ] . Số l à , n ă m 1995 tạp chí " Vă n h ó a d â n g i a n " có b à i : "Tiếp c ậ n t h ơ Xu â n H ư ơ n g từ n g u yê n l ý Hộ i hóa trang của M . B a k h t i n " . B à i viết đ ề c ậ p đến n h ữn g ả n h hưởng k h o a h ọ c mà M . B a k h ti n ,q u a công trình l ý luận vĩ đ ạ i c ủ a mình : "Sáng tác c ủ a F r a n c o i s Rabelais và nền v ă n h ó a d â n 45T51Tg i a n 45T51TT r u n g cổ v à P h ụ c Hưn g " ; đối v ớ i g i ớ i nghiên c ứu của phê h ì n h v ă n h ọ c ở ta, b à i viết c ò n đ ề c ậ p đến t h á i đ ộ ủng h ộ c ủ a tác g i ả đ ối với hướng nghiên c ứu t h ơ Nô m X u â n H ư ơ n g tr ê n cơ sở Hộ i lễ d â n gian mà n h à nghiên cứu Đỗ Đ ức Hiểu đ ã n g h i ê n cứu. T â m đắc của người viết còn thể hiện trong việc k h á m p h á t h ơ N ô m X u â n Hươ n g "theo tinh thần thế t ụ c h ó a c ủ a t h ờ i P h ụ c H ưn g ", mà t í n h c h ấ t "giải thiêng", " h ạ bệ", là n h ữn g đ ặ c trưng dễ t h ấ y n h ấ t . Điều n à y cũng c h í n h l à điều mà n h à p h ê b ì n h v ă n h ọ c L ạ i Nguyên Ân [ 2 6 0 ] ( t ức Ta m V ị ) đ ã p h á t biểu trong bài nghiên c ứu của ông : " Tin h t h ầ n P h ục H ưn g t r o n g t h ơ Hồ X u â n Hương". T h ê m mộ t l ầ n k h ẳ n g đ ị n h , rằng p h ư ơ n g p h á p l u ậ n nghiên cứu c ủ a M . B a c k h t i n ( c ụ thể là l u ậ n điểm về Carnavalesque) đ ã tỏ r a t h ậ t sự h ữu h i ệ u . Tác giả n h ư đ ã tổng kết vấn đề n à y "Tóm lại, á p d ụ n g luận đ i ể m C a r n a l e s q u e c ủ a M .B a k h t i n v à o nghiên cứu thơ H ồ Xu â n Hương đ ã p h á t h i ệ n đ ượ c n h ữn g vấn đ ề mớ i h o ặ c l ý

n g h ĩ a p h ồ n thực trong d â n gian lên n h ữn g cấp đ ộ mớ i : v ẻ đ ẹ p c ủ a n g ư ờ i p h ụ n ữ ( Đ ặ c biệt là cơ thể người p h ụ n ữ , n ỗ i cô đ ơ n , sự cực n h ụ c c ủ a n g ườ i p h ụ n ữ) trơ trọi, l ờ i nguyền của thói đ ờ i đ e n b ạ c ....” Từ n h ữn g d ẫ n g i ả i t r ê n , tác giả n h ấ n mạ n h p h ươ n g hướng nghiên cứu t h ơ Nô m Hồ Xu â n H ươ n g là tìm h i ể u các lễ h ộ i d â n gian, những trò c h ơ i d â n g i a n v ớ i n h ữn g ý n g h ĩ a đích t h ực c ủ a n ó ( n h ư k i ể u h ộ i C a r n a v a l ở P h ươ n g Tâ y) . Đã r õ ràng, đ ể có t h ể hiểu đ ư ợ c thông tin từ t á c giả cho thấy : t h ơ N ô m Xu â n H ư ơ n g ma n g h ơ i t h ở h a y â m h ưở n g c ủ a Hộ i lễ d â n gian, n ó c h á y b ỏ n g n h ữn g ước mo n g cho sự s i n h t ồ n , n ả y n ở , c h o một cuộc sống n o đ ủ mọi bề, cho n h ữn g ước v ọ n g bình d ị , tự n h i ê n c h í n h đáng, n ó thể hiện tiếng g ọ i thiết t h a vì tình yêu, h ạ n h p h ú c cho 46T51Tsự sống 46T51Tc ủ a con người.

51TN ă m 1 9 9 4 , trong " Tục ngữ ca d a o d â n c a Vi ệ t Nam", (được t á i b á n t hứ 10) cho t h ấ y n h à n g h i ê n cứu v ă n học d â n g i a n Vũ Ngọc P h a n trong k h i đ ề cập đ ế n v ă n h ọ c d â n gian, cụ thể là t ụ c ngữ, ca d a o , d â n ca Vi ệ t Na m c ũ n g đ ã c h o biết : về n g h ệ t h u ậ t t à i tình t r o n g thơ Nô m X u â n Hương đ ượ c b ắ t đ ầ u t ừ k h o tàng t ụ c ngữ, c a dao, d â n ca Viêt N a m. Có thể thấy n h ữn g n h ậ n x é t hết sức c h í n h x á c c ủ a một trong n h ữn g c h u yê n gia h à n g đ ầ u về v ă n h ọ c d â n g i a n v ề t h ơ Nô m X u â n Hư ơ n g v ớ i v ă n h ọc d â n g i a n n h ư s a u " Hồ Xu â n H ươ n g một nh à t h ơ l ớ n c ủ a nước ta c ũ n g h ọ c t ậ p truyền thống n g h ệ t h u ậ t v à n g ô n n g ữ từ 46T51Tở 46T51Ttục n g ữ ca d a o k h ô n g k é m N g u yễ n Du . B à v ậ n dụ n g rất t à i n h ữn g t h à n h ngữ, t ụ c ngữ, lộng n g ữ v à lối c h ơ i c h ữ c ủ a t ụ c n g ữ , ca d a o . .. B à còn v ậ n d ụ n g cả 46T51Tnghệ 46T51Tt h u ậ t c ủ a câu đố đ ể diễn đ ạ t nội dung trữ tình

g i ả i v ấ n đề cũ d ư ớ i mộ t 47T51Tchiều kích mới", 47T51T" C h i ề u kích mớ i " ấy, c ũ n g t h e o tác giả, cơ b ả n là " p h ươ n g diện triết l ý và n hữ n g "nguyên tắc t h ẩ m m ỹ" c ủ a nền v ă n h ó a d â n g i a n Việt Na m, k h i x e m xét nghiên cứu vấn đề t h ơ Nô m Hồ Xu â n H ươ n g . H a i vấn đ ề có t í n h chất cốt lõi ấ y c ũ n g đ ã đ ượ c n h à n g h i ê n cứu v ă n h ọ c M a i Quốc Liên n h ấ n mạ n h k h á r õ trong một t à i l i ệ u v i ế t v ề t h ơ Xu â n H ư ơ n g v à n h ữn s v ấ n đ ề c ầ n đ ượ c n g h i ê n cứu. C hú n g tôi đ ã có d ị p t h u yế t trích l ạ i ,ở p h ầ n trên c ủ a l u ậ n á n . P hó tiến sĩ Đi n h Th ị Khang c ũ n g b à y tỏ n h ậ n xét c ủ a mình v ề q u a n đ i ể m t h ẩ m m ỹ, cái n h ì n nghệ t h u ậ t mớ i mẻ c ủ a Xu â n H ươ n g từ bài t h ơ "Thiếu n ữ n gủ n g à y" của b à . Tác giả b à i viết đ ã p h á t h i ệ n q u a n điểm t h ẩ m mỹ v à c á i n h ì n n g h ệ t h u ậ t mới mẻ t r o n g bài thơ chính là đ ã g ặ p gỡ q u a n điểm t h ẩ m m ỹ, q u a n n i ệ m về cái đẹp một cách h ồ n n h i ê n , l à n h mạ n h c ủ a n ề n v ă n h ọ c , v ă n h ó a d â n g i a n . Ý k i ế n k h o a học n à y đ ã được thể h i ệ n t r ê n t ạ p c h í Kh o a h ọ c về p h ụ n ữ , số2 n ă m 1 9 9 4 . N ă m 1995, c h ú n g tôi còn được biết mộ t l u ậ n á n thạc sĩ N g ữ V ă n , tại Trường Đại Học Tổng Hợ p t h à n h p hố Hồ C h í M i n h , v ớ i tiêu đ ề "Yếu tố follklore trong t h ơ Hồ Xu â n Hư ơ ng " của lác giả T r ầ n Th ị M i n h G i ớ i [ 65] . C ô n g trình nghiên cứu đ ã p h á t h i ệ n được một số yếu tố c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n Việt Na m đ ã x u ấ t hiện và đ ể l ạ i dấu ấ n trong một số b à i t h ơ Nô m (được t r u yề n t ụ n g ) c ủ a X u â n H ươ n g , c ũ n g dưới n h ữn g ả n h h ưở n g k h o a học hết sức đ ú n g đ ắ n v à cần thiết mà M . Bakhtin n h à k h o a h ọ c n h â n v ă n , n h à l ý l u ậ n x u ấ t sắc c ủ a Liên Xô đ ã p h á t sáng một cách t u yệ t v ờ i v à sắc s ả o .

l à m c h o th ơ b à bỗn cột mà d u yê n d á n g . . . Do n g ô n ngữ c ủ a ta rất bóng b ẩ y v à h à m súc, n ê n h ầ u hết n h ữn g c â u t h ơ c ủa Hồ Xu â n Hương đều có h a i n g h ĩ a . Có t h ể n ó i : B à là n h à t h ơ 46T51Tsử dụng ngôn ngữ dân gian tuyệt giỏi" 46T51T[ 1 7 6 ]. B à i viết đ ã g i á n tiếp đ ề cập đến p h ư ơ n g p h á p n g hi ê n c ứu vốn đ ã q u e n t h u ộ c v à rất t r u yề n thống trong việc n g h i ê n cứu v ă n h ọ c ở nước ta, đ ó là tìm hiểu q u a n h ệ giữa v ă n học d â n g i a n v à v ă n h ọ c viết. Đối với n h ữn g n h à t h ơ , n h à v ă n l ớ n c ủ a n h â n loại, mối q u a n h ệ ấy là môi q ua n h ệ sống còn, mối q u a n hệ của sự sáng tạo ma n g 46T51Ttính quy luật toàn thể giới 46T51Tv à H ồ Xu â n Hương - " B à c h ú a t h ơ N ô m" c ủ a c h ú n g ta c ũ n g đ ã từng đi trên 46T51Tcon đường lớn ấy. 46T51TV à vì thế, có t h ể nói 46T51Ttừ khá sớm vấn đề 46T51Tn g h i ê n cứu t h ơ N ô m X u â n Hư ơ ng trong v ă n học d â n gian (một yếu tố c ủ a v ă n h óa d â n g i a n ) 46T51Tđã được đề cập đến. 46T51TC h o đến b â y g i ờ v à mã i mãi v ề sau n h ữn g kết l u ậ n , n h ữn g kết q u ả n gh i ê n cứu v ề v ấ n đề n à y v ẫ n còn có ý n g h ĩ a , t r ê n cả chặng đ ườ n g d à i c ủ a việc n g h i ê n cứu về Hồ X u â n Hương vốn vẫ n còn biết b a o công việc p h ả i đ ượ c tiếp tục n g h iê n c ứu ...

51TT r ê n đ â y, c h ú n g tôi vừa làm x o n g công việc giới thiệu v à chọn lọc có hệ thống n hữ n g thông tin v ề việc n g h i ê n cứu thơ Nôm H ồ X u â n Hương trong q u a n hệ v ớ i v ă n h ó a d â n g i a n (folklore). Từ l â u , vấn đ ề nghiên c ứu thơ Nô m c ủ a Xu â n Hư ơ n g đ ã được đ ặ t ra, có l ú c gay gắt, quyết liệt trong b à n b ạ c , k h e n chê. Trong t ì n h h ì n h vấn đ ề v ă n b ả n t h ơ Xu â n Hư ơ n g diễn r a hết sức p h ức t ạ p , n h ữn g b à i nghiên c ứu về b à đ ã có từ trước đến g i ờ c ũ n g c h ư a p h ả i đã h o à n toàn được biết đến d o h o à n c ả n h k h á c h q u a n . C h ún g tôi, dẫu t h ậ t mo n g mỏ i t ạ o d ựn g được c h ặ n g đường n g h i ê n cứu sáng t á c t h ơ Nô m c ủ a b à trong n ề n v ă n h ó a d â n gian Vi ệ t N a m từ trước đến n a y c ũ n g đã g ặ p biết b a o n h ữn g k h ó k h ă n . Song v ẫ n còn 48T51Tl à 48T51Tđ i ề u ma y mắn cho c h ú n g tôi k h i tiến h à n h l à m công t á c t h ư mụ c c h u ẩ n b ị c h o l u ậ n á n l à khi đ ấ t nước mình h ò a bì n h thống n h ấ t , n h ữn g vấn đề về t ư liệu có p h ầ n phong p h ú , đ ầ y đ ủ h ơ n , g i ú p c h o c h ú n g tôi có được n h ữn g n h ậ n x é t mà h y v ọ n g có n h ữ n g đ i ề u có t ụ c n g h ĩ thể còn mới mẻ, còn n h ữn g điều để viết, để s u y. . .. Nh â n đ â y, t h ê m một l ầ n , c h ú n g lôi c h â n t h à n h đ ượ c b à y t ỏ sự x ú c động trước 48T51Ttấm 48T51Tlòng 48T51Tn h i ệ t tình 48T51Tc ủ a các giáo 48T51Tsư đ ã n h i ệ t t ì n h c u n g cấp c h o c h ú n g 48T51Ttôi những tư liệu về Hồ Xu â n Hư ơ n g ; C ủ a c á c c h ị , c á c a n h v à bè b ạ n t h â n q u ý tại các t h ư v i ệ n Tổng h ợ p , Khoa học x ã hội, K h ả o cổ, Đại h ọ c Sư p h ạ m Th à n h p h ố Hồ C h í

tiếp

M i n h , Đạ i học Tổng h ợ p Th à n h p h ố Hồ Chí M i n h , Chi n h á n h Nhà x u ấ t bản g i á o d ục , đ ã l u ô n t ạ o điều k i ệ n để c h ú n g tôi có thêm được những t h ô n g tin mớ i , bổ ích c h o công v i ệ c nghiên cứu c ũ n g n h ư q u á t r ì n h học t ậ p v à t h a m k h ả o t à i liệu c ủ a mình.

51TT h ứ n h ấ t , v ấ n đề n g h i ê n cứu ( h a y có đ ề c ậ p í t n h iề u ) đến s á n g tác thơ Nô m, ( c h ủ yếu, c ă n b ả n là bộ p h ậ n thơ N ô m đ ượ c t r u yề n tụng của Xu â n H ươ n g ) đ ã đ ượ c g h i n h ậ n t ừ r ấ t s ớ m 46T51T. 46T51TN ó có một sức sống l â u d à i v à o h ạ n g n h ấ t n h ì trong n ề n v ă n h ọ c d â n tộc, k h ô n g c h ỉ đối v ớ i g i ớ i h ọ c thuật, nghiên cứu mà còn 48T51Tđ ối 48T51Tv ớ i một số lượng đ ộ c giả vô c ù n g đ ô n g đ ả o c ủa Xu â n H ư ơ n g, q u a biết bao thê h ệ . Điều đ ó l à một p hầ n t h ưở n g v ô giá c h o tất cả n h ữn g thiên tài của n h â n l o ạ i . Và Xu â n Hư ơ n g đ ã chiếm lĩnh trọn v ẹ n sự yê u mến, trân trọng, v ớ i 48T51Tcả 48T51Tn hữ n g gì c ò n chưa được h i ể u biết về n h à t h ơ k ỳ t à i n à y .... Từ t r ướ c đ ế n n a y, v ấ n đề về Hồ Xu â n H ư ơ n g l u ô n được coi là "trung t â m điểm" thu h ú t sự c h ú ý c ủ a d ư l u ậ n rộng rãi. Giá n h ư có được một công t r ì n h 51T72Tsưu 51T72Tt ậ p được tất t h ả y n h ữn g công trình, d ầ u k h e n , d ầ u chêR, Rđã nghiên cứu v ề Hồ Xu â n H ư ơ n g c ũ n g n h ư t h i p h ẩ m 48T51Tc ủ a 48T51Tb à , tưởng c ũ n g là một vấn đề c ầ n được đ ặ t ra. Từ 46T51Tphạm vi 46T51Tn g h i ê n cứu c ủ a đ ề tài " Hồ Xu â n Hương và n ề n v ă n hóa d â n gian Việt Na m" ở nửa cuối t h ố k ỷ X V I I I n ửa đ ậ u thế k ỷ XIX, chúng tôi k h ô n g t h ể cùng l ú c l à m được việc h ệ thống hết các công t r ì n h nghiên cứu đ ó . Tu y 48T51Tn h i ê n , 48T51Ttừ yê u cầu c ủ a l u ậ n á n 48T51Tđ ã 48T51Tb u ộ c c h ú n g 48T51Tlôi 48T51Tp h ả i tìm hiểu trên những t à i liệu đ ã viết về Xu â n H ươ n g ở những 46T51Tchỗ có ít nhiều liên quan đến lĩnh vực văn hóa dân gian 46T51T( b a o gồm v ă n học d â n gian, s â n k h ấ u , h ộ i h ọ a , điêu k h ắ c , mỹ t h u ậ t , lễ hội, p h o n g t ụ c t í n ngưỡng d â n g i a n ) , n h ữn g yếu tố t h u ộ c folklore . . . Và x é t t r o n g tiêu chí, p h ạ m trù c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n n h ư t h ế , bằng n h ữn g t à i l i ệ u mà c h ún g tôi có đ ượ c , c h ú n g tôi cho r ằ n g , 46T51Tcũng đã từ lâu, vấn đề thơ Nôm (được truyền tụng) của Hồ Xuân Hương đã sớm được đề cập trong mối quan hệ với văn học dân gian (một thành tố quan trọng của phạm trù văn học dân gian) 46T51Ttheo k h á i niệm t h u ậ t ngữ văn h ó a d â n gia n đ ã cho thấy. 51T58TVề 51T58Tmặ t t h ờ i gian, t à i liệu đ ầ u tiên cho thấy có sự ả n h h ư ở n g c ủ a v ă n học d â n gian cụ t h ể l à của những câu đố t ụ c g i ả n g t h a n h t r o n g thơ Nô m X u â n H ươ n g , l à n h ậ n x é t t h ơ Nô m X u â n Hươ n g , x é t k ỹ " t ụ c mà t h a n h " . Tài liệu có t h ể được coi lã đ ầ u tiên n à y c h í n h là tiếng

1.3. Một số kết luận :

n ó i mang t í n h c h ấ t d ự b á o của Lê Dư trong "Nữ l ưu v ă n h ọ c sử", n ă m 1 9 2 9 . M ặ c d ù , Lê Dư trong t à i liệu vừa n ê u t r ê n c ũ n g c h ưa đ ưa ra được lời t u yê n b ố c h í n h thức về mối q u a n h ệ giữa c â u đố tục giảng t h a n h của v ă n h ọ c d â n gian với n h ữn g b à i t h ơ Nô m vốn b ị coi là "Dâm thư" từ l â u k i a c ủ a X u â n Hương. Tu y nhiên, b ằ n g h ì n h t h ức gián tiếp, k h i tác giả n h ậ n x é t t h ơ Nô m c ủ a Xu â n H ư ơ n g " x é t k ỹ t ụ c mà t h a n h " , c h ú n g ta lập tức hiểu được t í n h chất "tục” ; "thanh" ấ y, từ l â u đ ã có mặ t t r o n g n h ữn g c â u đố lúc giảng t h a n h vốn thông minh, h à i h ướ c mà n g u ồ n gốc s â u x a c ủ a n ó lại b ắ t đ ầ u từ mộ t triết l ý v u i sống đ ầ y chất d â n d ã c ủ a cuộc đ ờ i rất thật, là tín ngưỡng v ề triết l ý Â m - Dương, l à triết l ý của mộ t n ề n v ă n mi n h Lú a nước - n ô n g nghiệp, vốn rất c h ú trọng đến nghi lễ p h ồ n thực . . . Nh â n l o ạ i , từ t h ờ i x a x ưa đến n a y c ũ n g từng n â n g n i u ,q u ý trọng bảo vệ d i s ả n c ủ a n ề n v ă n h ọ c t h ờ i x a x ưa c ủ a họ. Vì v ậ y, việc 51T72Tsưu t 51T72Tầ m v ă n học d â n g i a n k h ô n g p h ả i là v i ệ c l à m mới mẻ. Đã từ l â u , v à i ba nghìn n ă m trước, 51T58T305 51T58Tb à i t r o n g Ki n h Thi c h í n h n h ờ các n hạ c sư Trung Quốc 51T72TSưu 51T72Ttập, t r u yề n lại. Loài người n g à y n a y còn biết đến thiên sử thi I-li-át v à Ô- đ i- x ô của Hô-me ở 51T58Tcổ 51T58TH y L ạ p cũng là n h ữn g tác p h ẩ m v ă n h ọ c d â n gian t r u yề n l ạ i từ h ơ n 51T58T3000 51T58Tn ă m n a y. Ở n ướ c ta, d ẫ u t r ả i q u a b a o cuộc chiến chống ngoại x â m, n h ữn g c ô n g trình đ ã cho thấy có sự sưu t ậ p v ă n học d â n g i a n b ắ t đ ầ u có t ừ t h ế k ỷ t h ứ X v ớ i sự g h i l ạ i các t r u yề n t h u yế t n h ư "Báo cực t r u yệ n (-?)", "Ngoại sử k ý " c ủ a Đỗ Th i ệ n [ 1 7 6 ]. Bác H ồ , v ị lãnh tụ lớn của d â n tộc, n h à đ ạ i c á c h mạ n g , b ậ c h i ề n triết, n h à thơ l ớ n c ủ a c h ú n g ta cũng đ ã từng k h ẳ n g định giá trị c ủ a n h ữn g s á n g tác dâ n g i a n là " Nh ữn g h ò n ngọc q u í " đối v ớ i v ă n học d â n tộc [ 1 7 6 ]. X ư a n a y, các n h à thơ, đ ặ c b i ệ t là n h ữn g n h à thơ, những nghệ sĩ có tuổi t ê n l u ô n tự k h ẳ n g đ ị n h rằng, h ọ đ ã h ọ c lập v à đ ã p h á t h u y từ c h í n h truyền thống c ủ a v ă n h ọ c d â n g i a n . Maxim-Gorki c ũ n g lừng n h ấ n mạ n h đến " Ng u ồ n sữa mẹ k h ô n g b a o giờ c ạ n " là v ă n h ọ c d â n g i a n đối v ớ i v ă n h ọ c t h à n h v ă n , v ă n học b á c h ọ c h a y v ớ i đội ngũ các n h à thơ, n h à v ă n lớn lao của n h â n loại, trong đó có bản t h â n Maxim- Gorki ... Mối q u a n hệ n à y, mối q u a n hệ giữa v ă n h ọc d â n g ia n v à v ă n h ọ c viết là một t r o n g số n h ữn g mối liên hệ c ă n b ả n c ủa mọi n ề n v ă n h ọ c . Nó i về v ị t r í c ủ a v ă n h ọ c d â n gian với thiên l à i Ng u yễ n Du v à Truyện Ki ề u , g i á o sư Đặ n g T h a n h Lê c ũ n g khẳng đ ịn h v ă n học d â n g i a n có " v ị trí vẻ vang, x ứn g đ á n g l à m n ề n tảng c h o v ă n học d â n lộc". Lê K i n h Khiên,

51TC ũ n g x é t về p h ươ n g diện ấy, lịch sử vấn đề n g h i ê n cứu thơ N ô m t r u yề n t ụ n g c ủa Xu â n H ươ n g t r o n g mối q u a n h ệ với v ă n học d â n gian thực sự đ ã được nói đến, đề c ậ p đến (tất n h i ê n là ở n h i ề u mức đ ộ đậm, n h ạ t , ít, n h i ề u ... k h á c n h a u ) . V à c h o đến n a y, vấn đề n à y v ẫ n đ ư ợ c c á c n h à nghiên cứu 46T51Tđề rập sâu 46T51Tv à 46T51Trộng hơn; 46T51Tk hô n g c h ỉ x e m x é t t r o n g q u a n hệ về thể tài, t h i l i ệ u 46T51Tở 46T51Tthơ N ô m X u â n Hương với thơ c a d â n gian (ca d a o , t ụ c ngữ, c â u đố ), mà c h ú n g được x e m x é t trên nhiều cấp độ mớ i c ủ a t h i p h á p h ọ c . Điều n à y c ũ n g h o à n toàn p h ù hợp b ở i yê u cầu p h á t triển v à g ó p p h ầ n nghiên cứu, tìm hiểu đối tượng n g h i ê n cứu đ ư ợ c sâu sắc h ơ n , t r á n h đ i được n h ữn g s u y d i ễ n , p h á n đ o á n thiếu c h í n h x á c . Xé t theo trình tự t h ờ i gian v à ở mức đ ộ n h ấ t đ ị n h , Lê D ư t r o n g " C á c n ữ sĩ Việt N a m nổi tiếng", n ă m 1 9 2 9 đ ã có thể được coi n h ư là tài liệu đ ượ c g h i n h ậ n s ớ m nhất. Khi các tác g i ả p h á t hiện ra tính chất "Tục" mà " t h a n h " từ thơ Nô m X u â n Hương. Khác x a v ớ i các xu t h ế c ủ a c á c h ọ c giả viết v ề Xu â n H ươ n g đ ươ n g thời, chỉ b ằ n g việc k h e n c h ê , h ờ i h ợ t có sôi nổi n h ưn g x e m ra k h ô n g n g ã n g ũ , Lê Dư đ ã "cầm chắc " mộ t n h ậ n x é t mà có lẽ c h o đến b â y giờ, v ẫ n chứng tỏ sự h ợ p lý k h o a học của nó. Tính chất ấy c h ú n g ta l ạ i c ũ n g

trong b à i " M ộ t số vấn đ ề lý thuyết c h u n g về mối q u a n hệ v ă n h ọ c d â n gian - v ă n h ọ c viết" [107] tác giả đ ồ n g t h ờ i n h ấ n mạ n h , " Kh ô n g thể hiểu được đ ầ y đ ủ v à sâu s ắ c bộ p h ậ n v ă n học viết n ê u k h ổn g b i ê t đến ả n h h ưở n g c ủ a v ă n h ọ c d â n g i a n đối v ớ i n ó " . C h í n h mối q u a n hệ g ắ n b ó h ữu cơ n à y làm c h ú n g ta hiểu đ ượ c đ ầ y đ ủ và s â u sắc b ộ p h ậ n v ă n h ọ c viết, trên n h i ề u p h ư ơ n g diện k h á c n h a u c ủ a sự p h á t triển có t í n h q u y l u ậ t c ủ a n ó đối với v ă n học viết. Có lẽ còn n h i ề u l ý d o k h á c khiến n h ữn g n h à n g h i ê n c ứu lích sử v ă n học cũng n h ư các nhà p h ê b ì n h , luận b à n v ă n h ọ c thường rất c h ú trọng tìm hiểu đến q u y l u ậ t k ế t h ừ a và sáng t ạ o c ủ a mộ t số h i ệ n tượng v ă n h ọ c đ ộ c đáo, mà H ồ Xu â n H ươ n g l à một trong những g ươ n g mặt, h a y h i ệ n tượng v ă n học x ứn g đ á n g được đ i s â u tìm hiểu. Vì nhiều lẽ k h á c nữa, đ ể cho thấy,các n h à nghiên cứu, p hê b ìn h v ă n học từ lâu cũng đ ã đ i theo c o n đường nghiên cứu v ă n h ọ c t r o n g truyền thống, tức là tìm hiểu mối q u a n h ệ v ă n h ọ c viết v à v ă n h ọc d â n g i a n đ ể tìm thấy tiếng n ó i r ấ t " C h u n g tình ý h ợ p " của v ă n h ọc d â n g i a n t r o n g các s á n g tác của c á c thiên tài v ă n học, n h ư Ng u yề n Trãi, Nguyễn Du , v à v ớ i cả những bài thơ Nô m r ấ t l á u l ĩ n h , bốp c h á t c ủ a Xu â n H ươ n g .

có t h ể tìm thấy d ễ d à n g q u a mộ t l o ạ t các loại câu đ ố tục g i ả n g t h a n h k h á h à i hước v à thông minh về óc tưởng tượng của người Vi ệ t mình từ x a x ư a .... C h ú n g tôi đ ã h ơ n một l ầ n c h o rằng, chính từ n h ậ n x é t n à y đ ã c h ứn g tỏ sự n g h i ê n cứu k h á c h q ua n v à k h o a h ọ c c ủ a t á c giả so v ớ i x u hướng và d ư l u ậ n đ ươ n g thời. Đến n ă m 1950 v ớ i Ho a B ằ n g v à " Hồ Xu â n Hương n h à t h ơ c á c h mạ n g " t h ự c sự đ ã là tiếng n ó i k h á đ ầ y đ ủ và t h u yế t p h ụ c v ề mối quan h ệ t h ơ Nô m Xu â n Hư ơ n g v ớ i ca d a o tục ngữ Việt N a m ( n ế u c h ú n g ta t h ể tất những điều mà t á c g i ả đ ã có vẻ n h ư đ i q u á x a k h i đ á n h giá tác động x ã hội c ủ a t h ơ Nô m X u â n H ươ n g với n h ã n tự là " n h à t h ơ C á c h mạng"), N ă m 1 9 5 7 , Văn Tâ n v ớ i " Hồ Xu â n H ư ơ n g v ớ i c á c p h ụ n ữ , v ă n học và giáo d ụ c " t h ì p h ạ m vi n g h i ê n c ứu đ ã được h é mở . B ở i c h ỗ , n h à nghiên cứu h o à n toàn có lý k h i g i ả i thích " Hiện tượng thơ Nô m X u â n H ươ n g " t r o n g h o à n cảnh x ã h ộ i đ ươ n g t h ờ i với b a o nhiêu sự k i ệ n lịch sử c h ứn g tỏ mộ t 46T51Txu thế - tiến bộ và dân chủ 46T51Th ơ n b a o 51T57Tg i ờ 51T57Thết, trong lịch sử xã h ội p h o n g kiến ở n ướ c ta bấy giờ. C ò n b ở i ở chỗ n à y - c h ú n g tôi đ ặ c b i ệ t lưu ý , tác g i ả đ ã n ắ m đ ư ợ c mộ t n é t trong tiểu sử được l ưu t r u yề n về Xu â n H ư ơ n g , đ ó l à : " Xu â n H ươ n g thuộc tầng lớp p h o ng kiến h ạ n g d ướ i đ ã c h ịu ít n h i ề u ả n h h ưở n g c ủ a lối sống t h ị d â n và tư tưởng t h i d â n . C h í n h vì v ậ y, cho nên trong đ ờ i sống ta thấy X u â n Hươ n g c ó t h á i độ k h á c h ẳ n thái đ ộ giai cấp p h o n g kiến, n h ữ n g n g u yệ n v ọ n g k h á c h ẳ n n g u yệ n v ọ n g g i a i cấp p h o n g kiến". Ở t r a n g tiếp theo, t á c giả tiếp tục lý giải " M ộ t người đ a t ì n h n h ư X u â n Hương mà p h ả i c h ị u c ả nh góa b ụ a tất không k h ô n g khỏi b ị n h ữ n g đòi h ỏ i v ề tình d ụ c d à y vò". Đã k h ô n g có ít tác giả p h ê p h á n t í n h tư tưởng trong những b à i thơ c ủ a b à chỉ n h ằ m vào "cái ấy", d ù n g " c á i ấy" để đả kích p h ê p h á n x ã h ộ i phong kiến và c h o đó là c h ỗ h ạ n c h ế c ủ a thơ Xu â n Hương, cho đ ó là sự khiếm khuyết 51T72Tso 51T72Tv ớ i t h i ê n tà i l ớ n lao về " n ỗi đ a u n h â n l o ạ i " n h ư Ng u yễ n Du . C ó 51T72Tthể là 51T72Tn h ư thế. N h ưn g sẽ còn lại vấn đề k h á c : R ằ n g k h u ô n mặt v à g i ọ n g đ i ệ u , thi p h á p của mỗi thiên t à i thì k h ô n g thể giống n h a u . Thiên t à i c ũ n g có một nghĩa là sự k h á c b i ệ t - c h ỉ có điều đó là sự k h á c biệt h ợ p lý - thống n h á t - t r ê n p h ạ m vi toàn c ầ u - c ủ a Tính n h â n loại. Sau tất cả n h ữn g đ i ề u vừa n ê u , c h ú n g t ô i cho rằng : V ă n Tân đ ã có chỗ b ê n h vực 46T51Trất phải lẽ 46T51Tcho Xu â n Hư ơ ng . Kh ô n g hề c h ị u ả n h hưởng c ủ a x u t h ế n g ợ i ca n à y d è bỉu v ề thứ thơ "Dâm", "Tục" c ủ a Xu â n H ư ơ n g , không s a v à o giải thích n h ữn g lý do x ã h ộ i một c á c h d u n g

tục. Không h ề c h ạ y theo ả n h hưởng t ừ k h u yn h h ướ n g c ủ a 24T51TS. 24T51TFreud mà có tác giả đ ã l ớ n tiếng b ê n h vực. Nh à nghiên cứu V ă n Tân đ ã x e m x é t c á c h i ệ n tượng t r o n g h o à n cảnh x ã h ộ i mộ t cách p h ù hợp, mộ t c á c h đ ú n g đ ắ n . Đ ặ c b i ệ t là x e m x é t h o à n c ả n h b ả n t h â n , đến góc g á c lai lịch n h à t h ơ . Trước Vă n Tân, các h ọ c g i ả c h o bà n h ư : một n h à t h ơ , mội con người t h u ộ c về giai cấp bình d â n [ 1 1 ] . C h ỗ ấy, c h ắ c c h ưa p h ả i lý. Có lẽ, n ê n hiểu n h ư V ă n Tâ n , r ằ n g Xu â n H ươ n g t h u ộ c giai cấp t h ị d â n ( n ê n mớ i có điều k i ệ n đ i đ â y đ ó , giao thiệp bạn bè, v ă n n h â n q u e n biết). Đặc t í n h c ủ a giai cấp n à y c h ắ c k h ô n g p h ả i là của t ầ ng lớp nông d â n n h ư Ho a Bằng đ ã n hậ n xét. Đối v ớ i tầng lớp t h ị d â n , tư t ư ở n g p h ó n g k h o á n g , thích tự d o và có n h u cầu đòi h ỏ i cho 46T51Tcái tôi 46T51Triêng cho mình. Điều đ ó , n ó i r ộ n g r a , có thể sẽ giải thích mộ t cách h ợ p lý vì sao Xu â n H ư ơ n g d á m một mình " d ũ n g cảm" nói r a n h ữn g k h a o k h á t h ạ n h p h ú c của con người một cách rất riêng, rất c á n h â n n h ưn g l ạ i k h ô n g hề n h ỏ bé, k h ô n g hề cô đ ơ n v à thấp k é m mộ t c h ú t nào. C ũ n g l à tương t ự v ớ i " M ườ i n g à y" , mà c ả t ậ p t r u yệ n là n h ữn g c h u yệ n v u i đ ù a về c h u yệ n á i â n , c h u yệ n k í n đ á o c ủ a con người lại được xuất h i ệ n t r ê n n h ữ n g trang viết, g i ữa " t h a n h t h i ê n bạ c h n h ậ t " , nói theo cách c ủ a cổ n h â n . . . V ậ y mà B ô - c a- x i- ô c ù n g với " M ườ i n g à y" v ẫ n là k h úc ca lớn thể h i ệ n k h á t vọng s â u t h ẳ m v à mãi mãi c ủ a con n g ư ờ i . Và Bô-ca-x i- ô trở n ê n vĩ đ ạ i , c ũ n g vì lẽ đ ó . Nó i theo cách c ủ a L ữ Hu y Ng u yê n , n h à n g h i ê n cứu p h ê bình sáng g i á , tr o n g lời mở đ ầ u " Th ơ Xu â n H ươ n g " d o c h í n h t á c g i ả tuyển c h ọ n , g i ớ i thiệu [165]; R ằ n g "Người p h ụ n ữ trở t h à n h n h â n v ậ t trung tâm trong thơ Xu â n Hư ơ n g có k h i xuất đ ầ u l ộ diện, có k h i dấu mặ t . Nế u n h ư V i c t o r Hu go có lý cho r ằ n g người ta có một tôn giáo t h ứ h a i l à lình yêu 48T51Tv à 48T51Tc h ú a c ủ a đ ạ o ấ y c h í n h là n g ư ờ i p h ụ n ữ" thì p h ả i c h ă ng Hồ Xu â n H ươ n g không có lý 48T51Tv ớ i n h ữn g b à i thơ đ ề cao n g ườ i đ à n b à , . . . tất c ả n hữ n g c á i gì t h u ộ c v ề n g ư ờ i đ à n 48T51Tb à , tất cả n h ữn g "cái gì t h u ộ c v ề con n g ư ờ i đối v ớ i tôi đều q u ý " n h ư câu t ụ c 48T51Tn g ữ 48T51Tcổ mà Các- M á c rất thích đ ó , cả c h u yệ n t r o n g b u ồ n g k í n , p h ò n g the, cả c h u yệ n cơ thể n g ườ i đ à n b à - biểu tượng c ủ a c á i Đẹp ? ". Q u ả có chuyện thơ X u â n H ươ n g v ẫ n lồ lộ n h ữn g hình t ư ợ n g cứ n h ư là k h i ê u d â m - như k h ô n g í t người ngộ n h ậ n . P h â n biệt đ â u là g i ớ i h ạ n c ủ a nghệ t h u ậ t , c ủ a cái Đẹp, đ â u l à l õ a thể g ợ i d ụ c . Điều ấy c ũ n g k h ô n g t hậ t r ạ c h ròi. Nó còn t ù y t h u ộ c 47T51Tở 47T51Ttrình đ ộ t h ấ m t h ấ u trước C á i Đẹp c ủ a từng đối tượng. Và Lữ H u y

51TV ớ i công trình v ề Hồ Xu â n H ươ n g c ủ a n h à nghiên c ứu Vă n T â n , k h i đ ề cập đến t h ơ Nô m X u â n H ươ n g với v ă n h ọ c d â n g i a n , sau Ho a B ằ n g , Vă n Tâ n đã có mộ t "bước vượt" k h á c ă n b ả n , k h i ô n g k h ô n g c h ỉ c h ú ý so s á n h , đối c h i ế u với ca dao, tục n g ữ , t r o n g mả n g thơ ca d â n gian vốn đ ơ n g i ả n , dễ t h ấ y nhất, trong ả n h h ưở n g v ớ i t h ơ Nôm X u â n Hư ơ n g ; mà còn c h ú ý 46T51Tmở rộng 46T51Tp h ạ m v i nghiên cứu đến một bộ p h ậ n n h ữn g c â u đố tục giảng t h a n h , đến t r u yệ n tiếu lâm, t r u yệ n trạng, vốn là những lĩnh vực không đ ơ n giản mà n g a y cả các n h à folklore h ọ c ở Việt Na m c ũ n g c h ưa t h ự c sự nghiên cứu nhiều và đ ầ y đ ủ n h ư là n ó c ầ n p h ả i được n g h i ê n cứu t h ậ t s â u h ơ n ( v ớ i cả đ ươ n g thời và h i ệ n n a y) , so v ớ i v i ệ c n g h i ê n cứu c á c t h à n h tố k h á c c ủ a p h ạ m v i v ă n h ọ c d â n g i a n - n h ư ca d a o , t ụ c n g ữ 51T59Tv v . . .

51TT h e o Vă n Tâ n , Hồ Xu â n H ươ n g đ ã "Biết v ậ n d ụ n g t à i tình ca d a o , t ụ c ngữ, đ ã k h a i t h á c t r u yệ n tiếu l â m và n h ữn g câu đố t ụ c g i ả n g t h a n h . Do đó, ngữ n g ô n c ủ a Xu â n Hư ơ n g là mộ t thứ ngữ n g ô n v à o l o ạ i đ ặ c biệt, rất d â n tộc, rất n h â n dân". N ă m 1 9 5 8 , một n ă m sau k h i viết " Xu â n H ươ n g với các giới p h ụ n ữ , v ă n h ọ c v à giáo d ụ c " , Vă n Tâ n c h o ra đ ờ i " Vă n h ọ c trào p h ú n g Việt N a m từ thế k ỷ X V I I I đến n g à y n a y" , Qu yể n Th ượ n g , trong đó Hồ Xu â n H ư ơ n g đ ã được tái đề cập t r ên p h ạ m v i v ớ i "ý n g h ĩ a trào p h ú n g " k h á sâu s ắ c , (từ t r a n g 93 đ ế n trang 1 2 8 c ủ a cuốn s á c h ) . M ặ c d ù k h ô n g p h ả i là một c h u yê n k h ả o v ề Hồ Xu â n Hương, song p h ầ n viết v ề ý n g h ĩ a t r à o p h ú n g c ủ a t h ơ Xu â n Hư ơ n g l ạ i c ũ n g đ ượ c t r ì n h b à y k h á tỉ mỉ từ tiểu sử, t h ờ i đ ạ i đến t í n h chất t h ơ Xu â n H ư ơ n g . C h ú n g tôi v ẫ n tiếp t ụ c theo d õ i n h ữn g ý kiến c ủ a t á c giả

N g u yê n h o à n loàn x á c đ á n g k h i 48T51Tt á c 48T51Tgiả gọi đ ó là " Nh ữn g k h o ả n g c á c h , n h ữn g cực c ủ a h a i q u a n điếm t h ẫ m mỹ đ ố i nghịch". Dưới sự soi s á n g c ủ a p h ươ n g p h á p l u ậ n M . B a k h t i n k h i tìm h i ể u n ề n v ă n h ó a trào tiếu d â n gian thời Tr u n g cổ v à P h ụ c H ưn g trong sáng tác c ủ a R a b e l a i s c ũ n g đ ã đ ồ n g t hờ i g i ú p c h ú n g ta tìm h i ể u t h ơ N ô m Xu â n H ươ n g trong n ề n văn h ọ c d â n g i a n Việt Na m v ớ i một h ệ thống triết l ý , t h ẩ m mỹ rất độc đ á o . M ọ i h ì n h t ượ n g k ỳ dị trong t h ơ Nô m X u â n H ư ơ n g vốn là "xa l ạ " , thấp k é m so v ớ i h ệ thống triết lý - t h ẩ m m ỹ c ủ a v ă n h ọ c q ua n p h ươ n g , l ạ i bỗng sẽ n g ờ i sáng d ướ i sức tỏa s á n g k ỳ d i ệ u c ủ a cả h ệ thống triết lý, v à mỹ cảm c ủ a n ề n v ă n học d â n gian Vi ệ t Na m c ù n g thời ....

tiếp theo công trình về Xu â n H ươ n g đ ã có trước đ â y c ủ a ô n g . Và c h ú n g tôi c ũ n g tìm thấy sự thống n h ấ t trong n h ữn g n h ậ n đ ịn h đ ú n g đ ắ n c ủ a ô n g từ c ô n g t r ì n h trước đ ó . T ấ t nhiên, c ũ n g c ầ n có t h ê m một lưu ý thật n h ỏ rằng, có c h ỗ k h i lý giải t h ơ Xu â n Hương h a y n ó i đến c h u yệ n " k í n đ á o " kia, k h ô n g p h ả i k h ô n g có c h ỗ tác giả giải t h í c h có p h ầ n nghiêng về học t h u yế t 24T51TS. 24T51TFreud ( Ở p h ầ n chưa h o à n t o à n đ ầ y đ ủ c ủ a c h ủ thuyết F r e u d ) , k h i V ă n T â n lý giải ở Xu â n H ư ơ n g , mộ t p h ầ n d o "sự k h ủn g h o ả n g t ìn h d ụ c l u ô n l u ô n sôi s ụ c v à t r ầ m trọng ở con n g ườ i rất mực đ a t ì n h là Xu â n Hươ n g . D â m và t ụ c đ ã ă n sâu v à o ý thức, tư tưởng Xu â n H ươ n g , c h i p h ối h ầ u h ế t t h i p h ẩ m c ủ a Xu â n Hương".... C h ỗ n à y c ầ n p h ả i được x e m lại, để n ê n có một cách 46T51Tđánh giá nào đấy 46T51Tcho t h ậ t t h ỏa đ á n g h ơ n . Đồ n g t h ờ i , c h ú n g tôi k h ô n g h o à n t o à n p h ủ n h ậ n n h ữn g p h á t hiện mà h ọ c thuyết F r e u d đ ã có được. k h i đ ã đề xuất đ ượ c " mộ t số h ướ n g mới t r o n g v i ệ c k h ả o s á t h o ạ t động s á n g l ạ o nghệ t h u ậ t v à các tác p h ẩ m n g h ệ thuật từ góc đ ộ l â m l ý h ọ c " [ 7 4 ] . C ũ n g đồng thời, v ớ i hiện tượng Hồ X u â n H ươ n g v à c á c s á n g t á c c ủ a b à , lĩnh vực k h o a h ọ c về p h ầ n t â m h ọ c c ũ n g rất c ầ n được c a n thiệp để n g h i ê n c ứ u , mặc d ù sẽ là v ớ i rất n h i ề u khó k h ă n v à đ ầ y r ẫ y n h ữn g p h ức lạp mà giáo sư N g u yễ n Vă n Trung đ ã l ưu ý [ 2 4 0 ] . Về đ i ể m n à y, l u ậ n á n c ủ a c h ú n g tôi xin được k h ô n g đ i sâu tìm hiểu. Tiếp t ụ c k h ả o sát theo t h ờ i g i a n , q u a q u á trình n g h i ê n c ứu t h ơ Nô m X u â n Hư ơ n g , chúng tôi n h ậ n t h ấ y sau H o a B ằ n g , V ă n T â n , là n h à thơ Xu â n Diệu, đã tiếp t ụ c là những cột mốc đ á n g l ưu ý trên c h ặn g đ ườ n g n g h i ê n c ứu 51T72Tthơ 51T72TN ô m Xu â n Hương từ gốc đ ộ " v ề n g u ồ n " vớ i v ă n học d â n gian, v ă n h ó a d â n g i a n c ủ a d â n tộc. C h ú n g ta đ ề u đ ã biết Xu â n Di ệ u l à n h à t h ơ l ớ n trong d ò n g thơ hiện đ ạ i , ô n g c ũ n g đồng t h ờ i là mộ t trong n h ữn g nh à p h ê b ìn h thơ nổi tiếng nhất. C á i d u yê n riêng độc đ á o của Xu â n Diệu c h í n h là ở cách p h ê bình t h ơ 46T51T"rất thơ". 46T51TT h ơ Xu â n Di ệ u có b à i b ắ t ta 46T51Tphải nhớ , đó 46T51Tlà n h ữn g bài thơ tình nổi tiếng c ủ a ô n g . Nó i thế, k h ô n g p h ả i k h ô n g có n h ữn g bài c h ư a p h ả i là " Xu â n Diệu". Có b à i , nghe r a k h ô n g k h ỏ i l ẫ n lộn với giọng thơ m ê n h mông, x a xôi mà l a n t ỏa n h ư mộ t số bài t h ơ của n h à thơ rất g ầ n g ũ i với ô n g , đó là n h à thơ H u y C â n . Tr á i l ạ i , h ầ u n h ư tất cả các b à i phê b ì n h thơ c ủ a ông đều là n h ữn g b à i t h ơ v ă n x u ô i k h ôn g mộ t ai có thể l ầ m lẫn. C á i chất phê b ìn h c ủ a Xuân Di ệ u cứ t h ấ m sâu, cứ s a y, cứ tĩnh, cứ n gọ t n g à o , c h í n rự ng n h ư c á i t ì n h đ ã t h à n h d u yê n , t h à n h n ợ v ớ i t h ơ

v ă n c ủ a c h í n h c u ộ c đời ô n g . V à n h ữn g b à i viết, n hữ n g b à i p h ê b ì n h t h ơ Xu â n Hư ơ n g l ạ i l à n h ững b à i viết s â u s ắ c và đẹp đ ẽ h ơ n tất t h ả y. Có n h ậ n x é t v u i mà rất có lý r ằ n g n h ữn g n h à t h ơ ” P: Xu â n Hư ơ n g , Xu â n Diệu v à Việt N a m b ắ t đ ầ u b ằ n g c h ữ" Xu â n P X u â n Qu ỳn h , đều đ ã để l ạ i n h ữn g v ầ n t h ơ ở mã i v ớ i thế gian. Điểm c h u n g c ủ a mỗ i n h à thơ “ Xuân” n à y c h í n h là đ ề u hướng về n h ữn g k h á t v ọ n g mu ô n thuở c ủ a con người. Vớ i X u â n Hương, X u â n Diệu và Xu â n Qu ỳn h , c á c h xa là thế mà v ẫ n l à giọng điệu chung lình, đ a u đ á u và t h a thiết c h o một tình yê u t h ủ y c h u n g , v ớ i " M ờ i T r ầu ” , “S ó n g " và " B i ể n " . Âu c ũ n g l à điểm gặp gỡ có tính chất toàn n h â n l o ạ i mà các t h i ê n lài thường tụ hội 51T58Tở 51T58Tc h ủ đề g i à u ý n g h ĩ a n h â n v ă n đó. 46T51TCó 46T51Tlẽ, cũng vì v ậ y mà n h ữn g trang viết về Xu â n H ư ơ n g của n h à p h ê bình cứ d ạ t d à o , x a o x u yế n , b ở i thế, tình cảm đ ặ c b i ệ t h ơ n cả sự tri â m. Và b â y giờ c ù n g t h e o t h ờ i gian, c h ú n g tôi trở l ạ i v ớ i tập tiểu l u ậ n " Hồ Xu â n H ươ n g - b à c h ú a t h ơ Nôm". Có ý kiến c h o r ằ n g , Xu â n Diệu có p h ầ n " s a y sưa " q u á k h i n g ợ i ca t h ơ Xu â n Hương, mà bỏ l ơ p h ầ n h ạ n chế, thiếu sót trong t h ơ Xu â n Hương [ 4 8 ]. Đ i ề u đ ó còn p h ả i b à n lại. Nh ưn g 46T51Tở 46T51Ttập tiểu l u ậ n n à y, n h ữn g p h á t h i ệ n c ủ a n h à p h ê bình l à t h ậ t sự mới mẻ. Vì v ậ y, n ó cần được ghi n h ậ n . C h ú n g tôi t r â n t r ọ n g n h ữn g p h á t giác của ô n g , k h ô n g p h ả i ở chỗ ô n g tìm thấy trong t h ơ Nô m X u â n H ư ơ n g học đ ượ c từ ca dao, tục ngữ, từ n à y, ý n ọ , không chỉ là từ h a y, từ đ ắ t .... C ũ n g k h ô n g phải chỉ 50T51Tở 50T51Tnhững l ờ i p h ổ b ì n h thơ Xu â n H ư ơ n g mà trước Xu â n Diệu, sau Xu â n Diệu c h ưa a i vượt lên g i ớ i h ạ n 48T51Tt u yệ t 48T51Tvời c ủ a sự t i n h tế trong p h ê b ì n h thơ n h ư ô n g .... Điều c h ú n g tôi mu ố n nói đ ế n ở đ â y, chính là ở chỗ : Nh à t h ơ , n h à p h ê bình t h ơ X u â n Diệu là người đ ầ u tiên trực tiếp đề c ậ p một cách c h í n h thức vấn đề nghiên c ứu t h ơ N ô m Xu â n Hương trong bối cảnh c ủ a n ề n v ă n học d â n g ia n rất 50T51Tđặc biệt 50T51Tt r o n g t h ờ i k ỳ n à y. R ằ n g- : " C h ú n g ta n ê n g ắ n liền thơ Xu â n H ư ơ n g v ớ i h i ệ n tượng t r u yệ n Tr ạ ng L ợ n , n h ấ t là t r u yệ n Trạng Qu ỳn h c ũ n g ra đ ờ i t r o n g giai đ o ạ n lịch sử ấy", ở chỗ k h á c , ô n g viết tiếp : "Hiện tượng ấy trong thơ Xu â n Hương ( Hi ệ n tượng "Dâm", "Tục"), ta có thể g i ả i thích bằng h a i mặ t . M ộ t mặ t vì lý d o xã h ộ i : Thơ Xu â n Hư ơ n g 50T51Tcùng một truyền thống, một nếp với 50T51Trất n h i ề u 50T51Tcâu đố tục giảng thanh 50T51Trất p h ổ biến trong n h â n d â n ". Tr o n g cuốn tiểu l u ậ n t r ê n , ta còn có t h ể thấy vô v à n n h ơ n 48T51Tít 48T51Tl ờ i p h ê bì n h " đ ắ t giá" của ô n g , rất tiếc r ằ n g đ ể l à m rõ t í n h hệ thống c ủ a vấn đ ề , chúng tôi đ ã không thể trích d ẫ n l ạ i . H ã y t h ê m một lần để c h ứn g tỏ,

từ rất s ớ m n h à thơ, n h à phê bình nổi tiếng Xu â n Diệu c ủ a c h ú n g ta đ ã có một sự c ả m n h ậ n t u yệ t v ờ i khoa h ọ c trong v i ệ c đề n g h ị R; Rv i ệ c nghiên cứu, tiếp n h ậ n thơ Xu â n Hương n ê n b ắ t 48T51Tđ ầ u cả từ " t i n h t h ầ n h ồ n n h i ê n t r o n g ca d a o , t ụ c n g ữ 48T51Tvà 48T51Tt r u yệ n c ố tích 48T51T" v à n ê n hiểu rằng" Trong t h ờ i đ ạ i c ủ a Xu â n Hư ơ n g , v i ệ c "đố tụ c " trong thơ X u â n Hương c ũ n g t h ô n g t h ườ n g t h ô i . " . Đã lấp ló n h ữ n g ý , từ để c h ú n g ta hiểu được trong v i ệ c n g h iê n cứu, tiếp thu nh ữn g vấn đề c ủ a t h ơ Nô m X u â n H ươ n g c ầ n p h ả i hiểu h o à n c ả n h ra đ ờ i c ủ a v ă n h ọ c d â n g i a n (ca dao, tục ngữ, c â u đố, t r u yệ n tiếu lâm, t r u yệ n trạng ...) nói riêng và n ề n v ă n h ó a d â n gian n ó i c h u n g ( x é t v ớ i t ư c á c h v ă n học d â n gian là một t h à n h p h ầ n q u a n trọng của v ă n h o á d â n g i a n n h ư k h á i n i ệ m k h o a học về v ă n hóa d â n 48T51Tg i a n 48T51Th a y Folklore c h o t h ấ y) . C ũ n g theo Ý Xuâ n Diệu, có lẽ muốn đề c ậ p đến việc tiếp n h ậ n t h ơ Nô m X u â n Hương c ũ n g n ê n lấy 50T51T"tinh thẩn hồn nhiên 50T51T" c ủ a v ă n học d â n gian mà x e m xét, để t r á n h đ i n h ữn g thiên kiến n ặ n g n ề , nghiêm k h ắ c v à h ạ n h ẹ p c ủ a thứ v ă n chương " k h ă n đống á o d à i " đ ươ n g thời. Có thể c ầ n nêu r a ở đ â y, có lẽ n h à thơ mu ố n n ó i đến q u a n n i ệ m t h ẩ m m ỹ và c ả m q u a n t hẩ m mỹ trong t h ơ Xu â n Hương t h u ộ c về một thứ cảm q u a n , thẩm mỹ k h á c . Đó là hệ thống t h ế giới q u a n v à mỹ học c ủ a v ă n h ó a d â n gian. X é t theo ý n g h ĩ a ấy là k h á g ầ n g ũ i với tinh t h ầ n c ủ a M . B a k h t i n mà N I N i c u l i n , Gri-rô-xlap-xep, He n r i Lopes c ũ n g đ ã n h ấ t trí tán đồng. C h ỗ đó cũng chính l à đó n g góp hết sức c ă n b ả n mà X u â n Diệu thể h i ệ n q u a tập tiểu l u ậ n " Hồ Xu â n H ư ơ n g 51T59T 51T59T- B à c h úa t h ơ Nô m" c ủ a ông. C h ú n g tôi n h ậ n thấy : S a u Ho a B ằ n g , Vă n Tân v à n h à thơ Xu â n Diệu, ( n h ữn g t á c giả đ ầ u tiên đ ề c ậ p đến vấn đề n à y - v ấ n đề t h ơ Nô m X u â n H ươ n g v à v ă n h ọ c d â n g i a n v ớ i mức đ ộ t ươ n g đối sâu sắc) là cố giáo sư Tr ầ n Th a n h M ạ i , người v ẫ n được c o i là một trong n h ữn g c h u yê n g i a hàng đ ầ u v ớ i n h ữ n g n h ậ n x é t t h ậ n t r ọ n g , đ ú n g mức v à s â u sắc về Hồ Xu â n Hương. Trong b à i nghiên cứu được coi n h ư p h á t s ú n g mở đ ầ u cho n h i ề u cuộc tấn c ô n g liên tiếp v à o t h à n h l ũ y k i ê n cố, tiềm ẩn n h i ề u điều c ò n b í mậ t trong t h ơ Nô m X u â n Hương : Đó là b à i , "Thử b à n lại vấn đề Tụ c v à Dâm trong thơ Hồ X u â n Hư ơ n g " [ 1 4 2 ] . Vớ i h ơ n mư ờ i trang giấy in c h ữ n h ỏ c ủ a tạp chí Nghiên cứu Vă n h ọ c l ú c bấy giờ, cố giáo sư T r ầ n Th a n h M ạ i đ ã n h ư l à m đ ượ c sự tổng kết c á c công trình nghiên cứu về Xu â n H ươ n g tương đối có h ệ thống. Từ N g u yễ n H ữu Tiến v ớ i "Giai n h â n d i mặc", đến l ờ i p h ê bình v ớ i ý k h e n chê l ẫ n

lộn đ ã k h á nổi liếng c ủ a Tả n Đà - N gu yễ n Kh ắ c Hiếu trong An N a m tạp c h í số 3 n g à y 1 . 1 0 . 1 9 3 2 . Rằng " Th ơ Xu â n H ươ n g " t h ậ t là t i n h q u á i , n h ữn g câu h a y đ ọ c lên đến ghê người. Người ta thường có c â u : "Thi t r u n g h ữu họ a . Nghĩa là t r o ng thơ có v ẽ . N h ưng thơ Xu â n Hương thì l ạ i là "Thi t r u n g h ữu qu ỷ" n g h ĩ a là trong t h ơ có ma ! S o n g mà n h ậ n ra t h ờ i t ụ c " . Đến Tr ươ n g Tửu, rồi N g u yễ n Vă n Ha n h mà n ộ i d u n g tựu l ạ i là vấn đề c ủ a sự "bất mã n v ề tình d ụ c " h a y do một "Li-bi-đô". L ầ n lượt l à Ho a B ằ n g rồi Vă n Tân, Xu â n Di ệ u là những "cột mốc" k h ô n g t h ể k h ô n g đề c ậ p đến trong hệ t h ố n g q u á t r ì n h n g h i ê n cứu về t h ơ Xu â n Hương. C ũ n g rất đ á n g c h ú ý , k h i g i á o sư Trần Th a n h M ạ i 46T51Tmở rộng 46T51Tv ấ n đề nghiên cứu t h ơ Xu â n H ươ n g , bê n c ạ n h n h ữ n g v ấ n đ ề k h á c , đ ó là " h i ệ n tượng n ó i tục, nói d â m c h ỉ xuất h i ệ n t r o n g lịch sử v ă n học ta trong mộ t giai đ o ạ n n h ấ t đ ị n h ..." [142] và:" trong giai đ o ạ n lịch sử đ ặ c biệt c ủ a n h ữn g thế k ỷ XVII, X V I I I v à đ ầ u XI X c h ú n g ta thấy x u ấ t h i ệ n k h á n h i ề u là tục ngữ, ca d a o mang n h â n tố tục v à dâm". C h ú n g tôi rất tâm đ ắ c v ớ i cách tìm h i ể u và p h á t h i ệ n trên c ủ a g i á o sư, t r o n g điều kiện l ú c bấy giờ, những t ư liệu về v ă n h ọ c d â n gian c h ắ c c h ưa có đ ư ợ c điều k i ệ n t h u t h ậ p , tìm hiểu c h o đ ầ y đ ủ . Hơ n thế n ữ a d o q u a n niệm có l ú c ấu trĩ c ủ a công tác sưu tầm v ă n h ọ c d â n gian v ớ i yê u cầu "gạn đ ụ c ” , “k h ơ i t r o n g " t h á i q u á đ ã làm c h ú n g ta k h a i thác n g u ồ n tư liệu n à y mộ t c á c h thiếu k h á c h q u a n , thiếu c h í n h x á c v à k h o a học . . . Hi ệ n n a y, k h i mà n h ữn g công trình nghiên cứu về v ă n học, v ă n hóa d â n g i a n đang n g à y c à n g được giới nghiên 51T72Tcứu; 51T72Tc ũ n g n h ư đ ô n g đ ả o b ạ n đọc có yêu cầu được tìm hiểu v à việc t á i bản n h ữn g tài liệu đã nghiên c ứu t r ư ớ c đây mà vì lẽ gì chưa được p h ổ biến một c á c h r ộ n g rãi, đến n a y c ũ n g đã đ ượ c tái b ả n . C h ú n g tôi đ ã có d ị p t h a m k h ả o mả n g tư liệu n à y v à sâu s ắ c hiểu t h ê m n h ữn g vấn đ ề có l i ê n q u a n đến cái "Tục" v à "Dâm" - n h ư một h ì n h t h ức trong nghệ t h u ậ t t h ể hiện c ủ a v ă n học d â n g i a n thời kỳ n à y R, Rchính n h ằ m t h ể hiện cho một triết lý sống, một l ý tưởng thẩm mỹ với sự tự n h i ê n R, Rb ì n h đ ẳ n g v à n h â n á i vì con người, đ ối v ớ i Con Người ... C ũ ng n h ư Xu â n Diệu, cố giáo sư T r ầ n T h a n h M ạ i c ũ n g cho r ằ n g thơ N ô m Xu â n Hươ ng xuất hiện c ù n g v ớ i thời kỳ của "Những c â u đố t ụ c v à 46T51Tphong trào 46T51Tđ ố tục giảng t h a n h v à đố t h a n h giảng tục. Cuối cùng, n h ữn g câu t r u yệ n Trạng Qu ỳn h , T r ạ n g L ợ n , đ ặ c biệt n h ấ t là n h ữn g câu c h u yệ n tiếu lâm trứ d a n h , chính cũng x u ấ t h i ệ n c ù n g l ú c n à y" . Có x a h ơ n một c h ú t trong p h ạ m v i đ ề

51T- Vấn đề n g h i ê n cứu t h ơ Nô m Xu â n Hư ơ n g trong v ă n h ó a d â n g i a n Vi ệ t Na m t h ự c sự d i ễ n ra theo cả 46T51Tquá trình, 46T51Ttừ việc x e m xét mố i 46T51Tquan hệ 46T51Tgiản đ ơ n t h ơ Nô m X u â n H ươ n g v ớ i t h ơ ca d â n g i a n ( n h ư ca d a o , tục n g ữ) đến truyện kể d â n gian (Truyện tiếu lâm, t r u yệ n Tr ạ n g ) 46T51Tlần lượt tiến đến những thành tố khác cùa văn hóa dân gian 46T51Tn h ư sân k h ấ u , h ộ i h ọ a , p h o n g tục d â n g i a n .

cập so với Xu â n Diệu, cố giáo sư Trần T h a n h M ạ i còn nghĩ đến t h ơ N ô m X u â n H ươ n g 46T51Ttrong tương quan với hình thức mới là sân khấu dân gian và hội họa dân gian 46T51Ttrong nền v ă n - hóa d â n gian Việt N a m, đến cả phong tục ngôn n g ữ h a y nếp tư d u y về cái "Tục", c á i " D â m" , vấn đề n à y, theo tác giả, rất có thể đ ã được h ì n h t h à n h n h ư "một t r à o lưu rộng lớn" trong d â n chúng, 51T58Tcó 51T58Tthể đ i ề u đ ó : cách n ó i h a y cách nghĩ v ề "cái k i a " , x e m ra c ũ n g rất tự n hi ê n thôi. Kh ô n g có điều gì g ọ i l à b ậ y bạ q u á n h ư c h ú n g ta v ẫ n nghĩ. Rất cố thể là n h ư thế. Xe m x é t hệ thống ngôn ngữ h à n g n g à y, n g ô n ngữ p h ổ c ậ p trong d â n g i a n xa xưa, c h ú n g ta thấy có mội l o ạ t n h ó m từ thuần Việt, vẫn t h ư ờ n g được coi là " d u n g tục" " t h ô thiển", n h ưn g d â n c h ú n g đ ã sử d ụ n g rất bình thường, n g a y cả việc đ ặ t t ê n , gọi tên cho con người : n h ư bố C u , mẹ Đĩ, mẹ H ĩ m. Những d a n h từ 46T51Tđặc biệt 46T51Tn à y v ừ a c ó c h ức năng n h ư m ộ t d a n h từ, vừa có c h ức n ă n g n h ư mộ t d a n h từ 46T51Tđịnh loại, 46T51Th o à n toàn không ma n g mộ t 46T51Tý 46T51Tnghĩa c h ỉ sự t ụ c tĩu. C h ức n ă n g đ ị n h d a n h n h ư đ ể chỉ người chồng ( B ố C u ) , n g ườ i mẹ (mẹ c á i hĩm, mẹ C u ...), c h ứ c n ă n g đ ị nh l o ạ i Đực - C á i h a y Na m - N ữ , Đ à n ô n g - đ à n b à (Cu - Đực) và ( Hĩ m, Đĩ chỉ đ à n bà, con gái, n ữ p h á i ) 51T59Tv v. . 51T59TĐóng góp mớ i mẻ h ơ n c ủ a cố giáo sư c h í n h l à ở một số điểm vừa n ê u . Đến đ â y, những n ă m 1 9 6 1 , vấn đ ề được đ ặ t ra k h i đề c ập đ ế n sáng tác thơ Nô m của Xu â n Hươ n g , n h ư c h ú n g t ô i v ừ a trình b à y, q u a một số tác giả n h ư Hoa B ằ n g - Vă n Tâ n - X u â n Di ệ u và Tr ầ n Th a n h Mại, đ ã chứng tỏ v i ệ c n g h i ê n cứu về X u â n Hương t r ả i q u a một 46T51Tquá trình 46T51T: Từ chỗ chỉ ra những điểm tương đ ồ n g , g ầ n g ũ i giữa t h ơ Xu â n H ươ n g v ớ i v ă n h ọ c d â n g i a n R, Rđ ã 46T51Tdần mờ rộng sang 46T51Tp h ạ m v i c ủ a 46T51Tsân khấu, hội họa và phong tục dân gian... 46T51Tn h ữn g l ĩ n h vực t h u ộ c p h ạ m trù c ủ a văn h ó a d â n gian ( Folklore). Đó là q u á t r ì n h đ á n h d ấ u n h i ề u sự 46T51Tchuyển biến 46T51Tmà chỉ x é t cho 46T51Tkỹ, 46T51Tc h ú n g ta mới có thể n h ậ n biết đ ượ c . Từ n h ữn g d ẫ n l u ậ n trên, chú n g 51T59T 51T59Ttôi đ ưa đến n h ậ n x é t t h ứ h a i đó l à :

51TQ u a q u á trình k hả o sát n h ữn g công trình khoa học để r ú t ra n h ữn g n h ậ n x é t như trên, c h ú n g tôi t r â n trọng trước n h ữn g t h à n h q u ả n g h i ê n cứu mà các n h à viết sách, nghiên c ứu , p h ê b ìn h đ ã r ú t r a . Nó c h ứn g tỏ con đường c ủ a nghiên c ứu k h o a học, k h ô n g hề là bước t i ế n n h ả y v ọ t h a y đ ộ t biến. Nó là cả một 46T51Tquá trình 46T51Tâ m ỷ, b ề n h ỉ , t r o n g cuộc 46T51Ttìm kiếm 46T51Tv à 46T51Tchiếm lĩnh. 46T51TN ó l à cả q u á trình lâu d à i trên c u ộ c h à n h t r ì n h " n h ậ n c h â n " - để tìm ra " c h â n lý tương đối c ủ a k h o a h ọ c " . Nó i n h ư 46T51Tý 46T51TM . B a c k h t in: C â u t r ả l ờ i cuối c ù n g c ủ a k h o a học l u ô n ở phía trước c h ú n g ta [150].

51TC ũ n g q u a q u á trình k h ả o sát lừ c á c tài liệuR R, chúng t ôi đ á n h giá được mức độ đã đ ề c ậ p , 46T51Tnghiên cứu 46T51Tc ủ a các t á c g i ả k hi nghiên cứu t h ơ Hồ Xu â n Hương trong p h ạ m t r ù của v ă n h ó a d â n gian. V à vì v ậ y, c h ú n g tôi đ á n h giá phương p h á p l u ậ n v ô c ù n g q u a n trọng mà M . B a k h t i n đ ã đóng góp cho k h o a nghiên cứu l ý l u ậ n v ă n h ọ c . Đặc b i ệ t là công t r ì n h n g h i ê n c ứ u về R a b e l a i s về tiếng cười Rabelais trong nền v ă n h ó a trào tiếu d â n g i a n T r u n g cổ v à P h ụ c Hưng" [9] c ủ a ông. N h ưn g mặ t khác, yêu cầu k h á c h q u a n c ủ a k h o a học được x u ấ t p h á t từ vấn đề nghiên cứu về lịch sử v ấ n đ ề đ ã n g h i ê n c ứu n à y c h ú n g tô i l ạ i đ ưa đến mộ t n h ậ n x é t tiếp theo, đ ó n h ậ n x é t t h ứ b a :

51T- Vấn đề nghiên c ứu t h ơ Nô m được t r u yề n tụng c ủ a Hồ Xu â n H ư ơ n g trong n ề n v ă n h ó a d â n gian Việt Na m, từ l â u đ ã đ ượ c các n h à n g h i ê n cứu q u a n tâm v à cố g ắ n g nghiên cứu t r o n g c á c mối liên q u a n n h ư c h ú n g tôi đ ã v ừa trình b à y. Song, phải đợi đến k h i n h ữn g t à i liệu v ề p h ươ n g p h á p l u ậ n mà M . B a k h ti n đ ượ c dịch và giới t h i ệ u ( l ú c đ ầ u có lẽ x u ấ t hiện t r o n g p h ạ m v ị có chừng mực, trong giới học t h u ậ t ) . Nh ưn g n h ữ n g ả n h h ưở n g c ủ a nó l ạ i là k h á s â u rộng. Đ ặ c b i ệ t l à v ớ i sự c h u yể n t ả i t u yệ t v ờ i t h ô n g minh v à n h a n h n h ạ y c ủ a mộ t c h u yê n gia v ă n học Việt N a m - n h à Việt N a m học, c h u yê n g i a h à n g đ ầ u c ủ a Li ê n Xô về Hồ Xu â n Hương, đó là Tiến sĩ NI . Niculin, q u a b à i giới t h i ệ u c ủ a tác giả v ề thơ Xu â n H ươ n g , c ù n g v ớ i n h ữn g n g ườ i đ ồ n g h ươ n g tuyệt v ờ i c ủ a mì n h n h ư : B . Riptin tiến sĩ Ng ữ v ă n , Gri-rô-xlap-xep, đã góp p h ầ n l à m c ho tên tuổi Xu â n Hư ơ ng r ạ n g rỡ trên thì đ à n Xô Viết ( l ú c bấy giờ). Đó là n h ữn g đ ó n g góp hết sức q u a n trọng trong việc triển k h a i mộ t cách 46T51Tđầy đủ và hiệu quả 46T51Tnhững thành tựu của khoa nghiên cứu v ă n học Xô Viết có được. B ở i lẽ, b ắ t 46T51Tđầu từ đấy, 46T51Tvấn đề n g h i ê n

51TVà xếp theo h ệ thống thời g i a n n h ữn g công trình, b à i n g hi ê n cứu c ủ a các giáo sư Lê Trí Viễn, Ng u yễ n Lộc, Đỗ Đ ức H i ể u , Đặng T h a n h Lỗ. Và n hữ n g bà i nghiên c ứ u n h ư n h ữn g tín hiệu mới rất đ á n g mừng, c ủ a rất n h i ề u n h à n g hi ê n cứu mớ i viết về Hồ Xu â n H ư ơ n g , n h ư Nguyễn H ữu S ơ n , Ng uyễ n Đ ă n g N a , Đ à o Th á i Tô n , Lữ H u y Ng u yê n , M a i Quốc Liên, Đỗ La i Th ú y, Nguyễn Th a n h , Vương Trí Nh à n ... đ ã l à những công t r ì n h , n h ữn g b à i viết thực sự p h ả n ả n h đ ượ c x u thế đ ú n g đ ắ n và k h o a học trong51T 51Tlĩnh v ức n g h i ê n c ứu thơ Nô m Hồ X u â n Hươ n g . Tấ t nhiên, v ấ n đ ề nghiên c ứu thơ N ô m Xu â n Hương trong n ề n v ă n hóa d â n gian Vi ệ t Na m c ũ n g chỉ mới thực sự " v à o c u ộ c " . Nh ưn g vấn đ ề đ ượ c đ ặ t ra là k h á rõ : Từ t r o n g n ề n v ă n h ó a d â n g i a n Việt N a m n ử a cuối t hế k ỷ X VI I I , nửa đ ầ u thế k ỷ XI X c h ú n g ta p h ả i tìm đ ư ợ c hệ thống n h ữn g 46T51Tquy tắc triết lý 46T51Tc ù n g n h ữn g 46T51Tquan niệm thẩm mỹ 46T51Tc ủ a d â n g i a n đ ã đ ượ c t h ẩ m t h ấ u , tiếp n h ậ n v à sáng tạo n h ư t h ế n à o trong thơ Nô m X u â n H ư ơ n g . Để t h ơ X u â n Hư ơ n g g ầ n g ũ i trong t i n h t h ầ n , triết l ý , t h ẩ m m ỹ c ủ a d â n g i a n mà cũng rất h i ệ n đ ạ i , rất t h ờ i sự, rất n h â n b ả n và lại rất Xu â n H ươ n g . . . C ô ng trình n g h i ê n cứu lớn lao ấy còn l à mả n h đất có ích và h ứa h ẹ n cho n h ữn g a i s a y mê kiếm tìm v à t h à n h t â m nghiên c ứu . B ở i n h ữn g vấn đề ấy sẽ không h o à n t o à n là g i ả n đ ơ n . Nghiên cứu về Xu â n Hương, n h ữn g vấn đề đ ã thấy v à n h ữn g vấn đề c ầ n đ ượ c tiếp tục tìm h i ể u , soi sáng v à đối chiếu. Nó p h ả i là công việc của n h i ề u người, nhiều thế h ệ . Đó c ũ n g là lý 48T51Td o 48T51Tmà c h ứn g tôi mong mỏi được đ ó n g góp mộ t tiếng n ó i , t r o n g việc tìm hiểu thơ Nô m X u â n H ươ n g trong v ă n h ó a d â n g i a n Viêt Na m nửa cuối thế k ỷ XVIII n ử a đ ầ u thế kỷ XIX - B ắ t đ ầ u từ v i ệ c h ệ thống và 46T51Tnhìn nhận lại 46T51Tn h ữn g gì đ ã đ ượ c nghiên cứu v à n h ừn g gì 46T51Tcần tiếp tục

cứu t h ơ Nô m Xu â n H ươ n g 46T51Tchính thức 46T51Tđược đ ặ t ra t r o ng bối c ả n h của 46T51Tnền văn hóa dân gian 46T51TViệt Na m n h ư l à mộ t 46T51Tyêu cầu 46T51T- n h ư là 46T51Tgiải pháp 46T51Tnghiên cứu c â n thiết 46T51Tphải được áp dụng 46T51Tnghiên cứu, để có thể t h o á t k h ỏ i sự c h ậ m trễ h a y bế t ắ c trong q u á trình n g h i ê n cứu đ ã k h á dài về thơ Nô m H ồ X u â n H ươ n g . V à kết q u ả , n h ư c h ú ng tôi đ ã n ê u ở n h ữn g t r a n g trước, vào k h o ả n g n h ữ n g n ă m tám mươi c ủ a thế k ỷ n à y, giới nghiên c ứu v ă n h ọ c Việt N a m đ ặ c biệt l à các n h à n g h i ê n cứu thơ Xu â n H ươ n g đ ã thực 46T51Tsự mạnh dạn, tự tin 46T51T"Trở v ề má i n h à xưa" - mái n h à c ủ a n ề n v ă n h ó a d â n gian mà 46T51Ttrước đó, 46T51Thọ n h ư chỉ mới mấp mé, c h ậ p chững bước v à o n h ữn g bước đ ầ u tiên, một khi chưa chắc c h ắ n x á c đ ị n h n h ữn g bước đ i đến đích c ủ a mình ....

46T51Tc h o những c â u trả l ờ i v ề h i ệ n tượng thơ Nô m X u â n H ươ n g . N h ữn g mong mỏi được Irả lại c h o Xu â n H ươ n g - B à c h ú a thơ Nô m 48T51TVị trí 48T51Tđ ặ c biệtR;Rcùng v ớ i 46T51Tvẻ đẹp đã thuộc về dân gian 46T51Tthiết t h a và r ạ o rực với niềm v u i sống rất khỏe k h o ắ n , rất cuộc đ ờ i v à c ũ n g đ ầ y triết lý c ủ a Xu â n Hương t r ê n t h i đ à n d â n tộc v à cả n h â n loại....

Chương 2: V ĂN H Ó A D Â N G I AN V I Ệ T N AM NỬ A CUỐI THẾ K Ỷ X VI I I N Ử A Đ Ầ U THẾ KỶ XIX V À NH Ữ N G ĐẶC ĐI Ể M CƠ B Ả N C Ủ A NÓ VỀ TRIẾT L Ý V À THẨM M Ỹ DÂ N G I A N .

60TĐể 51T60Tcó thể nghiên cứu vấn đề "Hồ Xu â n H ươ n g và n ề n V ă n hóa d â n g i a n Việt N a m" g i a i đ o ạ n n ửa cuối t h ế k ỷ XVIII n ửa đ ầ u thế k ỷ XIX, n h ư p h ầ n p h ươ n g p h á p v à mụ c đích nghiên cứu c ủ a vấn đề c ũ n g c h o t h ấ y cần p h ả i được g ợ i tìm b ắ t đ ầ u - k h ô n g c h ỉ từ vấn đề về h o à n c ả n h lịch sử - n h ư n h â n tố x ã h ộ i v à k i n h tế, mà còn 48T51Tl à 48T51Ttừ con đường c ủ a 37T51Tvăn hóa 37T51Tn ó i c h u n g [ 6 , 7 ] , từ v ă n h ó a d â n gian n ó i riêng, đối với trường h ợ p đ ặ c biệt trong v ă n học V i ệ t N a m - trường h ợ p Hồ Xu â n Hươ n g . Nh ư một p h á t kiến t uyệ t vời của M i k h a i l B a k h t i n (1895 - 1975) về l u ậ n t h u yế t C a r n a v a l v à cái cười Rabelais (1965) [ 8 ] . C h í n h c ô n g trình nghiên c ứu n à y đã góp p h ầ n đ ưa tên tuổi c ủ a ô n g lên đ ị a vị " mộ t t r o n g những n h à tư tưởng đ ặ t n ề n mỏ n g cho n g h i ê n cứu v à p h ê bình v ă n h ọ c t h ế k ỷ X X [ 8 ] . Với b a công t r ì n h n g h i ê n cứu k i ệ t x u ấ t - g â y đ ư ợ c tiếng v a n g lớn - rộng v à sâu sắc trên thế g i ớ i : Cùng v ớ i l u ậ n thuyết C a r n a v a l và tiếng cười Rabelais (1965) trước đó, là T h i p h á p Dostoievski ( 1 9 2 9 ) và Lý l u ậ n tiểu thuyết (1975). C h ỉ d u y M . B a k h t i n là n g ư ờ i đ ã giải mã một cách tuyệt v ớ i những k ý h i ệ u mà R a b e l a i s đ ã " mã hóa" trong các s á n g tác c ủ a mì n h . F. Rabelais t h u ộ c trong số thế hệ n h ữn g nhà n h â n v ă n c h ủ nghĩa tiên phong của v ă n h ọ c P h á p . C h í n h ô n g là người đ ã mang l ạ i c h o v ă n học Pháp " n h ữn g biến đổi lớn lao" [ 8 ] . R a b e l a i s k h ô n g chỉ là n h à bác học thiên tài - Rabelais còn là " n h à triết học d u y vật" – m ộ t " n h à v ă n h i ệ n t h ứ c " v à mộ t trong n h ữn g n g ườ i " Kh ổ n g lồ" n h ư Ăn g - g h e n từng n h ậ n đ ị n h [ 7 8 , 80]. Tác p h ẩ m n ổ i tiếng R a b e l a i s đ ể l ạ i , g â y chấn đ ộ ng trong giới nghiên cứu phê bình của P h á p v à n h â n loại 48T51Tl à 48T51T" Gá c - g ă n g - t u y - a v à Păng - ta - gruy - e n " [ 7 8 ] . Tác p h ẩ m nổi tiếng là p h ứ c t ạ p n à y, c h í n h là kết q u ả của n h ữn g n g à y ấu t h ơ trong tu v i ệ n L a - B ô - mét, rồi F ô n g - 37T51Ttơ 37T51T- n a y - lơ - C ô n g - tơ. Kh ô n g c h ị u chấp n h ậ n n h ữn g tri thức cũ mò n , sáo rỗng, vô ích c ủ a t h ờ i Tr u n g 51T58Tcổ, 51T58TR a b e l a i s đ ã đ i đến t ậ n c ù n g c ủ a n h ữn g k h á t k h a o được tìm hiểu v à sáng tạo từ n g ọ n nguồn c ủ a n ề n v ă n h ó a P h ụ c H ưn g đ ã tỏa s á n g trong t h ờ i đ ạ i mình. Rabelais say mê nghiên

2.7 Vài nét về Rabelais và ý nghĩa của luận thuyết của M. Backhtin với những điều cần lưu ý khi nghiên cứu về Hồ Xuân Hương.

cứu n h ữn g tri t h ức b á c h k h o a về triết h ọc , n h â n v ă n , k h o a học, v ă n h ọ c cổ đại c ủ a P h á p , Ý , c ũ n g n h ư của loài người. Từ bỏ á o t h ầ y tu, ô n g t h e o h ọ c n g à n h Y, giao d u n h i ề u n ơ i , đến n h i ề u t r u n g t â m k i n h tế và v ă n h ó a q u a n trọng - n h ư Li - ô n g, t r u n g t â m c ủ a n ề n v ă n h ó a P h ụ c h ưng C h â u Â u [ 7 8 , 8 0 ] . Ng a y( từ k h i ra đ ờ i - tác p h ẩ m ( d ù đ ư ợ c xuất b ả n d ướ i tên hiệu c ủ a ông - An-cô-fơ-ri-bat-Na-di-ê) v ẫ n đã g â y n ê n làn sóng p h ả n đối từ phía các nhà t h ầ n học ở Xooc bon. Không hề r u n sợ t r ướ c b ú a rìu c ủ a d ư l u â n , rời k h ỏ i Li - ô n g , Rabelais sang cư t r ú t ạ i Ý và tiếp t ụ c cho ra đ ờ i n h ữn s tập sau c ủ a tác p h ẩ m - n h ư một sự thách thức đ ầ y d ũ n g cảm, n h ư một chiến sĩ chiến đấu c h o sự toàn thắng c ủ a c h ủ n g h ĩ a n h â n v ă n bất tử, c ũ n g n h ư mục đ í c h v à c h â n lý tối c a o c ủ a v ă n học nghệ thuật... Tác p h ẩ m c ủ a R a b e l a i s là sự kết h ợ p t h ậ t tài tình c ủ a "tri thức b á c h k h o a " và tính c h ấ t d â n g i ã - yêu đ ờ i rất d â n g i a n . Tá c p h ẩ m c ủ a R a b e l a i s n h ư giống lên h ồ i c h u ô n g giã t ừ cho thời k ỳ Tr u n g 51T58Tcổ 51T58Tt a n r ã , l à l ờ i k h ẳ n g đ ị n h n h ữn g giá trị c ù n g k h á t k h a o đ ẹ p đẽ c ủ a con người - đ ó là k h á t v ọ n g về con n g ườ i v ớ i "một b ả n c h ấ t tốt, đ ầ y k h ả n ă n g l ớ n lao, đ ầ y d ụ c v ọ n g c h í n h đáng" [78]. R a b e l a i s mo n g ước c h o con người có được "bữa tiệc l ớ n " - b ữ a tiệc trong sự n o đ ủ v à t r à n trề h ạ n h p h ú c nhất, v u i tươi nhất và h ồ n nhiên n h ấ t . M ở đ ầ u bộ tiểu t h u yế t " Gá c - găng - tuy - a v à P ă n g - ta - g r u ye n " , b ằ n g tiếng k ê u đòi rộn rã, t h ú c b á c h c ủ a c h ú bé Gá c - g ă n g - t u y - a : "Uống" v à kết t h ú c tác p h ẩ m c ũ n g l ạ i lập lại lời k h ẩ n c ầ u "Uống", n h ư một s ự kêu đ ò i vì sự sống c ủ a Th ầ n C h a i [ 7 8 ] . C h í n h cái kết c ụ c ấy và r ấ t n h i ề u h ì n h tượng l ạ l ù n g so với v ă n học Trung 51T58Tcổ 51T58Tbấv giờ đã khiến tác p h ẩ m c ủ a Rabelais n h ư trở t h à n h nỗi á m ả n h rất k h ó hiểu v ớ i đ ươ n g thời và ngay cả h ậ u thế. Ng a y cả trong lòng n h ữn g đ ồ n g h ươ n g c ủ a ông. R a b e l a i s đ ã trở n ê n n h à v ă n "sống sượng", "bất n h ã " [ 8 ]. C h ỉ k h i đến được v ớ i M . B a k h t i n , Rabelais " mộ t tác g i ả k hó hiểu n h ấ t trong tất cả c á c tác g i ả cổ điển c ủ a v ă n học thế g i ớ i " mới b ắ t đ ầ u được n h ậ n thức, được k h á m phá lại... Chỉ k h i gặp"được M . Bakhtin, Rabelais mới được t r á lại chỗ đ ứn g c ủ a mình - Không chỉ t r o n g lòng v ă n h ọ c P h á p mà còn trở nên một trong n h ữn g n h à v ă n chiếm v ị trí h à n g đ ầ u , trong số n h ữn g tác giả vĩ đ ạ i của các nền v ă n h ọ c C h â u Âu , mà còn là thiên tài đã "ấn đ ị n h một c á c h cơ b ả n k h ô n g n h ữn g v ậ n mệnh c ủ a n ề n v ă n h ọ c Pháp và n g ôn ngữ P h á p , mà c ò n là cả v ậ n mệ n h c ủ a v ă n học t hế giới (có lẽ ở mức không kém Cervantès), 51T55T 51T55Tn h ư đ á n h g i á c ủ a M .

B a k h t i n [ 51T55T8]. 51T55TM . Bakhtin, n g ư ờ i đã giải mã tuyệt vời n h ữn g đ i ề u b í ẩn, có vẻ n h ư ngỗ n g h ị c h của n h ữn g h ì n h tượng trong t á c p h ẩ m của Rabelais, k h i ông c h o rằng : " C h ỉ có thể giải đ á p 46T51Tbí ẩn này 46T51Tb ằ n g cách n g h i ê n cứu t h ậ t s â u n h ữn g 46T51Tnguồn gốc dân gian 46T51Tc ủ a Rabelais" 51T55T[8]. 51T55TR ằ n g :"Nếu Rabelais có vẻ hết sức cô đ ơ n v à k h ô n g giống một a i giữa n h ữn g đ ạ i d i ệ n c ủ a n ề n " v ã n học lớn" bốn thế k ỷ g ầ n đ â y, thì trái lại, trên c á i n ề n sáng tác d â n gian được kiến giải đ ú n g đ ắ n , c h í n h bốn thế k ỷ p h á t triển v ă n học ấy l ạ i d ễ có vẻ n h ư là một cái gì đ ó đ ặ c thù v à k h ô n g giống bất cứ một cái gì, còn n h ữn g h ì n h t ượ n g c ủ a Rabelais thì hóa ra lại ở d ướ i má i n h à t h â n t h u ộ c c ủ a n ề n v ă n h ó a d â n gian đã 46T51Tphát triển không biết bao nhiêu thế kỷ" 46T55T[8]. 51T55TM . B a k h t i n rất q u yế t liệt và c h í n h xác k h i nhìn n h ậ n :" để hiểu đ ượ c ô n g ( R a b e l a i s - cũng n h ư c á c h ì n h tượng trong tác p h ẩ m c ủ a Rabelais) c h ú n g ta p h ả i 46T51Tcải tổ một 46T51Tcách cơ b á n toàn bộ sự 46T51Ttri giác nghệ thuật - 46T51Ttư tưởng, p h ả i biết từ b ỏ n h i ề u tiêu c h uẩ n , t h ị hiếu v ă n c h ươ n g đã ă n sâu t r o n g ta, p h ả i x e m x é t lại n h i ề u k h á i niệm, v à c á i q u a n t r ọ n g n h ấ t là ông đòi hỏi ta p h ả i x â m n h ậ p sâu v à o n h ữn g lĩnh v ực 46T51Tsáng tác trào tiếu dân gian 46T51Tcòn đ ượ c nghiên cứu í t và h ờ i h ợ i " . C ũ n g v ẫ n là trường h ợ p nghiên cứu về "Tiếng cười Rabelais v à v ă n h ó a t r à o tiếu d â n gian" ấy, c ă n cứ vào tính chất của c h ú n g , theo M . Bakhtin, có thể được p h â n l o ạ i t h à n h b a loại hình t h ứ c cơ b ả n n h ư sau : 51T55T[8] 51T55T.

N h ữn g h ì n h thức nghi lễ - diễn trò ( h ộ i hè kiểu h ộ i c á i 1 .

trang, c á c trò d i ễ n trào tiếu công c ộ n g k h á c n h a u ) .

2 .

N h ữn g tác p h ẩ m n g ô n từ trào tiếu d â n gian ( t r o n g đó có các tác p h ẩ m giễu n h ạ i ) k h á c n h a u , truyền k h ẩ u v à t h à n h văn, bằng tiếng La t i n h và các ngôn ngữ d â n d ã .

3 .

N h ữn g h ì n h t h ức v à t h ể l o ạ i n g ô n n g ữ s u ồ n g s ã - q u ả n g t r ư ờ n g ( m ắ n g r ủ a , n g u yề n n g o a , t h ể t ụ c , c á c l ố i n ó i c h ế n h ạ o d â n g i a n v . v . . .)

Với p h á t hiện n h ư thế, M . B a k h t i n trở t h à n h n h à lý l u ậ n t i ề n p h o n g trong việc n g h i ê n cứu tác p h ẩ m v ă n h ọ c x é t trên góc đ ộ v ă n hóa trào tiếu d â n g i a n mà Rabelais là n h à v ă n được x é t đến và đã 46Tminh chứng đầy thuyết phục cho phương pháp luận khoa học, 46Tmới mẻ mà ông là người k h ở i x ư ớ n g t u yệ t vời x á c đ á n g . Từ "Sáng tác của Rabelais v à n ền v ă n h ó a t r à o tiếu T r u n g 58Tcổ" 58T[ 9 ] , M . Bakhiin 58Tđã 58Tđóng góp cả t r ê n lĩnh vực lý l u ậ n v à t h ực tiễn cho sự ra đ ờ i c ủ a

p h ư ơ n g p h á p nghiên cứu k h o a h ọc h o à n t o à n mới mẻ và q u a n trọng n à y. Ng a y từ k h i công trình k h o a học n à y được công bố ( n ă m 1965), giới nghiên cứu v ă n h ọ c ở P h á p v à thế giới h o à n t o à n b ấ t ngờ v à k i n h n g ạ c . H ọ đ á n h giá rất cao các công irình k h o a h ọ c c ủ a M . B a k h ti n . Ở n g a y c h í n h quốc, tất cả c á c sáng tác c ủ a R a b e l a i s đ ề u đ ượ c d ị c h ng a y lập tức, một k h i c h ú n g được p h á t hiện 55T[8]. 55TGiới n g h i ê n cứu v ă n học Pháp c h à o đón sự t h à n h công rất ý nghĩa v ớ i khó k h ă n mà M . B a k h t i n vượt q u a bằng c h í n h những hiểu biết u yê n t h â m v à s â u sắc về các lĩnh vực : v ă n học, n g ô n ngữ học, mỹ học, v ă n h ó a học - v ớ i một t h á i độ khoa học đ ầ y d ũ n g c ả m - trong vị trí của thiên t à i k h o a học đ ã có công "mở đ ườ n g " cho k h o a h ọ c n h â n v ă n n ó i c h u n g v à l ý l u ậ n v à n h ọ c nói riêng. C ũ n g t ạ i P h á p - q u ê h ươ n g c ủ a t h i ê n t à i Rabelais, " B a n - z ắ c c ủ a thế k ỷ XVI", người mà mã i sau n à y, n h ữn g n h à v ă n lớn n h ư Môlie, L a - P h ô n g - Ten, Vônte, Zô la, đ ã chịu ả n h hưởng từ tư tưởng v à nghệ t h u ậ t c ủ a ô n g [ 8 ] , n h i ề u n h à nghiên c ứu đã giới thiệu, bình l u ậ n và đ ề x u ấ t p h á t triển các t ư t ư ở n g c ủ a M . B a k h t i n . Đó là To đ or o v v ớ i " M . B a k h t i nc , n g u yê n l ý tính đối t h oạ i " , n ă m 1 9 8 1 . .lulia KristeVa p h á t triển t í n h đối t h o ạ i c ủa B a k h ti n t h à n h k h á i niệm "Tính liên v ă n bản" (Intertextualite') 55T[8]. 55TN h ữn g điều vừa t r ì n h b à y t r ê n , c h ú n g tôi muốn n ó i đến c u ộ c cách mạng vô c ù n g q u a n trọng trong nghiên c ứu và lý l u ậ n v ă n h ọ c mà M . B a k h t i n đ ã l à n g ườ i tiên p h o n g k h ở i x ướ n g - q u a công t r ì n h nghiên cứu về R a b e l a i s . Đó là ý nghĩa mỹ học, triết h ọ c t r o n g tiếng cười hội h è d â n g i a n , đó là cái "thanh", ” cái "tụcP P trong v ă n h ó a trào tiếu d â n g i a n trong cái 58Tthời k ỳ 58TTrung 58Tcổ 58Tx a x ưa ấy rõ ràng có một sức sống p h i t h ườ n g v à m ớ i mẻ trong s á n g tác c ủ a Rabelais, n h ằ m biểu đ ạ i c h o k h á t khao đ ầ y giá trị n h â n v ă n . Nó i ng ắ n gọn v à x á c q u yế t , muốn tìm hiểu mộ t c á c h đ ún g đ ắ n các sáng tác c ủ a R a b c l a i s - c h ỉ cỏ thể và d u y n h a i có thể tìm hiểu thông q u a n ề n v ă n h ó a trào tiếu d â n g i a n T r u n g 58Tcổ 58Tvà P h ụ c h ưn g . C h ỉ có ở đ ó - n h ữn g giá trị sâu t h ẳ m - Vĩ n h h ằ n g trong triết l ý , t h ẩ m mỹ mà s á n g tác c ủ a Rabelais t h ể hiện mới t h ậ t sự đ ượ c l ý giải và tỏa sáng mộ t cách đ ầ y đ ủ , một cách h o à n h ả o . C o n đường trở về v ớ i n ề n v ă n hóa trào tiếu d â n gian Trung 58Tcổ 58Tvà P h ụ c h ưn g là con đ ườ n g k h o a h ọ c d u y n h ấ t đ ú n g mà M . Bakhtin đã d ũ n g c ả m k h a i p h á và 46Tmở thêm hướng tiếp cận 46Tv à nghiên cứu các h i ệ n t ượ n g v ă n học ( n h à v ă n - t á c giả và sáng tác - t á c phẩm v ă n học) một c á c h cần thiết v à k h o a học, n h ằ m chiếm lĩnh đối tượng nghiên cứu

trên bình diện t o à n diện - s â u s ắ c h ơ n . Điều n à y sẽ đ ượ c c h ú n g tôi tiếp t ụ c liên h ệ , so sánh k h i p h â n tích các s á n g tác thơ Nô m được truyền t ụ n g c ủ a Xu â n H ươ n g - cũng dựa trên n ề n t ả n g của n ề n v ă n hóa d â n gian Việt N a m n ửa cuối t h ế k ỷ XVIII nửa đ ầ u thế k ỷ XI X. N h ư n h ữn g 46Tý 46Ttưởng v à đề n g h i mà tiến sĩ Ni - cu - lin đ ã cho thấy v à thể nghiệm [170, 1 7 1 ] . Nh ư một số công t ì n h khoa học mà các tác giả Việt Na m c ũ n g tiếp b ướ c nghiên cứu và đã cho t h ấ y n h ữn g p h á t hiện mớ i mẻ, bổ ích v ề hiện tượng thơ Nô m t r u yề n t ụ n g của Hồ X u â n H ươ n g [ 8 0 , 129, 136, 142, 220, 231, 258 v.v...]. Chỗ c h ú n g tôi muốn đ ặ c h i ệ t lưu 46Tý ở 46Tđ â y, n g o à i công t r ì n h n g h i ê n cứu nổi tiếng n à y về R a b e l a i s nh ư trên, chúng tôi đã t r ì n h b à y, công trình n g h i ê n cứu n à y đ ã góp p h ầ n thực sự q u a n trọng đ ưa tên tuổi của nhà lý l u ậ n x u ấ t s ắ c M . B a k h t i n trở nên q u e n thuộc v ớ i giới nghiên cứu lý luận c ủ a k h o a h ọ c ngữ v ă n t r ê n thế g i ớ i thì - M . B a k h t i n n h à " k h o a h ọ c n h â n v ă n lỗi lạc n h ấ t trong thế k ỷ n à y" - n h ư lời n h ậ n x é t - ghi nhậnR Rcủa dịch giả xuất s ắ c Phạm V ĩ n h C ư trong lời đ ầ u tiên c ủ a l ờ i nói đ ầ u cuốn " L ý l u ậ n v à t h i pháp tiểu t h u yế t " [ 8 ]; c h í n h là ở trên một tầm k h á i q u á t có ý n g h ĩ a trong n g h i ê n cứu v à n học của M . Bakhtin. "Đó còn là sự đ ó n g g ó p q u a n t r ọ n g của một b à i nghiên cứu k h á khiêm n h ườ n g : "Hãy d ũ n g cảm h ơ n n ữa trong v i ệ c sử d ụ n g k h ả năng", t à i l i ệ u đ ượ c x u ấ t hiện trên tạp chí "Thế giới mới", số 1 1, n ă m 1970 [7]. Tài liệu n à y được biết đến q u a sự c h ọ n dịch ma n g tính t h ờ i sự cấp thiết còn nóng b ỏ n g mà dịch giả Vương Trí N h à n đã kịp thời n ắ m bắt. Nó được lược dịch lại,t r ê n tạp chí Vă n học số 4, n ă m 1 9 8 0 , dưới một tiêu đề rất đ á n g được q u a n tâm, c h ú ý , v ớ i các n h à n g h i ê n cứu p h ê bình v ă n học :"Một số k h í a c ạ n h p h ươ n g p h á p l u ậ n c ầ n lưu ý k h i n g h i ê n cứu v ă n học q u á khứ". Nếu n h ư q u a "Tiếng cười R a b e l a i s v à v ă n h ó a trào tiếu d â n g i a n[ 8 ] , B a k h t i n đã gửi đến b ức v ă n điệp đối v ớ i giới phê b ì n h , n g h i ê n cứu v ă n học L i ê n Xô và toàn thế giới về con đ ườ n g để nghiên c ứu tác p h ẩ m c ủ a R a b el a i s - mộ t h i ệ n tượng v ă n học độc đ á o trong t h i đ à n n h â n loại - cần p h ả i được đ ặ t tác p h ẩ m ấy t r o n g 46Tbối cảnh của nền văn hóa trào tiếu dân gian. 46TThì v ă n đ i ệ p q u a n trọng n à y đ ã t hự c sự n h ư gióng lên h ồ i c h u ồ n g n h ắ c nhở các thế hệ nghiên cứu t r ên t o à n cầu cần p h ả i đ ạ t vấn đề l ạ i - trước h ế t – đ ối với các h i ệ n tượng v ă n học "có v ấ n đề" h a y "phức t ạ p " - mà R a b e l a i s , t h e o M . B a k h i i n .h a y t h ơ Nô m X u â n Hương, theo Niculin, đã nghiên cứu v à v ớ i í t n h i ề u kết q u ả , đ ã tổng kết k h á thuyết p h ụ c . B à i n g h i ê n cứu k h á k h i ê m n h ườ n g t r ê n ,

l ạ i đ ặ t vấn đ ề ở t ầ m k h á i q u á t h ơ n - b ằ n g v i ệ c lưu ý các n h à nghiên cứu v ă n học c ầ n p h ả i c h ú ý đến "trường" n g h i ê n cứu v ă n học mới mẻ - mà từ lâu, n g ườ i ta vô tình lãng q u ê n h a y vì cả thiếu sự h i ể u biết n h ấ t đ ị n h về lĩnh vực n à y mà t h ế h ệ n h i ề u n h à n g h i ê n c ứu ở Li ê n Xô ( v à tình h ì n h n à y c ũ n g diễn ra t ươ n g tự ở x u thế n g h i ê n c ứu v ă n học 46Tở 46TViệt Na m c h ú n g t a , c ũ n g đ ã từ k h á lâu...) là đ ã đ ơ n giản hóa, công thức h ó a n h ư k h u ô n mẫ u ,vốn đ ã đ ị n h h ì n h t r o n g con đ ườ n g c ủ a n g h i ê n c ứu v ă n học, là chỉ với và h ằ n g con đ ườ n g liên h ệ với h o à n c ả n h x ã h ộ i , lịch sử đối v ớ i v ă n h ọ c . Đó là mối liên hệ cố h ữu c ủ a t r u yề n thống, c ầ n n h ắ c lại, c h ú n g tôi k h ô n g h o à n loàn p h ủ n h ậ n kết q u ả và sự tất yếu k h á c h q u a n cần đ ượ c nghiên cứu c ủ a lĩnh vực n à y. N h ưn g tuyệt đối hóa nó - Coi n ó l à c ô n g t h ức c ủ a n g h i ê n c ứu v ă n học từ t h ờ i đ ạ i n à y sang t h ờ i đ ạ i k h á c thì đ ó lại là c h u yệ n k h á c . Và b à i nghiên cứu của M . B a k h t i n được c h ú n g tôi lưu ý lược d ẫ n dưới đ â y là c â u trả lời đ ủ đ ầ y h ơ n c ả . Mở đ ầ u t à i liệu nghiên c ứu t r ê n , M . B a k h t i n đề cập trực tiếp đến mối q u a n h ệ h ữu cơ, g ắ n b ó cần p h ả i được đ ặ t ra trong nhiệm v ụ c ủ a các n h à nghiên cứu đó c h í n h là mối q u a n hệ giữa v ă n học v ớ i l ị c h sử v ă n hóa : "Trước h ế t , k h o a nghiên cứu v ă n học p h ả ii g ắ n b ó c h ặ t c h ẽ v ớ i lịch s ử v ă n h ỏ a " [ 7 ] . Th i ê n t à i b á c h k h o a ấy chỉ ra rất rõ lý d o ấ y : 46T"Văn học là mội bộ phận không thể tách rời của văn hóa mội thời đại 46Ttrong đ ó n ó tồn lại. Kh ô n g được tách n ó k h ỏ i các b ộ p h ậ n k h á c c ủ a v ă n h ó a " [ 7 ] . R ấ t chứng tỏ sự a m t ườ n g về cả lý thuyết đến t h ự c tiễn c ủ a tình h ì n h nghiên cứu v ă n học t r o ng truyền thông, M . B a k h ti n đề nghị d ứt k h o á i . . . " C ũ n g n h ư không đ ượ c , n h ư người ta v ẫ n làm, l à trực t i ế p g ắ n bó nó v ớ i các n h â n tố x ã h ộ i , k i n h tế, v ượ t q u a đ ầ u v ă n hóa" [ 7 ] . Đ ặ c biệt, M . B a k h t i n n h ấ n mạ n h vị trí c ủ a v ă n h ó a - n h ư 46Tmột chất xúc tác - 46Tn h ư một 46Tmôi trường trung gian, thẩm thấu 46Thết sức q u a n trọng để v ă n h ọ c hấp t h ụ được luồng không k h í thực sự cần thiết cho n ó - từ lịch sử x ã hội v ớ i b a o nhiêu vấn đề p h ức lạp, x ô bồ c ủ a nó : " Nh ữn g n h â n tố xã hội k i n h tế tác đ ộ n g tới t o à n bộ v ă n hóa n ó i chung, v à 46Tchỉ thông qua văn hóa, cùng với văn hóa, mới tác động được tới văn học" 46T[ 7 ] . N h ư v ậ y, có một k i ê n g i ả i rất mớ i mẻ đã x u ấ t h i ệ n và hình t h à n h – một 46Tphương pháp luận thậti mới, 46Tt h ậ t bổ ích đ ã xuất h i ệ n . R ằ n g nghiên cứu v ă n h ọc – n h ấ t thiết p h ả i nghiên cứu v ă n h ó a c ù n g t h ờ i đ ạ i với nó - Kh ô n g phải c h ỉ là với n h ữn g hiện tượng v ă n học cá b i ệ t v à độc đ á o n h ư thiên tài và với cả sự p h ức t ạ p n h ư Rabelais c ủ a P h á p v à

H ồ Xu â n H ươ n n ở Việt Na m. Xin được c ả m ơ n d ị c h giả V ươ n g Trí Nh à n đ ã sớm dịch và công b ố t r ê n tạp chí Vă n học k h á kịp thời. B ở i l ú c đ ó , n h ữn g công trình nghiên cứu tiêu biểu c ủ a M . B a k h t i n - rõ ràng là chưa đ ư ợ c p h ổ biến soạn d ị c h . Nó chỉ xuất hiện trong n h ữn g t à i liệu c ủ a dịch giả rất q u e n biết Lê Sơn, q u a h ầ u hết các công t r ì n h nghiên cứu khoa học n h â n v ă n ở Li ê n Xô. N h ưn g t h ậ t tiếc, h ơ n mười lăm n ă m về trước, theo c h ỗ c h ú n g tôi đ ượ c biết n h ữn g tài liệu d ị c h c ủ a Lê S ơ n c ũ n g t h ậ t hiếm h o i , nó chỉ có được từ các n h à nghiên c ứu c h u yê n n g hà n h ở các trường đ ạ i học, các v i ệ n nghiên c ứu . V ớ i độc giả, n h ữn g người yêu v ă n học nghệ. t h u ậ t thì n h ữn g t à i liệu dịch - đ á n h má y h a y c h é p tay về M . B a k h ti n , x e m ra, k h ô n g có công c h ú n g để đ ượ c p h ẩ m bình v à c h ú dẫn... Vì v ậ y, x i n một l ầ n n ữa , ghi n h ậ n được n h ữn g đ ó n g góp b ổ ích v à kịp t h ờ i cho mộ t đ ư ờ n g h ư ớ n g n g h iê n cứu r ấ t cần được bổ sung mà M . B a k h t i n đề x ư ớ n g v à Vư ơ n g Trí Nh à n đ ã nhiệt tình chủ d ị c h v ớ i đ ầ y đ ủ t h ô ng đ i ệ p k h o a học mà M . B a k h t i n gửi đ ế n tất cả c h ú n g ta vào thời đ i ể m ấy - n h ữn g n ă m 80 c ủ a thế k ỷ n à y. . . M . B a k h t i n k h ô ng chỉ lưu ý đối v ớ i v i ệ c nghiên cứu v ă n h ọ c , c ầ n mở t h ê m h ư ớ n g tiếp c ậ n là n g h i ê n cứu 46Tnền văn hỏa của thời đạiR Rmà 46Ttrong đ ó hiện tượng v ă n học ( n h à v ă n v à tác p h à m c ủ a h ọ ) đ ã sinh t h à n h , lớn lên... M . B a k h t i n còn đ ề n g h ị ở một cấp đ ộ cao h ơ n - đ ó l à v i ệ c n g h i ê n cứu " n h ữn g mối q u a n h ệ và sự p h ụ t h u ộ c l ẫ n n h a u giữa c á c k h u vực k h á c n h a u của v ă n h ó a " . Nh ư một tín hiệu q u a n t r ọ n g mà M . B a k h t i n muốn đ ặ c b i ệ t lưu ý v ớ i các n h à nghiên cứu v ă n h ọ c c ũ ng n h ư v ă n h ó a là " r a n h giới các k h u vực" n à y h a y k h u v ực k i a h o à n t o à n " k h ô ng p h ả i là tuyệt đối" [ 7 ]. Kh ô n g n h ữn g thế, c ầ n c h ú ý - c ũ n g theo ý kiến c ủ a M . B a k h t i n , "sinh h o ạ t văn h ó a s ô i n ố i n h ấ t v à h i ệ u q u ả n h ấ t d i ễ n ra ở r a n h giới 46Tgiữa các 46Tk h u vực, c h ứ không p h ả i ở 46Ttừng 46Tk h u vực". Nó i g i ả n d ị h ơ n , v ấ n đ ề nghiên cứu v ă n h ó a n ó i c h u n g , h a y v ă n h ó a d â n gian c ũ n g thế, cần p h ả i được nghiên cứu trên bình diện rộng, sâu, k h ô n g chỉ với p h ạ m vi một q u ốc gia, một l ã n h thổ h a y là t ừn g k h u vực đ ị a lý, tự n h i ê n , mà c h ú n g c h ỉ t h ực sự 46Tsáng tỏ 46Tt h ê m giá t r ị k h i đ ặ t trong mối q u a n h ệ t r o n g p h ạ m v i t o à n thế giới. Tu yệ t k h ô n g có n ề n v ă n h ó a cao h a y thấp h o à n toàn, g i ữa c h ú n g ; có mối liên h ệ , l i ê n q u a n c h ặ t c h ẽ . Các n h à nghiên cứu v ă n h ó a d â n gian t r o n g vòng h ơ n mư ờ i n ă m trở l ạ i c ù n g v ớ i s ự có mặt c ủ a một chuyên ngành là v ă n hóa d â n gian ra đ ờ i - các n h à nghiên cứu Vi ệ t Na m c ũ n g đã v à

đ a n g có n h i ề u đ ón g góp t h e o h ướ n g trên [42, 79, 9 5 , 1 0 1 , 104, 107, 1 1 0, 124, 148, 1 6 5 , 252 ...]. Nh ữn g công trình mà c h ú n g tôi có rất n h i ề u t â m đ ắ c , n ó gợi ý cho c h ú n g tôi n h i ề u ý tưởng c ũ n g n h ư kiến thức sâu s ắ c c ủ a nền- v ă n h ó a d â n gian Vi ệ t Na m t r ê n v à trong mối q u a n hệ v ớ i v ă n h ó a k h u Vực Đ ô n g N a m Á. C h ú n g tôi x i n được n h ắ c đến tên t u ổ i cũng n h ư công trình n g h i ê n cứu đ ặ c biệt có ý nghĩa, không chỉ với c h u yê n n g à n h v ă n hóa d â n gian mà còn l à t à i liệu n g h i ê n cứu t h ậ t sự bổ ích cho n h ữn g người nghiên cứu v ă n học - đ ặ c h i ệ t l à văn học cổ Việt Nam, đ ó là cuốn " Vă n h ó a d â n g i a n Vi ệ t N a m trong bối c ả n h v ă n h ó a Đồng Na m Á " ( Th e V i e t n a me s e Folklore in t h e c o n t e xt o f South e a s t Asian Cultures) c ủ a g i á o sư Đi nh Gia Kh á n h [ 1 0 1 ] . C ù n g với k h á n h i ề u công trình n g h i ê n cứu về v ă n h ó a d â n gian Vi ệ t Na m g ầ n đ â y c ủ a các t á c giả [ 6 , 1 7 , 26, 28, 37, 68, 124, 138, 167, 204, 218]; " V ă n hóa d â n g i a n Việt Na m trong bối c ả n h v ă n h ó a Đô n g Na m Á" là mội c ô n g trình n g h i ê n c ứu hệ thống và nghiêm túc về 47Tbối 47Tcảnh v ă n h ó a Đô n g N a m Á , mà n h ữn g a i đ a n g tìm hiểu vấn đề n à y t h ự c sự muốn 47Tt r ả 47Tlời. Công trình nghiên c ứu g ầ n 400 trang, được nghiên cứu trên các vấn đề c ă n b ản sau : " V ă n h ó a d â n g i a n Việt N a m trong tiến trình v ă n hóa Đô n g Na m Á". Đặc biệt ở c h ư ơ n g thứ b a c ủ a tài liệu trên, " Nh ữn g sự tương đ ồ n g giữa v ă n hóa d â n gian Việt Na m v à v ă n hóa d â n gian c á c nước Đông Na m Á k h á c " … , t á c giả n ê u rõ các vấn đề l à m sáng tỏ cho mụ c đ í c h đã được thể h i ệ n từ tên gọi c ủ a chương mụ c t r ê n , đó là các vấn đ ề : Nh ữn g sự t ươ n g đồng b ắ t n g u ồ n từ cơ tầng v ă n h ó a c h u n g , là 57Tn h ữn g 57Tsự tương: đ ồn g c ủ a q u á trình tiếp biến v ă n h ó a , là n h ữn g sự tương đ ồ n g g ắ n v ớ i các hiện t ượ n g v ă n h ó a d â n gi a n c h ủ yếu v à p h ổ biến.... T ấ t cả n h ữn g v ấ n đ ề , các c h ươ n g mục đ ã được c h ú n g: tôi g iớ i thiệu ở trên đ ể d ẫ n đến n h ậ n x é t q u a n trọng c ủ a n h à nghiên cứu - đó l à " Nh ữn g n é t đ ặ c t h ù c ủ a v ă n hóa d â n gian Việt Na m, q u a q uá trình h ì n h t h à n h v à đấu t r a n h b ả o vệ sự tồn t ạ i c ủ a c h ủ q u yề n d â n tộc". Đi tìm n é t đ ặ c t h ù c ủ a v ă n h ó a d â n tộc h ẳ n k h ô n g d ễ dàng. Tác g i ả đ ã nghiên c ứu , t ì m hiểu đ ặ c t h ù của v ă n h ó a d â n g i a n Việt Na m v ớ i c á c mối liên h ệ trong q u á trình lịch sử ở mỗ i t h ờ i k ỳ : Th ờ i k ỳ V ă n La n g , Âu L ạ c , t h ờ i k ỳ đ ấ t nước chịu á c h thống trị c ủ a p h o n g kiến Tr u n g Quốc. R ồ i đến t h ờ i k ỳ x â y d ựn g Nhà n ướ c Đại Việt. S a u c ù n g l à việc nghiên c ứu n h ữn g đ i ề u kiện đ ặ c t h ù c ủ a môi trường v à n hóa d â n g i a n ở Vi ệ t N a m. C h ú n g t ô i c h o r ằ n g : k h ôn g thể n h ậ n biết

một c á c h toàn d i ệ n văn h ó a Vi ệ t N a m, đặc biệt là n ề n v ă n h ó a d â n g i a n Việt Na m n ó i r i ê n g n ế u k h ô n g được h iể u mộ t cách t o à n d i ệ n và cơ b ả n về n ề n v ă n h ó a Đông Na m Á , mà n h ờ v à o n h i ề u cứ liệu c ủ a n h i ề u k h o a h ọ c liên n g à n h c ủ a k h o a học n h â n v ă n của k h u vực và thế giới đ ã d ầ n h o ạ c h đ ị n h mộ t cách c h ắ c c h ắ n về sự h i ệ n d i ệ n c ủ a k hu vực lịch sử v ă n h ó a Đông Na m Á c ù n g v ớ i sự h i ệ n diện c ủ a một số n ề n v ă n hóa l â u đ ờ i v à có ả n h hư ở n g lớn đến v ă n h ó a c h u n g trong k h u vực C h â u Á n h ư : T r u n g H o a , Ấn Độ v à Ti ể u Á . R ằ n g thực tế 72Tsự 72Ttiến bộ, t r ưở n g t h à n h c ủ a k h o a h ọ c n h â n v ă n của thế giới đã chứng minh n ề n v ă n h ó a Đô n g N a m Á bên c ạ n h n h ữn g n ề n v ă n h ó a " a n h c h ị" lớn c ủ a C h â u Á như vừa n ê u , c h ú n g t hự c sự có mộ t cội n g u ồ n - 72TCó 72Tq u á t r ì nn h liên t ụ c v ươ n lên đ ể tồn tại v à p h á t triển, v ớ i c ả những bản s ắ c riêng c ủ a nó, để sống mãi với t h ờ i g i a n , n ă m tháng, đến b â y g i ờ … Kh o a học địa l ý , đ ị a hình và lịch sử, d â n tộc học, tín n g ưỡ n g học đ ã chứng minh k h ô n g c ò n gì đ ể n g h i ngờ "Việt Na m được x e m n h ư là mộ t Đ ô n g Na m Á t h u nhỏ", n h ư ý kiến c ủ a giáo sư P h ạ m Đ ứ c Dương - Vi ệ n t r ưở n g Viện Đông N a m Á, trong lời mở đ ầ u công trình n g h i ê n cứu c ủ a giáo sư Đinh Gi a Kh á n h , được c h ú n g tôi trình b à y. Vi ệ t N a m là mộ i t r o n g c á c quốc gia đ a d â n tộc ( c h ủ yếu là người k i n h ) , ở đ â y có mặt h ầ u hết các d â n tộc n g ườ i t h u ộc ngữ h ệ Đô n g Na m Á ( N a m Á , N a m Đ ả o , Tâ y T h á i , Tạng Miến). Hơ n một nghìn n ă m B ắ c t h u ộ c , k hô n g t h ể p h ủ n h ậ n n h ữn g ả n h h ưở n g s â u sắc c ủ a v ă n hóa Tr u n g Ho a , cả văn h ó a Ấn Độ v ớ i v ị trí l ã n h đ ịa k é o d à i từ mũ i Cà M a u đến mự c N a m Q u a n , nó tập h ợ p , tiếp t hu ả n h h ưở n g v ă n h ó a c ủ a c á c quốc gia. N ằ m ở ngã b a đ ườ n g trên b ả n đ ồ thế giới, Việt N a m c h ị u ả n h h ư ở n g c ủ a n h i ề u n ề n tư tưởng l ớ n của loài người : xa h ơ n l à P h ậ t Gi á o từ Ấn Độ, rồi Đạo giáo v à N h o giáo từ T r u n g Ho a , sau h ơ n n ữa là Tô n giáo từ P h ươ n g Tây, t ậ n cuối t ậ n c ù n g của đ ấ t nước h ì n h c h ữ 24TS 24Tg ậ p ghềnh n à y là v ă n h ó a c ủ a người Khơ me, M i n h Hư ơ n g , M ã La i v à P h ươ n g Tây... V ậ y mà h ầ u n h ư , chưa mộ t tín ngưỡng, v ă n h ó a , t ư tưởng ngoại b a n g n à o chiếm một v ị trí 46Tđộc tôn, 46Tnguyên vẹn, t r o n g lịch s ử c ủ a đất n ướ c n h ỏ bé v à cả mộ t lịch sử c ũ n g k h ô n g h ề suôn sẻ n h ư dáng h ì n h c ủ a nó . Vă n hóa Đô n g N a m Á với n h ữn g đ ặ c t r ư n g c ủ a nó đã h òa n h ậ p cùng v ă n hóa Vi ệ t N a m nói c h u n g , v ă n h ó a d â n g i a n Việi Na m n ó i riêng. V ă n hóa Đô n g N a m Á được h ì n h t h à n h t r ướ c sự x â m n h ậ p c ủ a h a i n ề n v ă n minh T r u n g Ho a và Ấ n Độ, n ề n v ă n h ó a 72TCổ 72TĐông

100

N a m Á b ị giải t hể v à các "mảnh" c ủ a n ó kết h ợ p l ạ i v à tạo t h à n h cơ t ầ n g Đông N a m Á c ủ a tất cả các n ề n v ă n h ó a c ủ a các quốc gia d â n tộc và được b ả o l ưu n h ư là 46Tvốn chung 46Tc ủ a c á c nước Đông Na m Á , là những sợi d â y t r u yề n thống thắt c h ặ t mối q u a n hệ láng giềng giữa h ọ với n h a u [ 1 0 1 ] - Theo cách lý giải k h o a học của giáo sư P h ạ m Đức D ươ n g - v à nói t h e o cách n ó i n g ắ n g ọ n, triết lý của người InĐônêxia " B h i n n e k t u n g a l i ka " , có nghĩa l à : " t h ố n g nhất trong đ a d ạ n g " [ 1 0 1 ] . C h ú n g tôi cho rằng, v ă n hóa Vi ệ t Na m c ủ a c h ú n g ta d á m đ ươ n g đ ầ u trước b a o cơn sóng to, gió cả từ n h i ề u l u ồ n g tư t ưở n g , tín n g ưỡ n g mà v ẫ n tồn tại một cách đ á n g k h â m p h ụ c R, Rk hô n g chỉ do n ó k hô n g b ị đồng hóa bởi v ă n h ó a , t í n h ngưỡng ngoại lai, k h ô n g chỉ b ở i nó có đ ư ợ c chất k h á n g thể q u a n t r ọ n g giúp nó v ượ t q u a ba o 48Tc ă n 48Tb ệ n h ngoại l a i , đồng h ó a - là v ă n h ó a Đô n g N a m Á - đ ượ c coi n h ư vốn chung c ủ a các nước Đô n g N a m Á [ 1 0 1 ] R, Rmà còn b ở i từ n ề n v ă n h ó a Đô n g N a m Á ấ y - v ă n h ó a Việt N a m không n g ừn g t ạ o ra n h ữn g chất k h á n g thể mạ n h mẽ giúp nó tồn t ạ i mộ t 48Tcách 48Tbền s â u , d ẻ o 48Td a i , trẻ t r u n g , t r o n g 48Tlịch sử 48Td â n tộc, c ũ n g 48Tn h ư trong 48Tl ị c h 48Tsử 48Tv ă n 48Thóa của đất n ướ c , c ủ a k h u vực v à t h ế g i ớ i , c h í n h là " b ả n sắc d â n tộc" từ trong truyền t h ốn g , từ t h ế h ệ n à y t r u yề n s a n g t h ế hệ k há c . . . Vă n h ó a d â n gian là trung tâm, là viện b ả o tàng lưu giữ n h i ề u h ơ n cả những d ẫ n cứ của n ề n v ă n hóa rõ n é t b ả n sắc d â n tộc. V à vì thế, vấn đề v ă n h ó a k h ôn g c h ỉ l à v ấ n đề q u a n trọng đ ặ t ra v ớ i giới n g h i ê n cứu c h u yê n n g à n h n à y, mà giờ đ â y, trước v ậ n mệnh c ủ a sự p h á t triển c ủ a các quốc gia, của loài người, nó đã và đ a n g trở t h à n h mối q u a n tâm, trong n h ữn g mối q u a n tâm, cấp t h i ế t h à n g đầu của thế giới, c ũ n g n h ư 46Tở 46Tmỗi quốc g i a [ 1 0 , 6 0 ,1 0 1 ] 48T. 48TN g h i ê n cứu v ă n h ó a c ủ a đất n ướ c mình trong q u a n h ệ , giao điểm với 48Tcác 48Tn ề n v ă n h ó a láng giềng, trong k h u vực và t r ê n p h ạ m v i toàn c ầu , c h ún g ta c h ắ c sẽ còn gặp n h i ề u điều bất ngờ, t h ú vị. Có n h i ề u đ i ề u t ưở n g chừng n h ư x ã h ộ i tổ tiên mì n h ở c á i t h ờ i ă n l ô n g ở lỗ ấy, c á i t h ờ i l ạ c h ậ u cổ h ữu x a x ưa k i a , h ó a ra cho đến b â y giờ - còn những điều n g ư ờ i " h i ệ n đ ạ i " v ẫ n p h ả i x é t l ạ i c h í n h cái t h ờ i c ủ a mình, với b a o n h i ê u câu h ỏ i , có cả sự ngỡ ngàng... N ó i gọn l ạ i , p h ươ n g p h á p nghiên c ứu k h o a học đ ặ c b i ệ t v ớ i các t á c p h ẩ m v ă n h ọ c x ư a - t h e o M . B a k h t i n đ ề nghị : C h í n h là cần p h ả i n g h i ê n cứu v ă n học theo tinh t h ầ n mới, t r o n g bì n h diện v ớ i v ă n hóa – v ớ i v ă n hó a trong k h u vực, n ó i c h u n g , l à h o à n loàn c ầ n thiết - n ó mở r a hướng nghiên c ứu đ ầ y triển vọng mà nếu c h ỉ đ i

101

trên con đ ư ờ n g n g h i ê n c ứu đ ã có trong t r u yề n thông sẽ là c h ưa đ ầ y đ ủ để d ẫ n đ ế n kết q u ả k h o a học, n ế u n h ư không sa v à o bế tắc. Xu h ướ n g nghiên cứu n à y sẽ rõ r à n g l à cần thiết c h o mọi đối tượng, mọi h i ệ n t ư ợ n g v ă n học mà k h o a n g h i ên cứu v ă n học có n h i ệ m vụ giải đ á p - không riêng cứ c h ỉ ở những h i ệ n t ượ n g v ă n học "bất t h ườ n g " n h ư Rabelais c ủ a P h á p , h a y H ồ Xu â n H ươ n g c ủ a c h ú n g ta trước đấy, mà các c h u yê n gia n g h i ê n cứu h à n g đ ầ u về R a b e la i s cũng n h ư H ồ Xu â n H ươ n g đ ã đ ề c ậ p v à nghiên cứu. Với ý nghĩa ấy, M . B a k h t i n, b ằ n g t h i ê n t à i k h o a học đ á n g k h â m p h ụ c c ủ a mình đ ã thực sự làm cuộc cách mạng đối v ớ i lĩnh vực n g h i ê n cứu v ă n h ọ c c ũ n g n h ư k h o a h ọc n h â n v ă n nói chung - ở chỗ n h ữn g công trình n g h i ê n cứu c ủ a ô n g đ ã đ i trước thời đ ạ i c ủ a c h ú n g ta về thời g i a n c ũ n g n h ư về ý n g h ĩ a khoa học c ủ a n ó . R a đ ờ i vào những n ă m h a i mươi đến b ốn mươi c ủ a thế k ỷ n à v , n h ữn g trước tác k h o a học c ủ a M .B a k h t i n cho đến n a y v ẫ n hết sức mớ i mẻ , n ó đ ặ t vấn đề c h o k h o a học n h â n v ă n cũng n h ư k h o a nghiên cứu v ă n học biết b a o n h i ê u v ấ n đ ề c ầ n tiếp tục được nghiên cứu, với rất nhiều kết q u ả khích lệ, n h ư mở ra con đường tiếp cận, tư d u y khoa học, phương p h á p l u ậ n mới mẽ , p h o n g p h ú , có kết q u ả . Đối v ớ i n g ườ i nghiên cứu, đó. l à những yếu tố, là n h ữ n g công cụ k h o a học g i ú p h ọ hăng hái, b ề n b ỉ v à say mê nghiên cứu, tìm tòi v à p h á t hiện k h ô n g n g ừn g trong nghiên cứu k h o a h ọ c .... C ũ n g với l u ậ n điểm k h o a học n à y, v ớ i t h ờ i g i a n k h ô n g p h ả i l à d à i , n h i ề u công t r ì nh , d ự b á o k h o a học được hình t h à n h từ lĩnh vực n g h i ê n cứu liên n gà n h v ă n học - v ă n h ó a ; đ ặ c b i ệ t là v ă n học d â n g i a n , hiểu về v ă n học d â n g i a n , v ă n học Việt N a m t r o n g mối q u a n h ệ v ớ i khu v ực Đô n g Na m Á đã đ ượ c đ ặ t ra [ 1 0 1] . V à công trình n g h i ê n cứu khoa học c ủ a giáo sư Đi n h Gia K h á n h là một trong n h ữn g công t r ì nh thể nghiệm theo hướng nghiên cứu k h o a h ọ c mớ i mẻ, với k h ô n g í t n h ữn g k hó k h ă n , n h ưn g h é t sức b ổ ích và c ầ n thiết ấy. Trở l ạ i với M . B a k h t i n [ 7 ] , trong k h i p hê p h á n một cách rất chính xác nề nếp nghiên cứu v ă n học trước đ â y R, Rtrong giới n g h i ê n cứu v ă n học ở Li ê n X ô ( t r ướ c đ â y) - v à cũng l à rất thỏa đ á n g v ớ i n h ậ n x é t v ề t ì n h h ì n h nghiên cứu v ă n h ọ c 46Tở 46Tđ ấ t n ướ c c h ú n g taR Rtrước n h ữn g n ă m t á m mư ơ i của t h ế kỷ n à y - đ ó l à xu hướng nghiên cứu v ă n h ọ c nghèo n à n , lý t h u yế t , công thức " b ấ t d i bất dịch", đó l à "trực tiếp g ắ n n ó" với các n h â n tố xã h ộ i , k i n h tế". Rất cương quyết, gay gắt, M . B a k h t i n lên á n h ì n h thức n g h i ê n c ứu đ ã trở n ê n sáo r ỗ n g v à h o à n toàn p h i v ă n học, p h ả n k h o a học,

đ ó l à "Trong p h ầ n lớn trường h ợ p , người ta làm giống y n h ư t r o n g mô n lịch sử đ ạ i c ư ơ n g , thiếu đ i sự p h â n t í c h có t í n h tới n h ữn g 46Tsai biệt cụ thế 46Tvề từng k h u vực cụ thể c ủ a v ă n hóa". C ũ n g v ẫ n với c h ủ đề v ă n học v à v ă n h ó a , M . B a k h t i n c ũ n g đ ư a ra mộ t tình hình t h ự c có, đó là việc x a o n h ã n g , t h ờ ơ trước mối q u a n hệ "máu thịt" n à y. T h e o n h à b á c học, "Trong một số công t r ì n h , cái gọi là " q u á trình v ă n học" c ủ a thời đại, vốn b ị nghiên cứu 46Ttách rời 46Tkhỏi sự nghiên cứu v ă n học một cách sâu sắc, r ú t c ụ c lại bị q u y lại t h à n h n h ữn g c u ộ c đấu t r a n h t r ê n bề nổi giữa các k h u yn h h ư ớ n g v ă n h ọ c ... Tóm lại là n h ữn g thứ chả có ả n h hưởng q u a n t r ọ n g gì đối với n ề n v ă n học l ớ n , n ề n v ă n học t h ự c t h ụ c ủ a mộ t t h ờ i đại. Trong k h i đ ó , v ă n h ọ c n h ư một d ò n g c h ả y mạ n h mẽ ở m ã i bề sâu ( đ ặ c biệt là bộ p h ậ n v ă n hóa d â n g i a n , có tính cách n ề n tảng, t h ậ t sự có tác d ụ n g tới c á c n h à v ă n ) lại c h ư a được p h á t h i ệ n , đ ô i k h i chính n h à n g h i ê n c ứu c h ưa hề h a y biết. Lối tiếp c ậ n n h ư v ậ y, không thế giúp ta đi s â u v à o n h ữn g t á c p h ẩ m l ớ n , b ả n t h â n v ă n học h i ệ n ra bé n h ỏ và k h ô n g c ó gì đ á n g để ý ) " [ 7 ] . Để làm cho t h ê m sức thuyết p hụ c c ủ a giải p h á p nghiên c ứu mới đ ượ c đ ặ t r a , - M . B a k h t i n đ ã d ẫ n chứng c h o t h ấ y r ằ n g , ở Liên X ô , t h ờ i k ỳ ấy, n h ữn g c u ộ c Ximine về n ề n v ă n học B a rốc ở c á c nước S l a - v ơ , v ề thời k ỳ P h ụ c Hư n g v à c h ủ n g h ĩ a n h â n đ ạ o ở c á c nước P h ươ n g Đông v ẫ n đ a n g tiếp Lụ c . Điều đó g i ú p cho các n h à n g h i ê n cứu thấy rõ c ầ n p h ả i đ i s â u vào mối q u a n hệ "không t h ể tách r ời g i ữa v ă n h ọ c v à v ă n h ó a c ủ a một t h ờ i đ ạ i " [ 7 ] .

102

C ũ n g t h e o M . B a k h t i n . n h ữn g công trình nghiên cứu c ủ a Côn- đrát, Li - Kh a - Sép, Lốt-man v à trường phái c ủ a ô n g đã c h o t h ấ y sự b ắ t đ ầ u c ủ a xu thế n g h i ê n cứu v ă n học t r o n g sự thống n h ấ t với b ộ mặ t v ă n h ó a một thời đ ạ i (tất n h i ê n có tính 67Tt ố i 67Tn h ữn g sai b i ệ t ) [ 7 ] . Nó i v ề vấn đ ề nghiên cứu mối q u a n hệ v ă n học v à thời đại, M .B a k h t i n đề n gh ị - một đ ề n g h ị - theo c h ú n g tôi c ũn g v ẫ n là hết sức cách tân v à mạ n h b ạ o . Đó là vấn đề " k h ô n g n ê n 46Tthu hẹp 46Th i ệ n tượng v ă n h ọ c t r o n g cái t h ờ i 46Tđại sản sinh ra nó, 46Ttrong t í n h đ ươ n g t h ờ i c ủ a n ó ... c h ú n g ta thường có ý cắt n g h ĩ a n h à v ă n v à tác p h ẩ m bằng h o à n c ả n h n h à v ă n đó đ ã sống v à q u á k h ứ g ầ n đ ó ( t r o n g giới h ạ n c ủ a t h ờ i đ ạ i n h ư c h ú n s ta v ẫ n hiểu). Nh ưn g c h ú n g la rất sợ p hả i 46Tđi xa thời đại 46Tc ủ a các tác p h ẩ m c h ú n g ta nghiên c ứu " |7 ] . Qu ả có là n h ư thế, c h ú n g tô i t r o n g 67Tk h i 67Tn gh i ê n cứu các tài liệu có liên q u a n đến v ă n h ó a d â n g i a n Việt N a m n ửa cuối t h ê

103

k ỷ XVIII, n ử a đ ầ u thế k ỷ X I X đã p h ả i đứng trước n h ững p h â n v â n : thực t ế t h ì n h ữn n vấn đ ề c ủ a v ă n h ỏ a d â n g i a n Vi ệ t Na m trong t h ờ i đ a i n à y cổ 46Tmối liên hệ hệ thống 46T- Lôgic có q u y l u ậ t từ n h ữn g thế k ỷ 46Ttrước đó, 46Tk h ở i điểm có thể từ thế k ỷ X V I - Khi mà cùng với sự s u y v o n g c ủ a tập đ o à n p h o n g kiến - cả h ệ thống thượng t ầ n g k i ê n t r ú c Việt Na m b a o g ồ m v ă n h ó a - v ă n học nghệ t h u ậ t , triết l ý , tín ngưỡng đ ề u có những dấu h i ệ u 46Tchuyển hướng 46T[ 1 0 1 , 125]. Đ ặ c biệt rõ n é t là từ thế k ỷ X V I I ở nước ta, k h u yn h h ư ớ n g h i ệ n t h ực v à n h â n đ ạ o đ ã b a o t r ù m, thể h i ệ n t r o n g các l ĩ n h vực của kiến trúc t h ượ n g tầng. C h ú n g tôi h y v ọ n g sẽ làm sáng tỏ n h ữn g đề n g h ị k h o a học mà M . B a k h ti n đ ã đ ề xướng cũng rất h ợ p lý, khoa học n à y. Và t h ê m một l ầ n , M . B a k h t i n g i ú p c h ú n g ta quyết liệt r ũ b ỏ q u a n n i ệ m nghiên cứu v ă n học chỉ b ó gọn trong p h à m v i mộ t t h ờ i đ ạ i " x á c đ ị n h " và bất d i bất d ị c h . B ở i lẽ, " M ộ t tác p h ẩ m v ĩ đ ạ i đ ề u b ắ t rễ rất s â u v à o q u á k h ứ x a xôi. 46TMột tác phẩm vĩ đại được chuẩn bị qua nhiều thế kỷ, 46Tlúc n ó h ì n h t h à n h là lúc người ta thu h o ạ c h cả cái t h à n h q u ả của mộ t sự tìm kiếm lâu d à i v à p h ức tạp đến l ú c chín mu ồ i . C h ỉ c ă n cứ vào điều kiện c ủ a thời đ ạ i , cái t h ờ i gian tác p h ẩ m ra đ ờ i ,đ ể h i ể u và cắt nghĩa tác phẩm, c h ú n g ta k h ô n g bao giờ có thể t h â m n h ậ p v à o được cái bề sâu ý nghĩa của nó. Bó h ẹ p trong một t h ờ i đ ạ i , c h ú n g ta c ũ n g k h ô n g t h ể hiểu c á i cuộc sống c ủ a t á c p h ẩ m trong n h ữn g thế k ỷ tiếp theo" – n h ư M . B a k h t i n vừa nêu c h ắc k h ô n g p h ả i giành cho n h ữn g tác p h ẩ m v ă n học cỡ " t h ườ n g t h ườ n g bậc trung". Th ự c tế, tác p h ẩ m nghệ t hu ậ t c ủ a các t h i ê n tài, vĩ n h â n thường sống mãi với t h ờ i gian, đó là những tác p h ẩ m nghệ t h u ậ t k h ô n g chỉ sống c h o 46Tthời đại mình, 46Tc h o thời đ ạ i đ ã q u a , cho c ả thế 46Tkỷ tiếp sau nữa - 46Tđó là " t h ờ i đại l ớ n " : K h ô n g là q u á k hứ R, Rk h ô n g chỉ cho h i ệ n tại, mà c h o cả tương l a i . Ý nghĩa tác p h ẩ m, v ì thế sẽ là vô c ù n g lớn lao. Vì thế, vấn đề n g h i ê n cứu c á c lĩnh vực c ủ a v ă n h ó a sẽ còn là vấn đề k h ô ng đ ơ n g i ả n , nếu c h ú n g ta thực sự q ua n t â m s â u sắc. M. B a k h t in đ ã cương quyết v à d ũ n g cảm đ ậ p bỏ n h ữn g q u a n n i ệ m thiếu t í n h chất hệ thống c ủ a vấn đề được nghiên cứu, h i ệ n tượng " c h ặ t c h â n c h o v ừa giày" v ẫ n còn đ ó , với b a o nhiêu t h á c h thức k h ó k h ă n , n h ưn g c ũn g đ ủ á n h s á n g đ ể c h ú n g ta sửa chữa n h ữn g gì c ầ n p h ả i sửa chữa. Vì v ậ y, từ l u ậ n v ă n của mình "Hồ Xu â n H ư ơ n g và v ă n hóa d â n g i a n Việt N a m" thì v i ệ c x á c đ ị n h k h o ả n g t h ờ i g i a n n ê u r a từ n ửa cuối thế k ỷ X V I I I đến n ửa đ ầ u thế k ỷ X I X 67T, c h ỉ 67Tl à giới h ạ n t h ờ i gian tương đối. C á c n h à nghiên cứu lịch sử

104

d ẫ u có c h ú ý đến sự kiện và những yếu 46Ttố 46Tc ủ a h o à n c ả n h l ị c h sử t h e o c ộ t mốc c ủ a giai đ o ạ n q u y đ i nh , v ẫ n tôn t r ọ n g l í n h hệ thống - lôgíc c ủ a từng h i ệ n t ượ n g ,h a y t r à o lưu trong l ị c h s ử. B ở i vì việc p h â n k ỳ lịch sử ở t h ờ i k ỳ n à y c h ắ c c h ắ n có liên q ua n đ ế n t r à o lưu sự p h á t triển lịch sử ở giai đ o ạ n kế tiếp . .. Và vì v ậ y, n g a y ở t ừn g giai đ o ạ n lịch sử cụ thể, b ị không chế b ở i thời gian, thì việc n h ắ c lại n h ữn g sự kiện, yếu tố q u a n trọng c ủ a giai đ o ạ n trước đó v ẫ n được các n h à n g h i ê n cứu k h ô n g tiếc công n h ắ c l ạ i - n h ư l à sự g h i n h ớ - đ ặ c 48Tb i ệ t lưu ý , đ ể đ ả m b ả o n h ữn g yê u c ầ u c h í n h x á c , h ệ t h ố n g 48T- Lô48T-gic trong k h o a 48Thọc. V à vì v ậ y, c h ú n g tôi c ũ n g q ua n niệm, đ ể hiểu h o à n c ả n h ra đời, n ả y sinh c ủ a một n ề n v ă n học n h ư v ă n h ọ c n ửa cuối thế k ỷ XVIII n ử a đ ầ u t h ế k ỷ X I X - M ộ t n ề n v ă n học l ớ n - một n ề n v ă n h ọc lớn c ủ a mộ t thời đ ạ i lịch sử lớn, c ũ n g n h ư để hiểu một Hồ Xu â n H ư ơ n g 46Tthao thức với sự sống, với 46Th ạ n h p h ú c của con người, t r o n g p h ạ m vi n ề n v ă n hóa d â n gian Vi ệ t N a m t h ờ i kỳ này, thì c ũ n g 46Tkhông nên hoàn toàn xác định thời gian lịch sử 46Tc h ỉ ở k h o ả n g n ử a cuối t h ế k ỷ XVIII, n ử a đ ầ u t h ế k ỷ XIX. T ấ t nhiên, giai đ o ạ n mà lịch sử đ ã p h â n chia ấy l à c ầ n đ ượ c tôn trọng, được đ ặ c biệt lưu ý . Nh ưn g 48Tđ i ề u 48Tấy k h ô n g h o à n toàn có n g h ĩ a chỉ hiểu n h ữn g gì diễn r a trong thời đ ạ i đ ã kh u ô n đ ị n h ấy. Nh ữ n g vấn đ ề t h u ộ c kiến t r ú c t h ư ợ n g t ầ n g n h ư triết học, v ă n h ọ c , n g h ệ thuật, tín n gư ỡ n g v . v . . . k hô n g d ễ d à n g đ ị nh h ì n h 46Tdo 46Th a y 46Tchỉ có ở một thời điểm được xác định, 46TN ó là kết q u ả của sự d ồ n n é n , tích tụ v à t h ă n g hoa c ủ a n h i ề u v ấ n đ ề , n h i ề u sự kiện, n h i ề u chi tiết, c ũ n g cần được c h ú ý của c á c g i a i đ o ạ n 46Tlịch sử trước đó. 46TTất n h i ê n , trong q u á trình n g h i ê n c ứu các t à i liệu về Hồ Xu â n H ư ơ n g v à t h ờ i đ ạ i lịch sử - t h ờ i đ ạ i v ă n h ọ c l ớ n c ủ a mình, chúng tôi c ũ n g đ ã đ ượ c đọc những c ô n g trình n g h i ê n cứu có 46Tvươn 46Ttới n h ữn g 46Tgiới hạn rộng hơn 46Tmà thời gian lịch sử q u i đ ịn h v à q u ả là, n h ữn g đ á n h g i á , n h ữn g n h ậ n x é t trước 45Tn h ững 45Tv ấ n đ ề c ủ a lịch sử, v ă n h ọ c h a y v ă n h ó a của một t h ờ i kỳ n à o đó, có sâu sắc, k h á c h q u a n v à k h o a học h ơ n 48T[ 48T135, 1 3 6 ] . Từ k i n h nghiệm ấy, từ t r á c h u ấ n mà M . B a k h t in gởi l ạ i , chúng tôi c ũ n 45Tg 45Tsẽ có lưu ý h ơ n , t r o n g việc t h ể h i ệ n n h ữn g vấn đ ề có liên q u a n đến l u ậ n á n c ủ a mình, ở n h ữn g v ấ n đề t ươ n g tự. T r o n g k h i n h ấ n mạ n h , p h ả n bác với kiểu p h â n tích v ă n h ọ c mà n ặ n g nề kiểu "tầm c h ư ơ n g trích c ú " từ các s ự k i ệ n l ị c h sử, x ã hội mà s u y d i ễ n một cách g i ả n đ ơ n s a n g l ĩ n h vực v ă n học, c h ú n g tôi cũng n h ậ n t h ấ y R RM . B a k h t i n k h ô n g g ạ t bỏ n h ữn g yếu tố về lịch sử trong s ự tác

đ ộn g v ớ i các h i ệ n t ư ợ n g v ă n h ọ c , n g h ệ t h u ật - V à đ i ề u đ ó c ũ n g l à h o à n toàn đ ú n g đ ắ n . Nh ư c h í n h M .B a k ht í n xác đ ịn h " Nố i vậy k h ô n g có nghĩa là n h à v ă n có thể b ằ n g cách n à o đ ó , lách k h ỏi thời đ ạ i đ a n g sống, tác p h ẩ m c ủ a n h à v ă n đó có t h ể đ ặ t v à o q u á khứ h a y xếp sang t ư ơ n g lai đ ề u thế cả. Thời đ ạ i n h à v ă n đ a n g sống v ẫ n giữ n g u yê n v a i trò q u yế t đ ị n h c ủ a mình : Thiếu đ i yếu tố đ ó , k h ô n g thể có s á n g tác đ ó nữa. Sự p h â n t í c h k h o a học chỉ có t h ể xuất p h á t từ 46Tthời đại 46Tn h à v ă n đ ã sống, và mu ố n tiếp t ụ c phát triển mọi t h ờ i đ ạ i p h ả i tự s o á t xét lại từ 37Tcái gốc đó". 37TĐ ú n g đ ắ n v à vô c ù n g k h o a h ọ c . C o n đ ư ờ n g ấy, t r u yề n thống n g h i ê n cứu v ă n học đ ã đi, chỉ có đ i ề u cần p hả i được n g h i ê n cứu trong, t r ê n góc độ sâu sắc, toàn diện v à p h o n g p hú h ơ n , với cả n h ữn g đ i ề u cần p h ả i được t h a y đổi v à n h ậ n t h ức lại trước một số v ấ n đề còn t ồ n tại mà khoa nghiên cứu v ă n học chưa có c â u trả lời trọn v ẹ n v à t h ỏ a đáng.

105

S a u tất cả n h ữn g gì mà chúng tôi may mắ n có đ ư ợ c một môi trường t h u ậ n l ợ i trong t h ờ i gian n g h i ê n c ứu và t h ức h i ệ n l u ậ n á n R Rc ó đ ươ c n g u ồ n th ô n g t i n k h á đ ầ y đ ủ , k h o a h ọ c v à tin cậy, mới mẻ, có đ ượ c sự h ướ n g t r u yề n â n cần, k ỹ lưỡng c ủ a giáo sư h ướ n g d ẫ n , c h ú n g tôi t hậ t sự mong mỏi, trong sự cố gắng, nỗ lực c ủ a b ả n thân góp p h ầ n khiêm tốn trong việc nh ậ n t h ứ c một vấn đề mà k h o a học n g h i ê n cứu v ă n h ọ c h i ệ n đ ạ i q u a n t â m tìm hiểu, vấn đề v ă n h ó a , v ă n h ó a d â n gian n ó i r i ê n g t r o n g ả n h h ư ở n g đến các s á n g tác c ủ a v ă n học t h à n h v ă n , trong một số h i ệ n tượng v ă n học đ ặ c biệt. Đó là trường h ợ p t h i ê n tài n ữ sĩ Hồ Xu â n Hương. Thơ Hồ X u â n Hươ n g l à tiếng n ó i tri â m c ủ a mọi con người - của con n g ườ i , đến với con người t ừ t h ế hệ n à y q u a t h ế h ệ khác nối tiếp. Nó n h ư là di sản v ă n h ó a Việt N a m - d i sản về Tiếng C ườ i độc đáo trong t h ơ Nôm X u â n H ươ n g , n h ư l ờ i cô b ạ n sinh v i ê n người Nhật l à m l u ậ n á n về Hồ Xu â n Hư ơ n g c ũ n g đ ã nghĩ n h ư thế. V ớ i các n h à nghiên cứu, các c h u yê n g i a thuộc thế hệ n h ữ n g n h à nghiên cứu đ ầ u tiên về Hồ Xu â n H ươ n g n h ư Ho a B ằ n g , V ă n Tâ n , Xu â n Diệu, giáo sư Trần Thanh M ạ i . S a u đó l à Ni-cu-lin, Lê Trí Viễn, Lê Ho à i Na m, N g u yễ n Lộc, Đặng Th a n h Lê ... v ớ i n h ữn g công trình nghiên c ứu nghiêm túc, khoa học, l à n h ữn g công t r ì n h tiên phong, trong các công trình nghiên cứu. S o n g , c ù n g v ớ i t h ờ i g i a n , v ớ i sự p h á t triển n g à y c à n g v ươ n t ớ i sự h o à n thiện của các n g à n h nghiên c ứu k h o a h ọ c , trên phương h ư ớ n g h i ệ n đ ạ i c ủ a nghiên c ứu k h o a học là p h ư ơ n g p h á p nghiên c ứu 37Tliên ngành 37T[ 9 7 , 37]. Nghiên cứu v ă n h ọ c , n g h i ê n

106

cứu k h o a học n h â n v ă n n g à y n a y, c ũ n g n h ư yê u cầu c ủ a k h o a học tự n h i ê n , k h o a học cơ b ả n là n h ậ n thức, k h á m p h á v ấ n đ ề từ - k h ô ng chỉ 46Tở 46Tmức độ vĩ mô mà còn ở vi mô. N h ằ m p h á t h i ệ n n h ữn g vấn đ ề r ấ t t i n h v i c ủ a khoa học trong việc n h ậ n thức lại c ủ a tri thức, mà con đường c ủ a n g h i ê n c ứu k h oa học, d ù đ i b ằ n g con đ ườ n g n à o c ũ n g l u ô n h ướ n g về p h í a trước. C h ú n g tôi trân trọng cảm q u a n k h o a học c ủ a M . B a k h t i n : mọi l ờ i g i ả i đ á p cuối c ù n g c ủ a k h o a học l u ô n 46Tở 46Tphía trước c h ú n g ta, n h ư lời p h ó tiến sĩ B ửu Na m đ ã n h ắ c lại trong lời mở đ ầ u c ủ a luận á n khoa học c ủ a mình [ 1 5 0 ] . Lờ i tiên tri k h o a h ọ c ấy đ ã v à đang động v i ê n c h ú n g tôi tìm tòi n g h i ê n cứu đ ể có được m ộ t c h ú t n h ữn g đ ó n g góp mà c h ú n g tôi t â m đ ắ c thể n g h i ệ m. M o n g mỏi g ó p thêm một tiếng n ó i thật k h i ê m tốn c ủ a mình, c ù n g với sự p h á i triển c ủ a k h o a nghiên cứu v ă n học để có được n h ữn g đó n g góp mới mẻ . V à , chúng tôi v ẫ n t i n , v ẫ n cố g ắ n g và h y v ọ n g .... theo t i n h t h ầ n k h o a học mà M . B a k h t i n , và n h ữn g công t r ì n h nghiên cứu kh o a học đ ã có d ị p mách b ả o và k h í c h lệ . .. .Vớ i n ộ i d u n g c ủ a c h ươ n g mụ c thứ h a i c ủ a l u ậ n á n "Văn hóa d â n gian Việt Na m nửa cuối t h ế k ỷ XVIII n ửa đ ầ u t h ế k ỷ XLX v à n h ữn g đ ặ c điểm 46Tcơ 46Tb ả n của nó về h ệ thống triết lý và t h ẩ m mỹ d â n g i a n c ủ a n ó " , c h ú n g tôi muốn g i ớ i thiệu đ ế n mộ t k h u ô n mặ t v ă n h ó a d â n gian Việt Na m ở v à o t h ờ i điểm đ ặ c biệt : n ửa cuối thế kỷ X VI I I nửa đ ầ u thế kỷ XIX (tất n h i ê n R, Rc á c h p h â n k ỳ thời gian n h ư trên đ ã lưu 46Tý 46Tc h ỉ có tính chất tương đối mà c h ư a b a o h à m hết đước tất cả n h ữn n vấn đ ề c ầ n được hiểu - theo tính h ệ thống kh o a h ọ c c ầ n có). Từ k h u ô n mặt d â n g i a n n à y, v ớ i sự k h a i t h á c n h ữ n g 47Tyếu 46T47Ttố cần chú ý, 46Tn h ữn g đ ặ c t r ứn g , t í n h c h ấ t tiêu hiểu n h ấ t cho v ă n h ó a d â n g i a n t h ờ i k ỳ n à y, tìm hiểu h ệ thống đ ặ c đ i ể m c ủ a t ư tưởng, triết lý cũng n h ư t h ẩ m mỹ c ủ a d â n gian t h ờ i k ỳ n à y. Đ ặ t n ề n món g c ă n b ả n c h o chương thứ b a của l u ậ n á n ; " Th ơ Nô m X u â n H ư ơ n g" - sự kế t h ừa , sáng t ạ o đến độc đ á o từ cội rễ c ủ a n ền v ă n h ó a d â n g i a n Việt N a m n ửa cuối thế k ỷ XVIII n ử a đ ầ u thế k ỷ XI X" . Và điều đ ầ u tiên, trước k h i n ó i đến v ă n h ó a d â n gian Vi ệ t Na m t h ờ i k ỳ n ửa c u ố i thế k ỷ XVIII nửa đ ầ u t h ế k ỷ X I X , t r ướ c k h i nói đến n h ữn g gì sáng tạo, độc đ á o mà thơ Nô m t r u yề n tụng c ủ a b à tiếp thu được t r ê n c á i n ề n t ả n g v ă n h ó a d â n g i a n p h o n g p h ú v à c ũ ng hết sức độc đ á o c ủ a Vi ệ t Na m trong n ề n v ã n hóa c h u n g c ủ a Đông Na m Á [ 1 0 1 ] , c h ú n g tôi mu ố n b ắ t đ ầ u với việc p h á c họa n h ữ n g nét, đã là n h ư q u e n t h u ộ c k h i n g h i ê n cứu m ộ t t á c giả - tác p h ẩ m v ă n h ọ c

nghệ t h u ậ t n ó i chung, về h o à n c ả n h lịch sử x ã h ộ i , k i n h tế c ủ a t h ờ i đ ạ i lịch sử cụ t h ể - chiếc nôi c h o ra đ ờ i những thi n h â n c ù n g những kiệt tác c ủ a h ọ . Nh ữn g yếu tố c ủ a t h ờ i đ ạ i và lịch sử ấy n ê n k h ô n g đ ượ c xem xét đ ún g mức v à c ầ n thiết sẽ c h ỉ d ẫ n đến mọi sự s u y d i ễ n không h ợ p l ý , điều n h ư M .B a k h t i n đ ã p hê p h á n [ 7 ] . Ngược lại, nếu được p h â n tích một cách đ ú n g mực n h ữn g yếu tố c ủ a lịch sử p h ù h ợ p với "ngưỡng" tiêu c h u ẩ n mà v ă n học chấp n h ậ n được, c h ú n g ta sẽ thấy n h ữn g á n h h ưở n g c ủ a nó đối với v ă n học thông q u a bức mà n lọc chuẩn là v ă n h ó a - Theo ý niệm c ũ n g c ủ a thiên t à i M . B a k h t i n đã p h á t k i ế n , là rất có ý nghĩa k h o a học. Nó có thể đ e m lại, h a y bổ s u n g n h ữn g n h ậ n đ ị n h trước đ ó c h ư a t h ỏ a đáng - n h ữn g kết q u ả bất ngờ v à đ ầ y t h ú vị. Điều ấy đã được c h ứn g minh b ằ n g một loạt b à i n g h i ê n cứu s â u sắ c , từ việc nghiên cứu về h ộ i lễ d â n g i a n trong q u a n h ệ R, Rả n h h ưở n g đến c á c sáng tác thơ Nô m của Hồ X u â n Hương một cách rất khoa h ọ c [80, 123, 1 7 0 ] . Hiểu n h ữn g giá t r ị n h â n v ă n từ những bài t h ơ Nô m Xu â n H ươ n g , n h à nghiên cứu đ ồ n g t h ờ i còn hé mở biết b a o l ĩ n h vực t h u ộ c v ă n h ó a , t í n n g ư ỡ n g , sinh h o ạ t d â n g i a n , từ trọng q u á k h ứ x a xôi, lịch sử của tổ tiên c ũ n g từng c h ắ t lọc, d ồ n n é n , để chỉ còn l ạ i cái t in h chất được kết l ạ i cừ sau mỗi c â u chữ q u á s ú c tích c ủ a mỗi b à i , mỗi ý t h ơ c ủa b à . Kh ô n g hiểu được n h ữn g chi tiết n h ư n h ữn g d ấ u h i ệ u c ầ n được c h ú ý ( n o te s ) từ h o à n c ả n h lịch sử (ít ra là n h ư thế); K h ô n g n ắ m b ắ t được n h ữn g tín h i ệ u từ n ề n v ă n học "động", "mở", vừa là v ă n hóa d â n g i a n Đông N a m Á g ầ n g ũ i v ớ i v ă n h ó a k h u vực - v ừa là l o ạ i v ă n học d â n gian đ ặ c b i ệ t độc đ á o của riêng x ứ sở mình . . . c h ú n g ta sẽ không thể l ý giải cả tầng s â u ý n g h ĩ a v ă n h ó a còn n ằ m sâu trong l ớ p n g ữ n g h ĩ a c ủ a ngôn từ. C h ú n g như n h ữn g ổ mậ t mã , đ ợ i chờ c h ú n g ta giải mã . Chiếc chìa k h ó a đó, h ẳ n n h i ê n l à vă n h ó a - v ă n hóa d â n g i a n n ó i riêng ( v ớ i trường h ợ p Hồ Xu â n H ươ n g ) . Nh ưn g trước hết, c h ú n g tôi trở l ạ i v ớ i bậc t h a n g đ ầ u tiên đ ể hiểu các sáng tác t h ơ Nô m c ủ a Xu â n Hư ơ n g . Đó là bối c ả n h lịch sử x ã h ộ i Viêt N a m n ữa cuối thế k ỷ XVIII n ửa đ ầ n thế kỷ X I X .

2.2- Bức chân dung về xã hội Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII nửa đẩu thê kỷ XIX.

107

Có lẽ c ầ n p h ả i n h ắ c l ạ i một đ ô i n é t về mộ t giai đ o ạ n lịch sử t r ướ c từ n h ữn g thế k ỷ X V I - XVII - một g i a i đ o ạ n l ị c h sử b ắ t đ ầ u mở mà n cho "bước đ ườ n g s u y yếu c ủ a q u ố c gia p h o n g kiến

Việt Na m" [ 1 84, 125, 1 6 9 ] , t r ướ c k h i đ i s â u nghiên c ứ u n h ữn g tố chất c ầ n đ ặ c biệt lưu ý c ủ a giai đ o ạ n lịch sử trọng t â m mà c h ú n g tôi mu ố n đề cập : giai đ o ạ n lịch sử Việt N a m nửa cuối t hế k ỳ X VI I I n ửa đ ầ u thế k ỷ X I X "giai đ o ạ n s u y sụp c ủ a chế độ phong kiến" [125]. - M ộ t g i a i đ o ạ n lịch sử l ớ n v ớ i n h i ề u sự kiện lịch sử đ á n g g h i n h ậ n , v ớ i n h ữ n g c u ộ c cách mạng tư tưởng - cách mạ n g x ã hội v à v ă n h ó a n ổ ra d ồ n d ậ p , liên tiếp. Ngược d ò n g lịch sử, xã hội p h o n g kiến Việt Na m giai đ o ạ n t h ế k ỷ X V I - XVII, mà cụ thể là chế đ ộ p h o n g kiến n h à Lê vốn chứa đ ự n g n h ữn g mâu t h u ẫ n , đ ó là những mầ m mông, lý d o d ẫ n đến sự suy yếu bất k h ả k h á n g c ủ a triều đ ạ i n à y. M â u t h u ẫ n t r ầ m k h a ấy thể h i ệ n ở c h ỗ n h à Lê củng cố xã hội t r u n g ương tập q u yề n b ằ n g việc tăng cường mọi chế độ c h u yê n chế và v ề mặ t k i n h tế, b ằ n g cách n ớ i rộng q u yề n sở h ữu ruộng đất cho giai cấp p h o n g kiến, n h ư n g lại c ũ n g d u y t r ì và tăng c ườ n g q u yề n sở h ữu tối cao của n hà v u a . Điều n à y cho thấy triều đ ạ i p h o n g kiến n h à Lê v ẫ n tiếp t ụ c đ i t h e o con đường thống trị x ã h ộ i kiểu p h o n g kiến P h ươ n g Đông, với cơ cấu là c h ỉ n h thể c h u yê n chế và chế độ sở h ữ u n h à n ướ c về ruộng đất. Điều ấy là một h à n h động thách thức đối v ớ i q u y l u ậ t tồn tại v à p h á t triển c ủa lịch sử x ã h ộ i , v ớ i n h i ề u biến đổi. B ở i lẽ, thực t ế trong h o à n c ả n h mớ i - Lú c đ ó , h o à n c ả n h n ề n k i n h tế nước n h à đ ã p h á i triển đ ạ t đến một trình độ ổ n đ ịn h . T r ê n t h ế giới, chế đ ộ tư b ả n p h ươ n g Tâ y đ ã ra đ ờ i . Nó k hô n g n g ừn g khoe b à y n h ữn g ưu t h ế đ ặ c biệt c ủ a n ó trước một đối t h ủ đã già yếu -lạc h ậ u v à l ạ i bảo t h ủ , cố chấp - là chế đ ộ p h o n g kiến P h ư ơ n g Đông v à mang mà u sắc P h ươ n g Đông. Nó đ a n h á o h ức b à nh trướng thế lực s a n g Phương Đông. Và rõ ràng trật tự mà giai cấp thống trị n h à Lê l ú c bấy giờ đ ặ t ra là m ộ t bước c ản c h â n cho sự p h á t triển tất yếu c ủ a lịch sử. Với cơ tầng xã h ộ i n h ư thế, t r i ề u đ ạ i p h on g kiến n h à Lê b ắ t đ ầ u bước vào con đ ườ n g cùng c ủ a sự diệt vong c ủ a n ó , v ớ i c h í n h nó.

108

Thay vì p h ả i mở đường cho chế độ 46Ttư 46Th ữu p h á t triển, tạo tiền đ ề mới cho sức s ả n x u ấ t và mở rộng n ề n k i n h tế h à n g h ó a , c h u ẩ n bị đ ó n n h ậ n cuộc "cách mạ n g x ã hội" c ủ a tư b ả n p h ươ n g Tây t r à n đến mộ t cách c h ủ động thì, triều đ ạ i p h o n g kiến n h à Lê lại t h ắ t c h ặ t h ơ n q u yề n sở h ữu tối cao về ruộng đất trong tay h ộ p h ậ n thống trị. Đ i ề u n à y c ũ n g l ậ p tức đ ưa đến n h i ề u mối hiểm nguy dồn d ậ p k h ô n g t r á n h k h ỏi c h o triều đ ạ i thống trị đương t h ờ i . C h ế đ ộ tập q u yề n c h u yê n chế v ớ i n g u yê n lý a i n ắ m c h í n h q u yề n , n c ườ i đ ó

mớ i đ ượ c n ắ m q u yề n chi p h ố i của cải x ã h ội . Chỉ n ộ i v i ệ c đ ó đ ã g â y mâ u t h u ẫ n k h ô nn g c h ỉ giữa lập đ o à n p h o n g kiến thống t r ị v ớ i nông d â n lao động, mà c ò n là với nội bộ giai cấp p h o n g kiến, b ắ t đ ầ u từ thứ q u yề n lợi đất đ a i ‘'kẻ t á m lạng, người n ửa cân" t h e o cách so s á n h h ơ n thiệt. C h í n h vì v ậ y, h ậ u q u ả tất yếu d ẫ n đến k h ô n g p h ư ơ n g cứu c h ữa là n ạ n cát cứ và nội chiến p h o n g kiến đ e dọa [ 1 2 5 ] . Đấy c ũ n g là t h ờ i k ỳ b ắ t đ ầ u c ủ a n h ữn g c u ộ c n ộ i chiến phong kiến n ổ ra q u yế t liệt, d a i d ẳ n g , t r o n g lịch sử p h o n g kiến Vi ệ t N a m, mà cuộc x u n g đ ộ t Tr ị n h- Nguyễn k é o d à i bốn mươi l ă m n ă m, g ầ n một n ửa thế k ỷ, t ừ n ă m 1627 đến n ă m 1672 là một thí d ụ h ù n g h ồ n , c ũ n g từ đ ó , đất nước t h à n h h a i giới tuyến Đàng trong Đàng ngoài [125]. M ặ c d ù vậy, tình hình k i n h tế t h ế k ỷ X V I - X VI I l ạ i có n h ữn g tín h i ệ u ngược lại - đ ặ c b i ệ t nhất là h i ệ n tượng "các t h à n h t h ị trở n ê n p h ồ n t h ị n h .

Câu ca :Thứ n h ấ t Kinh k ỳ,

Thứ n h ì p h ố Hiến.

109

C h ắ c h ẳ n ra đ ờ i t h ờ i k ỳ n à y. R ồ i từ n h ữn g n h ậ n x é t c ủ a người phương Tâ y đến nước ta t h ờ i kỳ t h ế kỷ X V I I đ ã n h ậ n x é t : Thăng Long h a y K i n h k ỳ, Kẻ chợ ( Hà Nội n g à y n a y) đ ã là một h à n g thị t h u ộ c loại t h à n h p h ố lớn ở Á Đ ô n g [125]. Qua một bức t r a n h còn lưu lại được của 24TS. 24TB a r o n , trong "Description d u r o ya u me de To n q u i n " đã cho t h ấ y, c ả n h Th ă n g Lo n g v à o t h ế k ỷ XVII tấp n ậ p , tàu bè b u ô n b á n sầm uất. Qu a n h ệ t h ô n g t h ươ n g v ớ i n ướ c ngoài, cụ t h ể l à v ớ i Tr u n g Quốc v à N h ậ t B ả n đ ư ợ c coi là " p h á t triển mạ n h nhất". C h ưa kể đến việc các t h ư ơ n g n h â n mới c ủ a Vi ệ t N a m có được mối q u a n h ệ t h ô n g t h ư ơ n g cả với p h ươ n g Tâ y. Cho đến thế k ỷ X VI - XVII, c á c n ướ c n h ư Bồ Đà o Nh a , tiếp theo l à Hà L a n , An h , Pháp, đ ã b ắ t đ ầ u đặt q u a n hệ b u ô n b á n v ớ i nước ta. Việt Nam, v ớ i các 57Tt r u ng 57Ttâm thị t h à n h b u ô n b á n có một v ị trí đ ặ c b i ệ t t h u ậ n lợi dưới mắt giáo sĩ P h ườ n g Tâ y, A l e x a n d r e d e Rhodes, v ớ i k i n h nghiệm c ủ a g ầ n b a mươi n ă m h o ạ t động 46Tở 46Tn ướ c ta đ ã n ó i trong cuốn s á c h c ủ a mình "Divers voyages e t missions e n la C h i n e e t a u i r e s royaumes d e L'Orient" [125] rằng : " Đâ y là một v ị trí cần p h ả i chiếm lấy v à chiếm được v ị trí n à y thì thương gia C h â u Âu sẽ lìm được một nguồn l ợ i n h u ậ n v à tài n g u yê n p h o n g p h ú " . Nh ữn g n h â n tố về h o à n c ả n h lịch sử - k i n h tế n g a y từ thế k ỷ XVII đ ượ c

110

đ á n h dấu bằng sự mụ c r u ỗ n g c ủ a c h ế độ p h o n g kiến n h à Lê c ù n g sự t a n rã c ủ a nội bộ phong kiến mà cuộc x u n g đ ộ t T r ị n h N g u yễ n đ ã đ ủ cho t h ấ y h ộ mặt hèn yếu, thối n á t , n h ưn g b ả o thủ c ù n g cực, cố t ì n h n g ă n c ả n sự p h á i triển c ủ a đ ấ t nước, n h ưn g v a i trò thống l ĩ n h c ủ a n ó đ ã tỏ ra hết h i ệ u nghiệm. Trước trào lưu tất yếu của lịch sử, chế đ ộ p h o n g kiến Việt Na m đ ư ơ n g t h ờ i chấp n h ậ n mộ t c á c h đ a u đ ớ n , t ủ i n h ụ c không chỉ là việc r a đời một n ề n k i n h tế h à n g h ó a T ư b ả n b ắ t đ ầ u hình t h à n h mà k é o t h e o còn là một l o ạ t n h ữn g vấn đ ề k h á c về tư tưởng, t í n n g ưỡ n g , triết học, mỹ học, đ ã có sự 46Tphân thân, thoái chuyên. 46TB á o h i ệ u c h o n hữ n g cuộc "Cách mạng về mọi mặ t ở thế k ỷ sau đ ó , thế kỷ XVIII - XIX. N h ưn g rõ ràng, n h ữn g yếu lố lịch sử, k i n h tế c ủ a t h ờ i đ ạ i k h ô n g thể c h u yể n h ó a t h e o kiểu " n h ả y vọt" đ ế n các v ấ n đề thuộc tầng kiến trúc t r o n g đ ó có v ă n học nghệ t h u ậ t . M ọ i sự lý giải n h ư thế đều l à giản đ ơ n và thô thiển - n h ư M . Bakhrtin đ ã p h ê p h á n [ 7]. Ở thế k ỷ X V I I , về đ ờ i sống tư t ưở n g c ủ a q u ầ n c h ún g cho thấy, hệ tư t ưở n g Nh o giáo t u y v ẫ n giữ đ ị a v ị thống t r ị t r o n g xã hội, n h ưn g t h ực sự nó k h ô n g còn có hiệu lực và chiếm đ ị a v ị độc t ô n n h ư trước n ữ a . T r o n g k h i đó, P h ậ t v à Đạ o g i á o bị h ạ n chế từ sau thế k ỷ XV, n a y l ạ i có đ i ề u kiện đ ượ c p h ụ c hồi. Thêm n ữa , Đạ o Th i ê n C h ú a là một tôn giáo lớn - khá l â u đ ờ i từ trong l ò n g x ã h ộ i chiếm h ữu nô lộ c ủ a đế quốc La M ã từ thế k ỷ I - I I , nó t ừn g đ ượ c p h á t triển 41Tở 41TC h â u Â u . Từ thế k ỷ X V I , đ ạ o Thiên C h ú a theo các giáo sĩ Bồ - Đ à o - Nha v à c á c thuyền b u ô n P h ươ n g Tây v à o nước ta, n h ưn g thực sự 46Tở 46Tt h ế k ỷ n à y, việc t r u yề n b á một l o ạ i t ô n giáo còn x a lạ v ớ i k h u vực là vô c ù n g k h ó k h ă n . Sang thế kỷ X V I I , c ù n g v ớ i s ự x â m n h ậ p k h á à o ạ t c ủ a c h ủ n g h ĩ a Tư b ả n , c á c giáo sĩ Phương T â y sang t r u yề n đ ạ o đ ã n h ư g ặ p đ ượ c t h ờ i cơ lịch sử, họ h à n h động mội cách t í c h cực v à n ă m 1668, "Hội t r u yề n giáo nước n g o à i " của P h á p đ ã c h í n h thức ra đời v à n ắ m độc q u yề n truyền đ ạ o ở n ướ c ta [ 1 2 5 ] . Bối c ả n h chính trị - tôn giáo n h ư trên đ ã l à m c h o đ ờ i sống tư tưởng c ủ a thế k ỷ n à y trở n ê n 46Tphức tạp. 46TTrên lĩnh vực nghệ t h u ậ t , đ ặ c biệt là nghệ t h u ậ t d â n g i a n đ ượ c p h ụ c h ồ i và p h á t triển k h á mạnh. Ng h ệ t h u ậ t d â n gian của c h ú n g ta, n h ư mỗi người đều biết, n ó vốn có l ị c h sử từ l â u đ ờ i v à có được 46Tnguồn cội - 46Tc h ắ c chắn trong lòng n h â n d â n . Trước mọ i s ự thăng trầm, b i ế n đ ộ n g của mọi t r i ề u đ ạ i , c ủ a l ị c h sử, nó chưa b a o giờ b ị p h a i n h ạ t , l u mờ h a y q u ê n l ã n g , n g a y cả trước n ạ n x â m lăng và â m mưu đồng hóa c ủ a ngoại b a n g . Trước h o à n cảnh lịch sử, d o sự s u y yếu về

111

mọ i mặ t c ủ a chế độ t ậ p q u yề n chuyên chế, c ù n g v ớ i sự v ươ n lên c ủ a q u ầ n c h ú n g n h â n d â n , không c h ỉ để tồn lại mà còn p h ả i p h á t triển chứng tỏ sự tồn tại c ủ a mình, v à vì v ậ y, " n ề n v ă n h ó a d â n t ộ c l ạ i b ướ c v à o một giai đ o ạ n p h á t triển h u y h o à n g " [ 1 2 5 ] . 58TỞ 58Tt h ờ i 58Tk ỳ 58Tn à y, nghệ t h u ậ t ca, múa, n h ạ c c ù n g n h ữn g s i n h h o ạ t v ă n h ó a h ầ u n h ư 46Tnghiêng về dân gian, trở lại với dân gian nhiều hơn. 46T[125] Nh ữn g trò c h ơ i đ á n h c ầ u , đ á n h đ u , đ á n h v ậ t , đấu v õ ,đ ượ c p h ổ biến c ả ở Đ à n g n g o à i v à Đ à n g trong, 58Tvề 58Tsân k h ấ u , n h ữn g mà n h á t c h è o , h á t ả đ à o , h á t tuồng, tiếp t ụ c p h á t triển v à đ ượ c 46Tphổ biến rộng rãi 46Tt h ậ m c h í n g a y cả n h ữn g v ù n g nông thôn đ ặ c biệt ( s a u n à y c á c nhà n g h i ê n cứu văn hóa d â n g i a n c h o đó là n h ữn g 46Tvùng văn hóa), 46TT h ờ i ấyR Rcũng đ ã h ì n h t h à n h cả n h ữn g gánh h á t c h è o , h á t t u ồ n g lưu đ ộn g k h á t h ô n g lệ. S â n k h ấ u d â n gian đ ặ c b i ệ t là n g h ệ t h u ậ t s â n k h â u chèo, h á t ả đ à o ( ở B ắ c bộ - 71TĐàng 71Tngoài) đ ã trở t h à n h một sinh h o ạ t v ă n hóa d â n gian l à n h mạ n h khá p h ổ biến trong v à c ủ a q u ầ n c h ú n g . Ng a y cả ở tầng l ớ p thiệt thòi về chữ n g h ĩ a n h ấ t - 46Tở 46Tn h ữn g vùng q u ê x a xôi, h ẻ o l á n h . 58TVề 58Tmỹ t h u ậ t d â n gian, rất đáng n g ạ c n h i ê n v à c h ú ý , khá n h i ề u b ức p h ù đ i ê u ở các đ ì n h , các c h ù a bấy giờ còn c h o t h ấ y n h ữn g hình ả n h g ầ n g ũ i t r o n g cuộc sống đ ờ i t h ư ờ n g của n h â n d â n đ ã xuất h i ệ n n h ư mộ t biểu t ượ n g 46Tđược đề cao, được khẳng định - ở 46Tn h ữn s v ị trí t r a n g n g h i ê m R Rmà g ầ n g ũ i trong đ ờ i sống sinh h o ạ t tinh t hầ n – t í n ngưỡng của" người Việt x ưa , là n g ô i đ ì n h , n g ô i c h ù a làng c ủ a họ... Đó l à n h ữn g c ả n h đ i c à y (điêu khắc c h ạ m gỗ ở đ ì n h Thổ T a n g - Vĩ n h P h ú ) R; Rc ả n h đ i s ă n , đ ấ u v õ ( c h ạ m gỗ ở Đình H ươ n g C a n h - Vĩnh P h ú ) . Đặ c biệt, n h ữn g h ì n h ả n h trai gái n ô đ ù a rất h ồ n n h i ê n , ngay cả trong h ộ i lễ d â n gian, c ũ n g được thể h i ệ n . C ả n h đ á n h v ậ t ( c h ạ m gỗ Đình Hoàng Xá - H à Tây). C ả n h c h ơ i g à c h ọ i ( c h ạ m gỗ Đì n h Ho à n g Xá - Hà Tây), cảnh đ á c ầ u , mú a h á t ( c h ạ m gỗ Đình Thổ Ta n g - Vĩnh P h ú ) , cảnh chuốc r ư ợ u ( Đ ì n h Ho à n g Xá - Hà Tâ y) [253]. T h ậ m chí, c ả n h n a m n ữ v u i t ắ m h ê n hồ,v ớ i việc t h ể h i ệ n h ì nh thể n gườ i đ à n ông, đ à n h à ở t r o n g n h ữn g tư t h ế t h ậ t h ồ n n h i ê n . Điều mà mỹ t h u ậ t p h o n g kiến đ ươ n g thời h o à n t o à n k h ô ng chấp n h ậ n . Nhưng 46Tnghệ thuật đã thuộc về dân chúng 46Tấy k h ô n g p h ả i chỉ t ồ n tại trong cuộc sống c ủ a riêng h ọ . Đến t h ờ i đ ạ i n à y, c h ú n g đã x u ấ t hiện ở n h ữn g n ơ i được coi là trung tâm v ă n h ó a - c h í n h trị - x à h ộ i v à tín n g ư ỡ n g của c ả làng [ 1 8 5 ]. Những nơ i mà chính giai cấp thống trị mà q u yề n sống chết n ằ m t r o n g t a y chúng, c ũ n g p h ả i c ú i đ ầ u k h é p

112

nép. V ă n hóa nghệ t h u ậ t , n g a y ở t h ờ i k ỳ n à y - t h ế k ỷ X V I I , mặ c n h i ê n đ ượ c t h ừa n h ậ n n h ư là nghệ t h u ậ t k h ô n g chỉ là c ủ a d â n c h ú n g - nghệ t h u ậ t c ủ a 46Tmọi người kể 46Tcả n h ữn g thế lực, quyền t h ế p h o n g kiến ( d ù muốn, d ù k h ô n g ) . C h ún g tôi cho rằng, việc các bộ mô n nghệ t h u ậ t - đ ặ c biệt là nghệ t h u ậ t d â n g i a n , mang đ ậ m n é t d â n g i a n được dịp k h ô i p h ụ c và p h á t triển k h á mạ n h mẽ, trên h a i c h ủ đề hiện thực và n h â n đ ạ o - n h ư là x u h ướ n g duy n h ấ t l ú c bấy giờ,n là h o à n toàn có thể lý g i ả i được. L ý d o ấy có t h ể có nhiều, song c h ú n g tôi đ ặ c b i ệ t nghĩ đến một lý d o có lẽ là h ợ p l ý hơn cả, r ằ n g trước sức ép c ủ a n ề n k i n h tế Tư B ả n n g o ạ i bang đ a n g h i ệ n diện; c ù n g sự x â m n h ậ p c ủ a tôn g i á o mới mẻ từ p h ư ơ n g T â y là Th i ê n C h ú a g i á o b ắ t đ ầ u ra n h ậ p ; Nh ữn g tôn giáo t h u ộ c " t h ế hệ trước" - k h á l â u đ ờ i đ ã có mặ t ở Vi ệ t N a m, n h ư trên đ ã t r ì n h b à y là : N h o - P h ậ t - Đ ạ o giáo c ù n g trong mộ t tình thế p h ứ c tạp; M ặ c d ù P h ậ t g i á o và Đạ o giáo ở thế k ỷ n à y có được p h ụ c h ồ i ; N h ưn g c ơ n lốc b á o h i ệ u sự s u y s ụ p của t r i ề u đ ạ i phong kiến là lý do khiến c h o n g a y cả các tôn giáo, t í n ngưỡng k h á lâu đ ờ i vốn t ồ n tại với sự h ưn g t h ị n h với mỗi triều đ ạ i c ũ n g p h ả i tìm cách 46Tphân hóa để tồn tại. 46TNh o giáo, v ũ k h í h i ệ u n g h i ệ m v à t r u n g t h à n h b ả o vệ c h o k ỷ c ươ n g , p h é p v u a , đương n h i ê n k h ô n g còn giữ đ ượ c đ ị a v ị độc t ô n n h ư thời đ ạ i hoàng kim trước đó. P h ậ t giáo, Đ ạ o giáo có đ ượ c n ớ i lỏng b ở i c h ỗ sự s u y s ụ p c ủ a t ầ n g l ớ p thống trị h i ệ n t h ờ i R Rđ ã h o à n toàn k h ô n g đ ủ sức khống chế, h ạ n hẹp sự p h á t triển c ủ a n ó n h ư ở giai đ o ạ n trước. S o n g , để t ồ n tai, P h ậ t giáo h a y Đạ o giáo Việt Na m p h ả i tìm ra con đường thích n g h i cho sự tồn t ạ i c ủ a nó. M ộ t trong n h ữn g con đường ấ y c h í n h là 46Tsự trở về, 46Tlà 46Tsự hòa nhập trong và cùng với nghệ thuật, văn hóa, tín ngưỡng của dân gian. 46TĐó là con đ ườ n g d u y n h ấ t đ ú n g đ ắ n và k h ôn ngoan h ơ n cả. Vì l ẽ đ ó , 46Tâm hưởng hiện thực và nhân đạo mang sắc nét của dân gian đã ùa vào tất cà các ngõ ngách của đời sống dân chúng, 46Ttrong đ ờ i thường, trong sinh h o ạ t c h í n h trị - v ă n h ó a v à tôn g i á o d â n g i a n trong p h ầ n lớn cộng đ ồ n g người Việt xưa. Bối c ả n h v ă n h ó a ấy h ẳ n nhiên l à ả n h h ưở n g đến các sáng tác v ă n học viết và v ă n học d â n g i a n đ ư ơ n g t h ờ i . Về v ă n học viết, v ă n Nô m l ạ i có cơ h ộ i p h á t triển kể từ thế k ỷ XV, v ớ i sự đ ó ng g ó p q u a n trọng c ủ a n h à đại t h i h à o Ng u yễ n Trãi. Nh ữn g n h à t h ơ tiêu biểu c ủ a t h ế k ỷ n à y n h ư Nguyễn B ỉ n h K h i ê m, Đào Du y T ừ , đ ề u s á n g tác b ằ n g c h ữ Nôm. T h ờ i k ỳ n à y, nội d u n g v ă n h ọ c c ũ n g n h ư v ă n h ó a đề u đ i c h u n g một â m hưởng c h ủ đ ạ o là hiện t h ự c v à

n h â n đạo. Ng a y cả đến đ ầ u thế k ỷ X V I I , trong t ì n h h ì n h tương đối ổn đ ị n h c ủ a chế độ p h o n g kiến n h à T r ị n h , nghệ t h u ậ t tạo h ì n h có p hầ n n à o trở l ạ i p hé p t ắ c c ủ a mỹ h ọ c chính thống c ủ a t h ờ i đ ạ i n h à Lê , thì nghệ t h u ậ t tạo h ì n h thời kỳ n à y c ũ n g đ ã k h á u yể n c h u yể n , t i n h tế, điêu l u yệ n R Rmà k h ô n g hề câu nệ c ô n g thức k i n h điển c ủ a Nh o g i á o v ề mỹ t h u ậ t điêu k h ắ c như ở giai đ o ạ n trước đó. Bức t ượ n g P h ậ t b à Qu a n â m n g h ì n mắt n g h ì n tay ở c h ù a B ú t T h á p ( Hà B ắ c ) , được tạc vào n ă m 1 6 5 6 cho thấyR,R k h ô n g chỉ tính c h ấ t thiêng liêng c ủ a P h ậ t giáo mà c ò n biểu hiện đ ượ c mộ t cách t i n h tế vẻ đ ẹ p rất tự nhiên, mềm mại c ủ a người p h ụ nữ. Hình ả n h t r ă m c á n h t a y to xòe n h ư n h ữn g động tác mú a uốn lượn trong á n h h à o q u a n g c ủ a t r ă m con mắ t , n h ư muốn ngợi ca b à n t a y khối óc, trí t u ệ đ ầ y sức sống c ử a con n g ườ i [125, 253]. Đ ú n g n h ư n h ậ n x é t của các n h à lịch sử học về thời k ỳ n à y, về mặ t n g h ệ t h u ậ t tạo h ì n h c ũ n g n h ư các công t r ì n h nghệ t h u ậ t kiến trúc, điêu k h ắ c , hội họa k h á c :"Vào n ửa sau thế k ỷ X V I I , p h o n g cách d â n gian lại đ ượ c thể hiện mộ t cách vô c ù n g p h o n g p h ú " [ 1 1 2 5 , 253].Tất cả những n é t p h á c t h ả o đ ặ c b i ệ t tiêu biểu trên đ â y v ề lịch sử, tư tưởng, v ă n h ó a , v ă n học t h ế k ỷ XV I - XV I I với n h ữ n g đ ỉ n h cao c ủ a nó đ ã có mộ t v a i trò 46Tchuẩn bị 46Trất q u a n trọng về mọi mặt c h o n h ữn g x u t h ế cách mạ n g (hiểu theo nghĩa có n h ữn g biến cố lịch sử trọng đ ạ i ) đ ã lần lượt d i ễ n ra một cách rộng k h ắ p từ p h ươ n g diện lịch sử cho đến các l ĩ n h vực khác, v ề tư tưởng, n g h ệ t h u ậ t c h o giai đ o ạ n s a u . M ộ t t h ờ i đ ạ i l ớ n làm n ả y sinh những thiên-tài, v ớ i n h ữn g k i ệ t t á c c h o mọi t h ờ i đ ạ i c ủ a c h ú n g ta, v ớ i tên tên t u ổ i của n h ữn g Ng u yễ n Du , Hồ X u â n H ươ n g , n h ư đ ã á n h l ê n trong lịch sử v ă n hóa c ũ n g n h ư v ă n h ọ c n h ữn g tia s á n g rực rỡ nhất.

113

M ộ t số n é t n h ư thế v ề một t h ờ i đ ạ i có t í n h chất 46Thậu thuẫn 46Tc h o thế k ỷ X VI I I - XI X tiếp s a u thiết n gh ĩ là n h ữn g đ i ề u c ầ n đ ượ c tìm hiểu trong cả q u á trình p h á t triển c ủ a lịch sử, v ă n h ó a nói c h u n g v à v ă n học nói riêng. Đối v ớ i việc x e m x é t nghiên cứu các vấn đ ề v ă n h ó a Vi ê t Na m c ũ n g đươc n g h i ê n cứu trên cơ sở ấy. B ứ c t r a n h về bối c ả n h lịch sử Vi ệ t Na m vào t h ế k ỷ XVII c ầ n đ ượ c so sánh với một tài liệu nghiên cứu c ủ a Patrick - J . Ho n e y - một giáo 48Tsư 48Tsử h ọ c n g ư ờ i An h - s i n h tại Ái Nh ĩ L a n [ 8 4 ] . Nh ữn g n ă m 1967, ô n g nghiên cứu về Việt N a m ( đ ặ c b i ệ i là về Bắc Việt Na m) q u a c h í n h n h ữn g tài liệu c ủ a c á c n h à nghiên c ứ u lịch sử 46Tở 46TH à Nộ i x u ấ t b ả n [ 8 4 ] . Từ n ă m 1945, t á c giả đ ã sang Việt Na m v ớ i tư c á c h l à sĩ

là " No r t h Vi e t n a m t o d a y" . V à n ă m 1 9 6 3

114

q u a n h ả i q u â n . Từ 1945 - 1967, n h i ề u l ầ n đến Việt Na m, ông t h a m gia cố vấn c h o c h ư ơ n g trình Vi ệ t n g ữ đ à i B B C , Lu â n Đô n . N ă m 1962. P. J . Ho n e y còn là tác g i ả c ủ a cuốn s á c h n ó i về Việt Na m cuốn n h ư " C o m mu n i s m in N o r t h Vi e t n a m : Its role i n the Sino - Soviet Dispute". Gi á o 72Tsư 72TP . J . Ho n e y tập h ợ p lài l i ệ u và t r ì n h b à y mội cách k h á c h q u a n về c á c giai đ o ạ n lịch sử Vi ệ t N a m, thuộc các t hế k ỷ XVII, XVIII, X I X , mà t h e o dịch giả Tr ươ n g Ngọc P h ú , người g iớ i thiệu v à c h ú giải, n h ậ n x é t t à i liệu mà P . 72TJ . 72THo n e y 72Tsưu 72Tt ầ m và c u n g cấp đ ã "bổ t ú c thêm n h i ề u điểm mà l â u n a y trong các s á c h sử đ ã k h ô n g n ó i đến h a y í t n ó i đến" [ 8 4 ] . Ngoài n hữ n g điểm về h o à n c ả n h lịch sử n h ư v ừa trình b à y, ở các t à i liệu tin c ậ y đ ã được nêu ở trên, tập tư liệu n à y, k h ô n g h o à n t o à n là lịch sử Việt N a m ỏ các thời k ỳ mà còn là cuốn s á c h về p h o n g tục, nếp sống t h u ộ c v ă n hóa c ủ a d â n tộc. M ộ t c h i tiết n h ư sau cho t h ấ y n ề n k i n h tế h à n g h ó a c ủ a c h ủ n g h ĩ a tư b ả n p h ư ơ n g Tây đ ã thực sự xuất h i ệ n cùng t h ờ i k ỳ này... P . J. H o n e y cho biết : "Ở Bắc k ỳ hồi đ ó ở Kẻ chợ có rất nhiều n h à c h ứa , n g ư ờ i t h ờ i ấy v ẫ n rè bỉu h a y chê b a i c á i n ạ n n à y, thế n h ưn g nghề c h ứa gái thời đó rất p h á t tài..." B ở i vì v à trước hết là p h ụ c v ụ cho n h u cầu sinh h o ạ t , giải trí c ủ a các t h ủ y thủ h a y lái b u ô n ngoại quốc, người Âu , c ũ n g n h ư Tr u n g Quốc. Th ậ m c h í việc kết h ô n hợp p h á p , cũng như bất h ợ p p h á p giữa n h ữ n g n g ườ i đ à n bà t h ờ i ấy với k h á c h ngoại q u ố c c ũ n g đã diễn ra k h á h ì n h thường, M ộ t n é t "mở" trong q u a n n i ệ m về t h u ầ n p h o n g mỹ t ụ c c ủ a con người Việt x ư a , t r o n g cơn lốc c ủ a t h ươ n g trường buổi g ặ p gỡ ở giai đ o ạ n đ ầ u v ớ i sự xâm n h ậ p c ủ a c h ủ nghĩa tư b ả n P h ư ơ n g Tâ y. V ă n h ó a Vi ệ t Na m đ ã cỏ sự 46Tphân hỏa 46Ttrước n h ữn g biến cố của t r i ề u đ ạ i v à lịch sử - n h ư một q u y l u ậ t . . .C ù n g v ớ i việc chế độ phong kiến Việt Na m bước v à o giai đ o ạ n " k hủ n g h o ả n g s â u sắc v à t o à n d i ệ n " , đ ặ c biệt là " M ộ t cuộc k h ủ n g h o ả n g trong toàn bộ cơ cấu c ủ a x ã h ộ i p h o n g kiến b ắ t đ ầ u diễn ra ở Đà n g n g o à i . Có t h ể nói rất n h i ề u về mặ t k i n h tế v ớ i n ề n nông n g h i ệ p đ ì n h trệ, d o mâ u t h u ẫ n g a y g ắ t , căng t h ẳ n g g i ữa q uầ n c h ú n g v à đ ị a c h ủ , q u a n lại cường h à o ở n ô n g t h ô n , d o chế độ tư h ữu r u ộ n g đất chiếm ưu thế (từ t h ế k ỷ X V I - X V I I v ẫ n tiếp tục). L ý do đó d ẫ n đến mộ t t ì n h h ì n h " chế độ chiếm h ữu ruộng đất c ủ a công x ã bị p h á h ủ y nghiêm trọng". Ở Đ à n g ngoài, c h í n h q u yề n thống t r ị là C h ú a T r ịn h t ă n g tô, t ă n g t h u ế , k h i ế n c h o cuộc sống c ủ a t ầ n g l ớ p n ô n g d â n vô c ù n g

115

khốn đốn, tài s ả n c ủ a h ọ là "miếng đất c ắ m d ù i " d u y n h ấ t c ũ n g b ị cướp đ i . Hà n g loại n g ườ i p h ả i n g ã g ụ c trong những n ạ n đói, một số đ ô n g người p h ả i lìa bỏ xóm làng trong sự t h a p h ư ơ n g và tuyệt v ọ n g khốn c ù n g . . . T r o n g mộ t tài liệu có tên " Ngô Gi a V ă n p h á i tuyển t ậ p " , c á c tác giả dòng h ọ Ng ô đ ã g h i n h ậ n mộ t con số thống kê k h á cụ thể : Nă m 1730, ở Đà n g ngoài cố 5 2 7 l à n g x ã cư d â n b ị p h i ê u bạ t g ầ n h ế t . Đến n ă m 1 7 7 1 , số làng x ã rơi vào tình trạng ấy t ă n g lên đến 2 6 9 1 l à n g x ã . Cuối thế k ỷ XVIII trong tổng số 11.767 l à n g xã thuộc các trấn ở đồng bằng v à T h a n h Ng h ệ v ẫ n còn đến 1488 làng x ã bị p h i ê u t á n [125]. P h a n Huy C h ú , n h à sử học c ủ a thế kỷ X I X c ũ n g p h ả i c a y đ ắ n g n h ậ n x é t về h ậ u q u ả c ủ a n h ữn g c h í n h sách n g u dốt, lạc h ậ u , bất chấp sự thay đổi c ủ a h o à n c ả n h lịch sử của C h ú a Trịnh n h ư t h ế n à y, "Vì trưng thu q u á mức, d â n k i ệ t cả v ậ t lực mà k h ô n g thể n ộ p đ ủ , đ ế n n ỗi t h à n h ra b ầ n c ù n g mà p h ả i bỏ nghề nghiệp...". Bộ má y p h o n g kiến q u a n l ạ i trở nên mụ c n á t đến cực đ ộ , chỉ biết " đ ụ c k h o é t , ă n chơi, dốt n á t " [125]. C ả n h ă n chơi của C h ú a Trịnh được mô tả trong n h ữn g tác p h ẩ m " v ă n sử b ấ t p h â n " ít n h i ề u có giá trị về l ã n h vực n g h i ê n cứu, trong đó có v ă n học, sử học, h ẳ n nhiên l à thế - Đó là "Vũ Trung t ù y bút", t á c giả l à P h ạ m Đình Hổ đ ã c h o t h ấ y" . M ỗ i t h á n g , b a bốn l ầ n c h ú a n gự c h ơ i c u n g Th ú y L i ê n trên bờ Hồ Tây, binh lính d à n h ầ u vòng q u a n h bốn mặt bờ h ồ các kẻ n ộ i t h ầ n đ ề u bịt k h ă n m ặ c á o b à b a , d à n b à y b á c h h ó a c h u n g q u a n h bờ h ồ để b á n " . Tr o n g "Tang, t h ư ơ n g ngẫu lục", P h ạ m Đình Hổ và Ng u yễ n Án lại c h o thấy : V à o dịp tết T r u n g t h u thì : " C h ú a p h á t gấm t r o n g c u n g ra, l à m h à n g trăm, hàng nghìn cái b ó n g đ è n lồng, c á i n à o c ũ n g t i n h x ả o t u yệ t v ờ i , mỗi cái giá đến mấy c h ụ c l ạ n g v à n g " [125]. Tất nhiên, cách n ó i có thể có p h ầ n q u á đ i - n h ưn g c ũ n g có ý n g h ĩ a , t r o n g việc p h ả n á n h h i ệ n thực c ả n h ă n c h ơ i hoang p h í c ủ a bọn v u a q u a n , bên c ạ n h c ả n h sống khốn c ù n g c ủ a đ ô n g đ ả o q u ẫ n chúng - đ ặ c biệt l à n h â n d â n lao động. Có thể n ó i , x ã hội p h o n g kiến Vi ệ t N a m - c h ưa h a o giờ đ ứn g trước một c h í n h t r ườ n g bê bối, dốt n á t , lạc h ậ u n h ư lúc ấy. V u a c h ú a thì n h ư thế, q u a n l ạ i c ũ n g không kém, c h ú n g t h ực sự chỉ có mộ t biệt t à i v ơ v é t của d â n đ ể l à m g i à u cho bản t h â n . N ạ n lộng h à n h c ủ a b ọ n h o ạ n q u a n t r o n g p h ủ c h ú a được coi là một tệ n ạ n nghiêm t r ọ n g trong t r i ề u đ ì n h . C h ú n g n h ư n h ữn g con rối, thằng 37Th ề ) 37Tn h ưn g l ạ i được t in d ù n g và cai q u ả n cung thất, t h ậ m chí, trông coi việc cơ mậ t trong q u â n đ ội b ấ y giờ.

116

Chốn q u a n trường, n ạ n mu a bán chức tước từ n ă m 1 7 3 6 - 1740 đ ã d i ễ n r a c ô n g k h a i và h ọ Trịnh c ũ n g có đến bốn l ầ n b a n h à n h t h ể lệ b á n chức tước, b ằ n g cách cho p h é p nộp tiền để thăng chức hoặc b ổ l à m q u a n . Lý do đó đ ã d ẫ n đến mâ u t h u ẫ n giai cấp g i ữa n ô n g d â n v à đ ị a c h ủ p h o n g kiến đ ã p h á t triển đến mức độ g a y g ắ t c h ưa từng t h ấ y. Đi ề u đổ l à m nảy s i n h p h o n g t r à o k h ỏ i n gh ĩ a nông d â n b ù n g nổ mạ n h mẽ v à l a n rộng k h ắ p Đàng ngoài â m ỉ, bùn g nổ từ cuối t hế k ỷ XVII. K h ở i n g h ĩ a mở đ ầ u thế k ỷ n à y lại là c ủ a mộ i n h à sư, v à o n ă m 1737, đ ó là n h à sư Ng u yễ n Dương Hư n g , tại S ơ n Tây (thuộc Hà Tây, Vĩnh Phú trước đ â y) . Là cuộc khởi nghĩa t u y có t í n h chất “mở mà n ’ ’ , n h ưn g đ ã có q u y mô rộng k h ắ p ở Đà n g ngoài [125]. S a u đó, c ũ n g t ạ i v ù n g đất n à y, sau thất b ạ i của N g u yễ n Dương Hưng, k hở i nghĩa nông d â n v ẫ n tiếp t ụ c p h á t triển, đ ặ c biệt, tiêu b i ê u là c ủ a Ng u yễ n D a n h P h ươ n g . N g ư ờ i a n h h ù n g c ủ a t h ờ i đ ạ i , người b ị triều đ ì n h p h o n g kiến bấy g i ờ coi là "địch t h ù " ấy đ ã tổ c h ứ c khởi n g h ĩ a v ớ i một c ă n cứ hết sức v ữn g chắc ở T a m Đảo ( V ĩ n h P h ú ) v à lan rộng hoạt động l ê n t ậ n S ơ n T â y, từ rừng n ú i đến Trung Du - Đồng bằng, n g ượ c đến tận Th á i N g u yê n rồi Tu yê n Qu a n g . Cuộc khởi n gh ĩ a với p h ạ m v i h o ạ t động rộng lớn n h ư thế đã tồn t ạ i đ ượ c h ơ n mười n ă m ( 1 7 4 0 - 1751), trong sự mất yên ổn c ủ a triều đình p h o n g kiến. Biết b a o cuộc k h ỏ i n g h ĩ a n ô n g d â n n ổ ra v ớ i mục đích vì 46Tdân chủ46T cho n ô n g d â n , "lấy c ủ a g i à u chia c h o d â n n g h è o " càng được đ ề cao. Sự kiện lịch sử trọng đ ạ i trong lịch sử d â n tộc : Ng u yễ n Hu ệ - Qu a n g Trung 72Tđại 72Tp h á q u â n Th a n h x â m lược là sự k i ệ n nổi b ậ t h ơ n c ả . Nó chứng mi n h sự sụp đổ k h ô n g còn gì có thể cứu v ã n , giờ p h ú t cáo c h u n g cho lịch sử phong kiến, c h ấ m d ứ t v a i trò c ủ a n ó đối với lịch s ử d â n tộc. Người a n h h ù n g á o v ả i Ng u yễ n Hu ệ tự bộc bạch nỗi niềm mình,trước v ậ n mệnh đất nước t r o n g c ơ n khốn k h ó : " T r ẫ m là người áo v ả i Tâ y Sơn, k h ô n g có mộ t t h ướ c đất, vốn k h ô n g có c h í l à m v u a , chỉ vì lòng n g ườ i c h á n n g á n đời l o ạ n , mon g mỏi đ ượ c v u a h i ề n đ ề cứu đời yê n d â n , vì v ậ y Trẫm nghĩ p h ả i tập h ọ p nghĩa b i n h , mặc á o tơi đ i xe cỏ, để mở ma n g n ú i rừng, g i ú p đỡ hoàng đ ạ i 72Thuynh, 72Tr o n g r u ổ i 72Tviệc 72Tn h u n g mã ' ... 73Tcốt ý73T q u é t 72Tsạch loạn lạc. cứu vớt 72Td â n 72Ttrong 72Tv ò n g nước lửa... " Ng ư ờ i a n h h ù n g á o v ả i ấy - con người k h ô ng h ề có t h a m v ọ n g làm v u a ấy đ ã hai lần â m t h ầ m g i ú p n h à Lê g i ữ đ u ợ c vị q u yề n c ủ a mình, thế n h ưn g "Tự q u â n họ Lê k h ô n g biết giữ x ã tắc, bỏ n ư ớ c đ i bôn vong, sĩ d â n B ắ c Hà k h ô n g

hướng về h ọ Lê mà chỉ trông mo n g v à o Trẫm" [ 1 2 5 ]. Đà nghe n h ư l à lời " t h ầ m t h ì " máu thịt "từ ngàn xưa" truyền lại c h o thế hệ nghĩa q u â n 73TCần 73TG i u ộ c Long An - cho n h ữn g người n ô n g d â n mặc á o lính "tượng trưng" mà vô c ù n g q u ả c ả m trong " Vă n Tế nghĩa sĩ C ầ n G i u ộ c " mà n h à t h ơ yê u nước h à n g đ ầ u c ủ a Na m bộ - Ng u yễ n Đ ì n h Chiểu - c á c h đấy k h ô n g lâu đ ã x ú c đ ộ n g thể hiện. Trước đó, x a h ơ n c h ú t n ữa , đ ó l à còn là Liếng l ò n g c ủ a đ ạ i t h i hào N g u yễ n T r ã i - v ị tiến sĩ n h à Hồ n g à y trước, trong s ự t h ấ t h ạ i c ủ a triều đ ì n h p h ụ n g sự, n u ô i mối t h ù của c h a , mối nợ nước, từ bỏ mộ n g q u a n triều, "nếm mật n ằ m gai", c ùn g Lê Lợ i , c h u ẩ n b ị c h o k hở i nghĩa La m Sơn đến n g à y thắng lợi, đ e m lại n ề n t h á i bình cho n ướ c nhà. D ầ u l à , t r o n g thơ v ă n ông, khó tìm đ ươ c nỗi lòng bộc b á c h cụ thể. Nh ưn g nét l ớ n n h ấ t ở n h ữn g người a n h h ù n g d â n tộc ấy, bất p h â n là " á o vải", " d â n đ e n " , "con đỏ" h a y là giáp b à o k h o a b ả n g , ở c á i thời đất nước d ồ n d ậ p t r o n g cơn k h ó i lửa ấ y, thì c â u t h ơ N g u yễ n Tr ã i n ă m n à o lại cứ v ẫ n t h ắ p s á n g l ê n lòng tự h à o d â n tộc, lòng yê u nước v ô song, mà - bất k ể d ù trong h o à n c ả n h n à o , c ũ n g v ẫ n ngời ngời rực sáng n h ư tấm lòng ông, "con người tự mì n h p h ả i lo, trước đ i ề u t h i ê n h ạ p h ả i lo", con n g ườ i mà n ă m 1 4 6 4 , Lê T h á n h Tông đ ã ca ngợi " Ức trai lòng s á n g tựa sao khuê". Bởi, suốt cuộc đ ờ i mình Ng uyễ n Trãi c h ỉ t h a o thức một n ỗ i lớn lao:

" B u i có một lòng t r u n g v ớ i hiếu,

Đ ê m n g à y c u ồ n c u ộ n n ướ c triều d â n g . "

117

Về lịch sử t h ờ i kỳ n à y R Rc ầ n p h ả i n h ấ n mạ n h ý nghĩa của phong trào Tây S ơ n đ ã tiến lên làm n h i ệ m v ụ thống n h ấ t đất nước " t ừ Đ à n g trong ra Đàng ngoài mở r a mộ t t h ờ i k ỳ h u y h o à n g c ủ a lịch sử Việt Nam". K h ô n g n h ữn g thế, Qu a n g Tr u n g mở ra nhiều c u ộ c c á c h mạ n g giải p h ó n g cho n ề n k i n h tế trì trệ thời ấy. B ằ n g một l o ạ t các c h í n h sách k h u yế n n ô n g mà mụ c đ í c h là cứu v ã n v à k h ô i p h ụ c lại xã h ộ i d o chế độ chiếm h ữu r u ộ n g đất c ủ a công x ã b ị p h á h ủ y nghiêm trọng trước đ ó. Sự p h á i triển công thương n g h i ệ p dưới t r i ề u Q u a n g T r u n g v ớ i việc " mở c ửa ả i , thông chợ b ú a , k h i ế n c h o h à n g h ó a k h ô n g ngừng bị tổn đ ọn g đ e m l ạ i để l à m lợi cho sự tiêu d ù n g của dân". Tr ê n cơ sở k i n h tế đ ượ c p h ụ c h ồ i và p h á t triển, Q u a n g Tr u n g đ ã có n h ữn g b i ệ n p há p để p h á t triển n ề n v ă n h ó a d â n tộc - việc h ọ c h à n h được mở r ộ n g , chế độ

t h i cử đ ượ c chấn chỉnh, n h ằ m c h u yể n g i a o mộ t thế hệ Nh o sĩ có đ ủ tư tố để p h ụ n g sự cho đất nước. C h ế độ mu a b á n chức tước trước đ ó b ị b ã i bỏ. Coi trọng v ă n h ó a d â n lộc, Quang Tr u n g là người "đưa chữ Nô m l ê n địa v ị c h ữ viết c h í n h t h ứ c c ủ a quốc g i a " [ 1 2 5] . B ả n t h â n Qu a n g T r u n g là người ưa thích nghệ thuật, không chỉ là nghệ t h u ậ t h á t tuồng c ủ a " q u ê cha đất mẹ" mì n h , ô n g còn yê u mến v à coi trọng n g h ệ t h u ậ t d â n g i a n k h á c nữa. 58TC ầ n 58Tlưu ý , về nghệ t h u ậ t , h á t t u ồn g cuối thế k ỷ X VI I I 46Tở 46TĐ à n g t r o n g , t h e o J . B a r r o w , Lo n d o n , 1806 trong c u ố n "A royage to Cochin - china i n t h e ye a r 1 7 9 2 a n d 1793", tác g i ả J . B a r r o w đã c ho c h ú n g tôi h ì n h d u n g các đ i ệ u mú a t h ể hiện rất trẻ trung, mềm mạ i rất " t h o á n g " , có t h ể n ó i l à k h á h i ệ n đ ạ i t r o n g tư thế, cả trong trang p h ụ c biểu diễn. Đặ c b i ệ t là hình ả n h p h ụ n ữ mà v ở tuồng đã biểu hiện [ 1 2 8 ] . Thời đại lịch sử đ ầ y h à o k h í c ủ a d â n tộc đã c h o ra đ ờ i một Q u a n g Tr u n g – Ng u yễ n Hu ệ "từ mộ t l ã n h t ụ nông d â n k i ệ t x u ấ t nhất, Qu a n g T r u n g Ng u yễ n Hu ệ đ ã trở t h à n h một a n h h ù n g d â n tộc vĩ đại, một thiên t à i q u â n sự, một d a n h tướng t r ă m trận t r ă m t h ắ n g " [125]. Kh ô n g c h ỉ n h ư thế, n h ư kết t i n h đ ượ c cả sắc h ồ n c ủ a d â n tộc, h à o t h i ê n g c ủ a s ô n g n ú i , n h à k i n h tế, c h í n h trị ấy đ ồn g t h ờ i c ũ n g là con n g ườ i biết yê u q u ý , t r â n trọng tài n ă n g trong t h i ê n h ạ . Trong bức t h ư c ủ a l à n g Văn C h ư ơ n g ( Hà Nội) xin p h é p được d ựn g lại b i a Văn Miếu t r ì n h Vu a , ô n g viết trả lời b ằ n g h a i c â u t h ơ n ô m n a :

N a y mai d ựn g lại n ướ c n h à ,

B i a Ng h è lại d ựn g t r ê n tòa mu ô n g i a n .

118

U y tín c ủ a Ng u yễ n Hu ệ - Qu a n g Tr u n g k h ô n g c h ỉ khiến k ẻ t h ù khiếp sợ, c h í n h n h ữn g n h à t r u về n giáo P h ươ n g Tâ y có mặ t tại V i ê t Na m - d ù không t á n đồng v ớ i c u ộ c k hở i n g h ĩ a vĩ đ ạ i là k h ở i n g h ĩ a T â y S ơ n d o Ng u yễ n Hu ệ khởi đ ầ u - Nh ưn g q u a những bức t h ư t r a o đổi giữa các giáo sĩ t h u ộ c Hộ i T r u yề n giáo tại Việt Na m v à Trung Ho a , c ù n g n h ư các b ả n tường trình c ủ a họ c h o các v ị Gi á m đốc Gi á o h ộ i , h i ệ n đ ượ c t à n g trữ lại Vă n k h ố Hộ i truyền G i á o P a r i s ( A r c h i n e s d e s Missions Etrangères d e Paris) [ 1 5 8 ] . N h ữn g t à i liệu n à y đ ư ợ c ghi lại v à đ á n h t h à n h tậpR Rtheo t h ứ tự số I v à dưới k ý h i ệ u To n k i n v à C o c h i n c h i n e [ 158]. N h ữn g lài l i ệ u có liên q u a n đến T â y S ơ n từ 1 7 8 7 - 1 7 9 2 ở trong tập n à y : Tonkin số 692 đến số

700 và C o c h i n c h i n e 740 trở đ i ; M ộ t số t h ư đ ượ c đăng tải t r o n g bộ s á c h " Le t t r e s E'dfiantes e t Curieuses" v à "Novelles Lettres E ' d f i a n t e s e t Curieuses, h a y t r o n g các b à i báo của Cordies L. M . Cadière ( To u n g pao, B . A. V . H , BEFEO) đ ã c u n g cấp c h o c h ú n g tôi mộ t hình ả n h Ng u yễ n Huệ với đ ầ y vẻ t ô n k í n h n h ư "một v ị h o à n g đ ế a n h minh". ( M a C a o , 10 - 2 - 1793 ( t r a n g 415 - 4 1 7 Th ư c ủ a Longer gửi ô n g Blandin) [158]. Đến nỗi, c á i chết c ủ a 75Tông 75Tc ũ n g được giữ k í n h a i t h á n g t r ờ i v à sau đ ó là l ễ đ ạ i tang trong t o à n d â n c h ú n g . Trong t h ư của S é r a r d g ửi B o i r e l v à Descouvrières, trang 428, bức thư viết;"Tiếm V ư ơ n g [ Qu a n g Tr u n g ] đã mất n h ưn g tinh t h ầ n c ủ a ô n g còn sống t r o n g các đ ì n h t h ầ n c ủ a ông". S a u k h i Qu a n g T r u n g mất, c h í n h q u yề n mới b ị s u y yếu d o nhiều n g u yê n n h â n . N g u yễ n Án h n h â n cơ h ộ i đó mà đ á n h c h i ế m p h ả n công, n ữ t ướ n g B ù i Th ị X u â n c ù n g Qu a ng To ả n ( c o n trai Quang Tr u n g l ê n nối ngôi), cùng b a v ạ n q u â n ở B ắ c Hà , tấn c ô n g về sông Gi a n h ( g i ớ i tuyến Đ à n g trong v à Đà n g n g o à i ) . M ặ c d ù thất b ạ i , n h ưn g t u ổ i t ê n b à được biết đến trong sự k h â m p h ụ c c ủ a tất t h ả y mọi người, q u a b à i về " B à Thiếu p h ó " . Lị c h sử h à o h ù n g c ủ a d â n tộc giờ p h ú t nà y lại l ặ p l ạ i từ x a xưa h ì n h ả n h c ủ a c u ộ c k h ở i nghĩa đ ầ u tiên trong lịch sử g i ữ n ướ c v à d ựn g nước - Đó là h ì n h ả n h c ủ a h a i c h ị em Trưng T r ắ c - Trưng Nh ị đ ượ c b à mẹ M a n Th i ệ n ( t h e o t h ầ n tích và t r u yề n thuyết ở Sơn T â y) g i ú p đ ỡ đã đ ứn g l ê n d ấ y cờ khởi nghĩa, d à n h đ ộ c lập cho n ướ c n h à . R ồ i sau đ ó là cuộc k h ở i n gh ĩ a c ủ a Bà Triệu vào n ă m 248 khiến q u â n Ng ô p h ả i khiếp sợ mà r ằ n g :"Toàn t h ể c h â u Giao đ ề u c h ấn đ ộ n g " (lời sử n h à Ng ô t h ú n h ậ n ) [125]. V à trong tờ sớ c ủ a thái t h ú Gi a o chỉ Tống gửi Ngô Tôn Qu yề n đ ã n g á n n g ẩ m :"Giao chỉ đất rộng, người n h i ề u , hiểm t r ở , độc h ạ i , d â n xứ ấ y rất dễ l à m loạn, rất k h ó cai trị". L ú c n à o v ậ n mệ n h n ư ớ c n h à biến n g u y, c h í n h l ú c đ ó có mã i người p h ụ nữ. Họ kế t ụ c n h a u , nối tiếp n h a u , đ ể l à m tròn sứ mệ n h c ủ a lịch sử [125).

119

D ũ n g c ả m v à t h ô n g minh. Đó là h a i p h ẩ m c h ấ t trong rất n h i ề u p h ẩ m chất đ ẹ p đ ẽ , đ á n g tự h à o c ủa n g ườ i p h ụ n ữ Việt Nam. Có n h i ề u gương hiếu học n h ư n ữ học sĩ Ngô C h i L a n đ ờ i Lê Th á n h T ô n g nổi tiếng với c h ù m thơ Tứ thời ( Vị n h bốn mù a ) . N g u yễ n Thị Dư c ả i t r a n g đi thi Hộ i đ ã đỗ Th ủ K h o a t r i ề u Mạc, l à m đến chức L ễ Sử thời Hậ u Lê . Kh i cầm quyền q u ả n lý đất n ướ c , lịch sử lại không n g ầ n n g ạ i trao cho h ọ , một Ỷ L a n Ng u yê n P h i làm nhiếp chính cho v u a Lý T h á n h Tông, mộ t tay c h ủ động lo t o a n việc n ướ c ,

việc n h à , để n h à V u a một lòng lo việc l ớ n . Với c h út tình r i ê n g , k hô n g cam chịu l à m sống đ ờ i thê thiếp, Ỷ La n c ô thiếu n ữ n g à y x ưa tìm kiếm h ạ n h p h ú c c ủ a mình trong tư thế t h ậ t c h ủ đ ộ n g - t h ô n g minh v à c ù n g t h ậ t đ á n g yê u . N h à Vu a cảm mến n g ườ i thiếu n ữ n ơ i t h ô n dã n h ưn g tr ọ n v ẹ n t à i s ắ c mà đ ư a b à về d i n h . Dân q u ê l à n g n g ườ i đ à n bà giỏi g i a n g v i ệ c nước – đ ả m đ a n g việc nhà ấy, vì vậy biết ơ n bà vì n h ữn g gì b à góp p h ầ n mang l ạ i c h o cuộc sống x ứ sở sự yê n ổ n . Nh â n d â n đ ã s u y tôn b à l à Qu a n Â m Nữ, v ớ i l ò n g tôn k í n h và cả n h ữn g n i ề m t i n n h u ố m m à u h u yề n bí n h ư Th á n h t h ầ n . T h á i Hậ u Dương V â n Nga cuối t r i ề u Đi n h , vì V u a c ò n t u ổ i n h ỏ , bất c h ấ p l ờ i d è m p h a , Th á i Hậ u quyết đ ị n h t r a o q u yề n lực cho Lê Hoàng, cứu v ậ n n ướ c k h ỏ i cơn n g u y biến. L ạ i trở về v ớ i cuộc k hở i nghĩa c ủ a n ô n g d â n , đ ứn g đ ầ u l à n ữ tướng B ù i Th ị Xu â n nối gót Quang Trung, thống lĩnh n ă m n g à n q u â n , cưỡi voi đ i đ ầ u , xông p h a n ơ i t r ậ n mạ c v à lập nhiều chiến công, khiến kẻ t h ù p h ả i k i n h h ồ n b ạ t vía. Cuộc p h ả n công thất bại, n h ưn g q u â n Tâ y S ơ n d ư ớ i s ự c ầ m q u yề n c ủ a nữ tướng B ù i Th ị X u â n đã để l ạ i mãi trong lòng d â n tộc với n h ữn g t r ậ n chiến n h ư là k ỳ tích. M ã i đến tháng 7 n ă m 1802 - tức l à p h ả i đ ế n 1 0 n ă m sau k h i Qu a n g T r u ng t ừ t r ần , Nguyễn Á n h mới chiếm đ ượ c Th ă n g L o n g v à k h ô i p hụ c chế độ p h o n g kiến p h ả n động trong cả nước, [67, 92, 94, 100] 72Tvv....

120

C h ú n g tôi c h o rằng lịch sử n g ườ i đ à n bà t r o n g sự nghiệp d ựn g nước, giữ nước v à bả o vệ giống nòi cũn g là một n é t lớn t r o n g l ị c h sử Việt Na m, nét l ị c h sử ấ y đ ã chi p h ối , l a n tỏa v à h u yề n thoại h ó a sang lĩnh vực v ă n hóa, tín ngưỡng c ủ a người Việt. Th e o M .B a k h t i n , l ĩ n h vực v ă n h ó a là luôn có tác động t ớ i v ă n h ọ c , n g h ệ t h u ậ t . Và vì v ậ y, v ă n h ọ c Việt n a m ở thế kỷ lớn này c ũ n g đã tiếp t ụ c những yếu tố trội n ổ i ấy từ v ă n h ó a d â n tộc. Để l ạ i c h o v ă n học Việt N a m nửa cuối thế k ỷ XV I I I n ử a đ ầ u thế k ỷ X I X c ủ a c h ú n g ta n h ữn g c h ủ đ ề r ấ t đ ặ c biệt giành cho người p h ụ n ữ : Người p h ụ n ữ l u ô n trở t h à n h t r u n g t â m c ủ a các tác p h ẩ m nghệ t h u ậ t . Họ k h ô n g c h ỉ cớ mặt 46Tở 46Tc á c tác p h ẩ m t r u yệ n Nô m dạng khuyết d a n h kiểu nôm n a bình d â n n ơ i thôn d ã q uê mù a , mà t h ự c sự h ọ đ ã b ư ớ c vào n ơ i c h ố n cửa Khổng sân t r ì n h , của n h ữn g t á c p h ẩ m v ă n chương n ơ i chốn q u a n trường. Trong t h i tác c ủ a n h ữn g thiên tài tên t u ổ i : b ê n c ạ n h Nguyễn Du , là Xu â n Hư ơ n g , P h ạ m Thái, Th a n h Q u a n v .v . . . C h ú n g t ô i sẽ trở l ạ i v ấ n đề t r ê n , ở góc đ ộ c ủ a v ă n hóa, t í n ngưỡng

về người đ à n bà Việt Na m trong một mụ c chương tiếp d ư ớ i đ â y c ủ a l u ậ n á n .

Để có t h ể kết t h ú c p h ầ n mục v ề h o à n c ả n h lịch sử Vi ệ t Na m n ửa cuối thế k ỷ X V I I I , một thế k ỷ đ ầ y ắp những cuộc biến động x ã h ộ i mang tính lịch sử, c h ú n g 48Ttôi 48T72Tcó 48T72Tt h ể t ó m l ạ i t r ê n bốn né t l ớ n n h ư s a u :

- T h ứ n h ấ t , cuộc khởi nghĩa Tây S ơ n v à n h ữn g cuộc cách mạ n g toàn d i ệ n mà n g ư ờ i a n h h ùn g á o v ả i Qu a n g T r u n g cùng các tướng lĩnh c ủ a mình đã đ e m l ạ i c h o d â n tộc một đ ấ t nước độc l ậ p v ớ i n ề n kinh tế và xã hội, v ă n hóa được p h ụ c hồi, hư ớ n g đi p h ù h ợ p với xu t h ế p h á t triển tất yếu c ủ a xã h ộ i , trong buổi giao lưu v ớ i thương giới p h ươ n g Tây, cũng n h ư v ớ i triều đ ì n h n h à T h a n h . Sự nghiệp vẻ v a n g của phong trào Tâ y S ơ n là k h ú c ca h ù n g t r á n g c ủ a bản a n h h ù n g ca bất h ủ c ủ a d â n tộc, mở ra một trang sử mới h u y h o à n g cho lịch sử Việt N a m.

- T h ứ h a i , cuộc g ặ p gỡ giao lưu b a n đ ầ u với chủ n g h ĩ a tư bản phương T â y đ ã làm n ê n n h ữn g biến đổi q u a n trọng về các mặt, trước hết là k i n h tế, đ ờ i sống x ã hội, v ă n h ó a , tôn giáo, tín n g ưỡ n g c ủ a d â n tộc.

- T h ứ ba, sự x u ấ t h i ệ n trở l ạ i trong truyền thống cao đ ẹ p c ủ a người p h ụ n ữ Việt N a m, c ủ a b à T r ư n g , b à Tr i ệ u , trong sự nghiệp dựng v à giữ nước : v ớ i n ữ t ướ n g B ù i Th ị Xu â n , nối tiếp sự n g h i ệ p g i ả i p h ó n g d â n tộc c ủ a Qu a n g Trung - Ng u yễ n Hu ệ , tô thắm t h ê m p h ẩ m c h ấ t c ũ n g n h ư đ ị a v ị x ứn g đ á n g của người p h ụ n ữ k h ô n g chỉ t r o n g t r u yề n thuyết, tín n g ư ỡ n g d â n gian mà c h í n h còn l à từ dòng chính c ủ a l ị c h sử h à o h ù n g c ủ a d â n tộc.

121

- T h ứ lư, mâ u t h u ẫ n cơ b ả n trong xã h ộ i giữa nông d â n và triều đ ì n h phong k i ế n trở n ê n g a y gắt, q u yế t liệt. Nó là sự tiếp t ụ c c ủ a cả mộ t l o ạ t những bế tắc, k h ủ ng h o ả n g từ g i a i đ o ạ n lịch sử trước đ ó (thế k ỷ XV I I ) , đ ã đ ó n g một vai trò n h ư một tiền đề - h ậ u t h u ẫ n cơ b ả n , đến thế kỷ n à y thế kỷ X V I I I - X I X , không c h ỉ là mâ u t h u ẫ n giữa n ô n g d â n v ớ i triều đ ạ i thống trị ( Lê - Tr ị n h ) mà còn là mâu t h u ẫ n giữa nội bộ p h o n g kiến mà cuộc n ộ i chiến c á t cứ p h o n g kiến kéo d à i là mộ t minh c h ứn g . Trước sự s u y sụp c ủ a triều đ ì n h n h à Ng u yễ n , các cuộc khởi nghĩa n ô n g d â n , c ủ a cả n h ữn g sĩ

p h u yêu nước n ổ ra liên tiếp với một q u y mổ r ộ n g lổn. "Cuộc chiến tranh nông d â n là cơ sở x ã hội và tư tưởng vững c h ắ c cho sự p h á t triển v ă n h ó a d â n 72Ttộc. 72TM ộ t giai đ o ạ n p h á t triển h u y h o à n g c ủ a n ề n v ă n hóa d â n 72Ttộc 72Tma n g tính n h â n dâ n v à tinh t h ầ n n h â n đ ạ o sâu sắc đ ã b ắ t đ ầ u từ thế k ỷ trước (thế kỷ X V I I ) . Được tiếp t ụ c trên một t r ì n h độ cao h ơ n v à đ ạ t n h i ề u t h à n h tựu xuất sắc, làm r ạ n g rỡ nền v ă n h ó a Việt N a m" . Đó là một n h ậ n đ ị n h toàn diện, đ ầ y đ ủ v à chính x á c về mộ i nét lớn trong l ị c h sử g i a i đ o ạ n n à y mà c h ú n g tôi đ ã mượn làm lời kết.

C h ú n g tôi c h o r ằ n g , bốn n é t lớn trong h o à n cảnh lịch t r ê n đ â y đ ã chi phối và ả n h hưởng rất mạ n h đến c á c mặt trong đời sống x ã h ộ i thời k ỳ n à y, h ẳ n nhiên t r o n g đó có v ă n h ó a , rồi v ă n h ó a d â n tộc, mà h i ệ n tượng t h ơ Nô m H ồ Xu â n Hương c ù n g thiên k i ệ t tác t r u yệ n Ki ề u c ủ a đ ạ i t h i h à o Ng u yễ n Du là n h ữn g sự p h á t sáng, p h ả n chiếu h ù n g h ồ n và rực rỡ h ơ n tất t h ả y. . .

2.3 Những nét điển hình về nền văn hóa dân gian Việt nam nửa cuối thế kỷ XVIII nửa đầu thế kỷ XIX.

122

N h ư c h ươ n g mở đ ầ u c ủ a l u ậ n á n , c h ú n g tôi đ ã g i ớ i t h u yế t k h á i niệm v ă n hóa d â n g i a n (folklore) - T r o n g p h ầ n mụ c n à y, c h ú n g tôi trước hết trình b à y k h á i q u á t n h ữn g vấn đề t h u ộ c p h ạ m trù folklore h a y v ă n hó a d â n gian theo n h ữn g ti ê u c h í mà giáo sư Đ i n h Gi a Kh á n h đ ã đ ặ t r a , d ự a trên sự kết h ợ p và d u n g hòa các đ ị n h n g h ĩ a h a y k h á i n i ệ m về v ă n h ó a d â n g i a n mà c á c n h à folklore trên thế giới c ũ n g n h ư Vi ệ t Na m đ ã h ướ n g đến. Tu y n h i ê n , ở đ â y góc độ v ă n hóa d â n gian l ạ i đ ượ c n h ì n n h ậ n k h ô n g chỉ v ớ i tư cách là đối tượng được n g h iê n cứu đ ộ c l ậ p mà là trong 46Tquan hệ 46Tv ớ i thơ Nô m đ ư ợ c truyền t ụ n g c ủ a Hồ Xu â n Hương. C h ú n g t ô i trong k h i t r ì n h b à y n h ữn g vấn đề về v ă n h ó a d â n gian Việt N a m thời k ỳ n à y cũng đ ặ c biệt l ưu ý đến n h ữn g t h à n h tố mà t h ơ N ô m Xu â n H ươ n g tiếp cận 46Tgần gũi 46Tn h ấ t . Cụ thể l à những vấn đề về hội lễ d â n g i a n , n h ữn g vấn đề về p h o n g tục, t í n ngưỡng, về mỹ thuật, điêu k h ắ c , hộ i h ọ a trong d â n gian t h ờ i đ ạ i n à y. H ẳ n nhiên, t h à n h tố v ă n học d â n gian c ũ n g sẽ đ ượ c đề c ậ p , b ở i đó là một t h à n h tố q u a n trọng trong v ă n h ó a d â n g i a n và công k h a i mà c h ú n g ta đ ã n h ậ n biết khá rõ ràng. Tất n h i ê n , c h ú n g tôi sẽ 46Tkhông l ặ p lại, 46Tc ũ n g n h ư diễn l ạ i n h ữn g vấn đề đ ã được c á c n h à n g h i ê n c ứu , h a y n h ữn g tác giả đ i trước đã xác n h ậ n trước đó.

2.3.1: Về văn học dân gian

123

Đây là một trong n h ữn g t h à n h tố q ua n t r ọ n g n ằ m trong p h ạ m trù, t h u ậ t ngữ v ă n h ó a d â n g i a n 77T[ 1 0 1 ] . 77TĐây c ũ n g là t h à n h tố đ ượ c n h ậ n biết v à nghiên cứu 76Tsớm 76Th ơ n cả trong c á c công t r ì n h nghiên cứu về thơ N ô m Xu â n Hương nói chungR Rđã có từ trước. Đó là n h ữn g yếu tố thuộc về ngôn ngữ d â n g i a n , ngồn ngữ đ ờ i thường, trong t ụ c ngữ, ca daoR Rmà t h ơ Nô m t r uyề n t ụ n g c ủ a Xu â n Hương đ ã tiếp n h ậ n 48Tmộ t 48Tcách tự nhiênR Rnhư n h ữ n g người b ạ n thật t h â n thiết. Đồng h à n h với các t h i ê n t à i trê n v ă n đ à n n h â n loại, n h ữ n g Hô-me, Sechxpia, Puskinpoorki, T. A i - ma - tóp, R u x u n , Gamgia.tôp... cho đến J .M . Gu ê - t h ơ , n h à v ă n l ớ n n h ấ t c ứa n ề n v ă n học 48Tcổ 48Tđiển Đức, b ằ n g tài n ă n g vĩ đ ạ i c ủ a mình, bằng sự kết h ợ p v à bá m c h ắ c vào c á i gốc n ề n 48Tt ả n g là v ă n h ọ c d â n gian c ủ a d â n tộc, đ i ề u đ ó góp p h ầ n đ ưa t ê n t u ổ i c ủ a ô n g trong 48Tsố n h ữn g t h i ê n t à i c ủ a n h â n loại. Và tất c ả đ ề u t h ừ a n hậ n "nguồn sữa mẹ tuyệt vời" n u ô i d ưỡ n g t h i ê n tài h ọ c h í n h là v ă n học d â n gian, c h o đến n h à cách mạng vô sản nổi tiếng là Vơ - la - đ i - mia - Hitsơ - Lê - Nin c ũ n g là người rất 72TYêu 72Tmến v à t r â n trọng n h ữn g thiên a n h h ù n g ca trong cổ tích d â n g i a n , n h ữn g bài d â n ca v à n h ữn g truyện cổ tích trong nền v ă n h ó a và p h o n g t ụ c Ng a . Người c h o rằng, c ần p h ả i l à m cho các n h à viết lịch sử v ă n h ọ c c h ú trọng đến lĩnh vực n à y. B ở i vì, theo Lênin : "Đó 48Tthật là một s á n g t ạ o t h ực sự c ủ a n h â n d â n , v à s ự s á n g t ạ o ấy là r ấ t q u a n trọng, 48Trất cần thiết c h o ta đ ể n g h i ê n c ứu t â m lý c ủ a n h â n d â n n g à y n a y" . ( " L ê n i n nói v ề 48Tt h ơ 48Tca") [ 1 2 3 ]. Ng hi ê n c ứu mối q u a n hệ giữa t á c p h ẩ m v ă n h ọ c v ớ i v ă n học d â n g i a n là một trong n h ữn g vấn đề q u a n t â m c ũ n g từ rất sớm đối với khoa nghiên cứu v ă n học. Điều n à y được các n h à nghiên cứu gọi bằng k h á i n i ệ m folklorisime. V ớ i n g h ĩ a là n ộ i d u n g , cách t h ứ c k h a i t h á c v à sử d ụ n g v ă n h ọ c d â n gian 48Tc ủ a mộ t tác 48Tp h ẩ m v ă n chương n à o đ ó ( h o ặ c c ủ a một tác giả, mộ t trào l ưu v ă n học n à o đ ó ) [ 2 3 6 ] . C ũ n g v ẫ n theo giáo sư Đỗ Bình T r ị , mộ t trong n h ữn g giáo sư đ ầ u ngành v ă n h ọ c d â n gi a n c ủ a t a n ê u n h ư viêc tìm h i ể u , đ á n h g i á , c h o n lọc đ ú n g đối t ượ n g đ ư ợ c nghiên cứu thì việc tìm hiểu mối q u a n h ệ n à y - mối q u a n hệ v ă n học v à văn học d â n gian, trong đó có vấn đề folklorisme của tác p h ẩ m v ă n h ọ c v ớ i cách liếp cận đ ú ng đ ắ n "sẽ có k h ả n ă n g đ e m l ạ i những kết q u ả phong p h ú , g i ú p l ý g i ả i thấu đ á o h ơ n một số h i ệ n t ư ợ n g đ ặ c sắc trong tiến trình lịch sử v ă n học d â n tộc, h ơ n n ữa có thể góp p h ầ n l à m s á n g tỏ n h i ề u hiện tượng có t í n h

124

q u y l u ậ t c ủ a tiến t r ì n h n à y [236]. N g à y n a y R, Rq u a kết q u ả c ủ a p h ư ơ n g p h á p nghiên cứu liên n g à n h còn cho thấy v i ệ c nghiên cứu sâu về n ề n v ă n học d â n g i a n còn g i ú p c h o các n g à n h k h o a học kế cận n h ư: d â n tộc h ọ c , ngôn n g ữ h ọ c , x ã h ộ i h ọ c , p h o n g tục h ọ c , n h â n c h ủ n g h ọ c k h ả o cổ h ọ c có cơ tìm ra n h ữn g p h ươ n g h ướ n g tiếp cận mớ i mẻ, h ứa h ẹ n n h ữn g kết q u ả k h á c h q u a n và h o à n t h i ệ n h ơ n [ 1 ,3 , 5, 6, 29, 30, 37, 112, 124]. So v ớ i các t h i h à o cùng thời, bên c ạ n h n h ữ n g tên tuổi n h ư Nguyễn Du, B à Hu yệ n Th a n h Q u a n , C a o Bá Q u á t , Hồ Xu â n Hư ơ n g là t á c giả trở về v ớ i d â n gian t r ô i nổi và s â u s ắ c h ơ n c ả . Và vì v ậ y, n g a y từ n h ữn g k h ả o l u ậ n nghiên cứu về thơ Hồ Xu â n Hươ n g , vấn đề tìm hiểu folklorisime đ ã được đ ặ t r a . Và chúng tôi, t r o n g k h i thực hiện nội d u n g l u ậ n á n c ũ n g đã k h ả o lược t ươ n g đối đ ầ y đ ủ và k h á c h q u a n n h ữn g công trình nghiên cứu đề c ậ p đến yếu tố n à y ở 46Tphần lịch sư vấn đề nghiên cứu thơ N ô m Hồ Xuân Hương trong văn hóa dân gian Việt Nam . 46TTất n h i ê n , n ó i n h ư thế k h ô ng p h ả i mọi công trình nghiên cứu n à y đ ã h o à n toàn chiếm đ o ạ t đến g i ớ i h ạ n h o à n t h i ệ n c ủ a n h ữn g t h à n h tố thuộc v ă n học d â n g i a n ( n h ư c a dao, t ụ c n g ữ , t r u yề n thuyết, c â u đố, t r u yệ n cười, t r u yệ n tiếu lâm, t r u yệ n T r ạ n g , vè...). Nó i cách khác, không p h ả i mọi t h à n h tố thuộc v ă n h ọ c d â n g i a n n h ư trên vừa n ê u đ ề u được c á c n h à nghiên cứu x e m x é t ở góc độ t h ỏ a đ á n g . Trong số các t h à n h tố c ủ a v ă n học d â n g i a n , thường thường, yếu tố ngôn n gữ trong ca dao, t ụ c n g ữ đ ượ c k h a i t h á c 46Tsớm nhất, 46Ttiếp theo đ ó là truyện cười, t r u yệ n tiếu l â m và một í t câu đố ( đ ặ c b i ệ t l à mả n g câu đố tục giảng t h a n h ) có mộ t t ầ m q u a n trọng k h ô n g k é m ca d a o , t ụ c n g ữ , n h ưng v ẫ n còn là " p h ầ n mề m" c ầ n được tiếp tục k h ả o cứu. Ở đ â y, c h ú n g tôi k h ô ng b à n đến v i ệ c các n h à n g h i ê n c ứ u đ ã đề cập vấn đề q u a n h ệ t h ơ Nô m H ồ Xu â n Hương v ớ i v ă n h ọ c d â n gian V i ệ t Na m ở mức độ n à o mà c h í n h là chỉ muốn nói đến mối q u a n hệ n à y có t í n h c h ấ t n h ư sự 46Tmở màn 46Tcho xu h ướ n g n g h iê n cứu s ớ m n h ấ t đ ã có, k h i nghiên cứu v ề thơ H ồ Xu â n Hương, Với v i ệ c tìm hiểu v ă n học d â n gian nửa cuối t h ế k ỷ XVIII đến n ửa đ ầ u t h ế k ỷ X I X , c h ú ng tôi t h ấ y có thể bổ k h uyế t bằng những d ẫ n giải v à kết l u ậ n v ề đ ặ c trưng h a y t í n h ch ất c ủ a n ề n v ă n h ọc d â n g ia n t h ờ i k ỳ n à y. Dựa t r ê n n h ữn g nét cơ b ả n v ề h o à n c ả n h lịch sử, về tình h ì n h v ă n hóa - x ã hội c ù n g t h ờ i n h ư đã v ừa đề c ậ p ở p h ầ n trên, chúng tôi n h ậ n thấy n ề n v ă n học d â n g i a n thời k ỳ n à y đ ã có sự khởi sắc - p h o n p h ú , đ á n h dấu b ướ c c h u yể n mình trong n h ậ n thức

c ủ a q u ầ n chúng n h â n d â n về xã h ộ i - về t h ế t h á i , n h â n tình. C h ủ đ ề , n ộ i d u ng v à thể loại c ủ a v ăn h ọ c d â n g i a n cũng có sự đ ộ t biến. Nộ i dung v ă n h ọ c nghiêng về n h ữn g đề tài 46Tthế sự, 46Tvề cuộc đ ờ i 46Ttrần t ụ c . 46TC h ủ đề c ủ a v ă n học d â n g i a n c ũ n g phong p h ú, đ a d ạ n g v à g ầ n g ũ i v ớ i đ ờ i thường h ơ n b a o giờ hết. Sức sống c ủ a lịch sử đ ã t h ổ i v à o 48Tđ ờ i 48Ts ố n g t ư t ưở n g c ủ a q u ầ n c h ú n g v à v ă n h ọc d â n g i a n l à b ức t r a n h , l à t ấ m g ươ n g ph ả n 46Tchiếu nhanh nhạy nhất. 46TTh ậ t r ấ t k h ó đ ể n h ậ n b i ế t v à k h ẳ n g đ ịn h một b à i c a d a o , mộ t c â u t r u yệ n c ổ t í c h , mộ t c â u c h u yệ n c ườ i r a đ ờ i t r o n g b ố i c ả n h l ị c h s ử c ụ t h ể n hư t h ế n à o , n h ưn g c h í n h b ằ n g n h ữn g n é t " l ị c h s ử h ó a " [ 1 7 6 ] t r ê n g ươ n g mặ t c ủa t á c p h ẩ m d â n g i a n n h ư k h ó l ò n g c h e d ấ u đ ượ c d ấ u h i ệ u c ủ a t h ờ i k ỳ l ị c h s ử mà n ó s i n h t h à n h lớ n l ê n . Đi ể m q u a n h ữn g mả n g c a d a o , t ụ c n g ữ , t r u yệ n c ườ i , t r u yệ n t i ế u l â m, c â u đ ố t ụ c g i ả n g t h a n h v à đ ố t h a n h g i ả n g t ụ c r a đ ờ i ư ớ c đ o á n g ầ n 48Tg ũ i v ớ i g i a i đ o ạ n n à y 48Tđ ề u 48Tc h o t h ấ y s ự t h ể h i ệ n t r i ế t l ý h ồ n n h i ê n c ủ a d â n g i a n 48T[ 8 9 1 ] . Tí n h c h ấ t ấ y q u y đ ị n h n h ữn g đ ặ c t r ưng c ủ a v ă n h ọ c d â n g i a n t h ờ i k ỳ n à y, n ó l à s ự t h ể h i ệ n c a o n h ấ t c ủ a n h ữn g g i á t r ị h i ệ n t h ực - n h â n đ ạ o . Tr ướ c h ế t , n ó i v ề t ục n g ữ d â n g i a n . T ục n g ữ c a d a o , d â n c a , t r uyệ n c ổ t í c h , t r u yệ n c ư ờ i d â n g i a n t h u ộ c l ĩn h v ực n g h ệ t h u ậ t , n ó l à n h ữn g t h ể l o ạ i c ủ a v ă n h ọ c d â n g i a n . X é t v ề c ộ i n g u ồ n, t ụ c n g ữ r a đ ờ i t r ướ c c ả t r i ế t h ọ c . Nó c ó t ừ t r o n g x ã h ộ i n g u yê n t h ủ y, n ó g ầ n g ũ i v ớ i t r i ế t h ọ c . Tụ c n g ữ l u ô n t h ể h i ệ n mộ t triết lý : triết lý n h â n sinh, triết lý v ề c u ộ c đ ờ i , triết l ý v ề h o ạ t đ ộ n g t r o n g thực t i ễ n n h i ề u n g ườ i n ô m n a rất cổ l ý r ằ n g : t ụ c n g ữ là h ì n h thức, "triết 48Tl ý 48Tc ủ a d â n gian", "triết 48Tl ý 48Tc ủ a n h â n dân", 58Tvề 58Tmặ t thế giới q u a n , tục n g ữ Vi ệ t N a m l u ô n p h ả n ả n h n h ữn g n h ậ n t h ứ c có tính d u y v ậ t t h ừa p h á t . Nó thừa n h ậ n sự tồn tại v à v ậ n động kh á c h q u a n c ủ a thế giới [ 8 9 , 9 6 ] . Tư t ưở n g ấ y c ủ a n h â n d â n t h ể h i ệ n mạ n h mẽ q u a mộ t l o ạ t n h ữ n g c â u tục n gữ v ớ i c h ủ đ ổ p h ả n phong mà t h ờ i k ỳ n à y c h ú n g đ ượ c x u ấ t q u â n mộ t c á c h r ầ m r ộ n h ấ t . Tụ c n g ữ d â n gian - ba o giờ c ũ n g n g ắ n g ọ n , k h ú c triết n h ư n h ữn g l o ạ t sú n g b ắ n tỉa mà c h í n h x á c v à o d i n h l ũ y c ủ a chế đ ộ p h o n g kiến đ ươ n g t h ờ i - N h ữn g c â u t ụ c n g ữ , c h ọ n lọc n h ư thế n à y :

- Hết quan, tàn dân.

125

- Vô p h ướ c , b ướ c cửa q u a n .

- Q u a n cả v ạ to.

- Q u a n h a i , l ạ i một.

- B ú t sa gà chết.

- Q u a n p h ủ đ i , q u a n tú n h ậ m.

- T u ầ n Hà là c h a k ẻ c ướ p .

R ồ i cả n h ữn g câu ca d a o vốn v ẫ n đ ượ c đ ề cập đ ế n một đặc đ i ể m l à lính chất t r ữ tình s â u đ ậ m, thì có lẽ đ ế n thời đ i ể m này, đã c á n h gồng t h ê m chức n ă n g p h ả n á n h h i ệ n t h ực - t r ê n t ầ m t hế c ủ a triết l ý - g ầ n g ũi v ớ i t ụ c ngữ, mà r a n h giới r ấ t k h ó r ạ c h ròi p h â n biệt.

- Con ơi nhớ lấy câu này,

- Cướp đêm là giặc, cướp ngày là quan.

- Thừa quan rồi mới đến dân

- Thừa nha môn, phần đến sải đồ đưa.

- Lúc thì chả có một ai,

Lúc thì ông xã, ông cai đầy nhà.

Phản ánh hiện thực, đó cũng là một đặc trưng của các sáng tác nghệ thuật

V ă n học d â n g i a n k h ô n g đ i n g o à i đặc t r ưn g tiêu biểu ấy. T ụ c ngữ, ca d a o , c â u đố, t r u yệ n cười, t r u yệ n T r ạ n g , c ò n p h ả n á n h , đ ề c a o R Rt r i ế t l ý b ì n h d â n . 47TTriết l ý dân chủ, rất hồn nhiên, 47Tkiểu " thấy s a o n ó i vậy", n h ưn g ý nghĩa k h á i q u á t của nó l ạ i không h ề t h u a giảm. V ă n h ọ c d â n gian k h ô ng n g ạ i đ ụn g c h ạ m đến tài cả mọ i n g õ n g á c h của cuộc sống t h ực tế, từ c h u yệ n l ớ n , c h u yệ n n h ỏ, c h u yệ n có t h ể b à n giữa đường v à cả n h ữn g c h u yệ n t h u ộ c về nỗi n i ề m, t â m t ì n h , c h ốn s â u t h ẳ m c ủ a c o n người.

126

V ă n h ọ c d â n g i a n v ớ i c h ủ đ ề p h ả n p h o n g đ ã được n h i ề u n h à n g h i ê n cứu c h u yê n sâu thể h i ệ n . Ở đ â y, c h ú n g tôi muốn đ ề c ậ p đến một k h í a c ạ n h trong việc thể h i ệ n t r i ế t l ý h ồ n n h i ê n c ủ a người b ì n h d â n đ ư ợ c thể h i ệ n t r o n g v ă n h ọ c d â n gi a n mà thơ N ô m Hồ Xu â n Hư ơ n g đ ã tiếp t h u , đ ó là triết lý vì C o n Người. Tất nhiên, v ă n h ọc , nghệ t h u ậ t c h â n c h ín h c ủ a mọ i t h ờ i đại tất n h i ê n

46TTriết lý vì con người 46Tt r o n 48Tg: 48Tv ă n học d â n g i a n đ ã được p h á t s á n g 46Tở 46Tr ấ t n h i ề u góc đ ộ . C ó k h i l à sự k h á i q u á i cao n h ấ t , n h â n b ả n nhất, mà ngoài t ụ c n g ữ - Kh ô n g một thể l o ạ i n à o có th ế d i ễ n đ ạ t n gắ n gọn mà s â u sắc b ằ n g , ấ y l à :

c ũ n g đ ề u hướng v ề n g ọn nguồn ấy. V ậ y nhưng, đối v ớ i v ă n h ọc d â n g i a n - triết l ý ấy đ ư ợ c thể h i ệ n v ớ i màu sắc c ủ a d â n g i a n . Đó là t h ứ triết l ý d â n c h ủ , tự n h i ê n rất h ồ n n h i ê n , bộc t r ực mà c ũ n g d a diết t r ữ t ì n h . . . B ấ t k ỳ tác p h ẩ m văn học d â n g i a n n à o cũng đ ậ m đ à , c ũ n g b à n g bạ c đ ặ c trưng ấ y. 47TTriết l ý vì con người 47Tt h ắ p sáng mọ i c h ủ đ ề , q u á n xuyến g ầ n n h ư tất t h ả y mọ i tác p h ẩ m - N ó giản dị, h ồ n n h i ê n , n ó sống v ớ i cộng đồng d â n tộc n h ư l à món ă n tinh t h ầ n không t h ể thiếu - Nó l à ng ườ i b ạ n để n h ủ k h u yê n , đ ể che c h ở , nó l à n i ề m c ả m t h ô n g 47Trất thực 47T( mà cuộc đời còn n h i ề u cái c ả m t h ô n g , n h ưn g lại không thực l òn g !). M ớ i t h ấ y triết lý ấy c ủ a d â n g i a n v ẫ n l à mu ô n n g à n lầ n đá n g q u ý.. .

- Người ta là hoa đất.

- Người làm ra của, của không làm ra người.

- Một mặt người, hơn mười mặt của.

- Người sống hơn đống vàng.

127

L ạ i thấy n hư p h ả n g p h ấ t đ â u đó c ò n là tiếng cười tự tin, k h í c h lệ người p h ụ n ữ k h ô n g chồng mà lại có con – C h ế độ p h o n g k i ế n thời ấy t ừn g mở cửa cho n h ữn g đấng p h u q u â n có q u yề n " n ă m thê, b ả y thiếp", n h ưn g lại c h ô n v ù i số p h ậ n người p h ụ n ữ c ũ n g t r o n g c ả n h t h ê thiếp ấy. X ư a n a y, triết học Đông Tâ y đ ề u b à n về con người rất n h i ề u . Triết l ý vì c o n n g ư ờ i trong v ă n h ọ c d â n g i a n Việt N a m c ũ n g x o a y q u a n h triết 47Tl ý 47Tn à y v ớ i rất n h i ề u c u n g b ậ c . Yê u q u ý, t r â n t r ọ n g c o n người, n h ư một c â u c h â m n g ồ n mà M a r x đ ã t â m niệm " n h ữn g gì t h u ộ c về c o n người đ ề u k h ô n g x a lạ v ớ i t ô i " , n h ư đ i ề u mà v ă n h à o M a x i mG o o r k i t â m đ ắ c trước n gò i b ú t c ủ a mì n h - Vì h a i c h ữ 37Tcon người. 37T" Con người, h a i tiếng ấy v a n g l ê n một c á c h kiêu h ã n h " . . . Triết l ý vì con người k h ô n g p h ả i c h ỉ là t h á i đ ộ p h ả n k h á n g t r ướ c n h ữn g bấ t công n g a n g t r á i c h o mỗi kiếp người, mỗ i cộng đồng n gư ờ i mà v ă n h ọ c d â n gian đ ã được xếp v à o h à n g n h ữn g n gư ờ i lính tiên p h o n g đ ấ u t r a n h vì q u yề n sống c h o c o n người. M ả n g n ộ i d u n g ấy, đ ã có k h á n h i ề u n h à nghiên cứu p h â n

tích, l u ậ n b à n . C hú n g t ô i mu ố n n ói đ ế n t i n h t h ầ n dâ n chủ trong v ă n học d â n g i a n . Tụ c n g ữ, c a d a o có n h i ề u câu ca tố cáo, lên á n sự á p bức thống trị c ủ a q u a n lại, p h o n g kiến, c ũ n g không hiếm n h ữn g c â u ca, t r u yệ n k ể n g ợ i ca và ước v ọ n g về tinh t h ầ n d â n c h ủ trong c u ộ c đ ờ i .

- Đất có lề, quê có thói.

- Đất Vua, chùa làng.

- Phép Vua, thua lệ làng.

N h â n d â n từ l â u v ẫ n ước a o một xã h ộ i thái b ì n h , công b ằ n g , b ê n c ạ n h l u ậ t p h á p c ủ a Vu a , c ủ a t r i ề u đ ì n h thì c ũ n g l ạ i có "lệ" c ủ a l à n g . M à lệ l à n g h a y "thói q u ê " , h ộ i l à n g có k h i l ạ i lớn h ơ n cả "phép" Vu a . Đó là một s ự thực đ ầ y t h u yế t p h ụ c c ủ a d â n g ia n . T r u yệ n cười, t r u yệ n tiếu l â m p h ả n á n h được tài t r í c ủa n h â n d â n , n h ữn g n h â n v ậ t Trạng n h ư Tr ạ n g Q u ỳn h , Trạng Lợ n , Trạng An , Trạng Cờ v.v... đ ề u là những con người b ì n h thường, có í t chữ nghĩa, n h ưn g g i à u k i n h n g h i ệ m sống, đ ủ t h ô n g mi n h đ ể đ ối đ á p v ớ i mư u c h ướ c c ủ a k ẻ t h ù . 46TTriết lý vì con người 46Tấ y t h ê m một lần t ỏ a á n h sáng, k h i mà v ă n h ọ c d â n gian - Tiếng n ó i t â m tình c ủ a q u ầ n c h ú n g c ũ n g đ ề c ậ p đến chủ đ ề tình yê u - n h ữn g k ha o k h á t về h ạ n h p h ú c r ấ t t h ậ t , rất đ ờ i thường. L à m sao cổ t h ể k hô n g biết đến n h ữn g mả n g c a d a o , tục n g ữ , k h ô n g c h ỉ l à trữ tình - trí t u ệ mà c ò n rất h à i h ướ c - c á i h à i c ủ a d â n g i a n rất g ầ n g ũ i v ớ i triết l ý c ủ a c u ộ c đ ờ i v à vì c u ộ c đ ờ i mớ i l à m s a o !

B â y g i ờ mậ n mớ i h ỏ i đ à o ,

V ư ờ n h ồ ng đ ã có a i v à o h a y chưa.

M ậ n h ỏ i thì đ à o xin t h ưa ,

V ư ờ n h ồ n g có lối n h ưn g chưa a i v à o .

R ằ n g thì

- Trăm năm trăm tuổi trăm chồng,

128

- Yêu ai thì bế, thì bồng trên tay.

- Trăm năm trăm tuổi trăm chồng,

- Yêu ai thì lấy, tơ hồng nào xe.

Thuở ấy, tình yêu đâu đã vượt lên trên mọi đạo lý, phép tắc, vậy mà người đàn bà trong bài ca dao này vẫn cứ rất thật với cuộc đời, vẫn cứ rất dân gian :

- Em là con gái tổng trên,

- Em đi bắt cáy, xuống lên ngõ này.

- Tinh cờ cặp được anh đây,

- Có cho chung mẹ, chung thầy hay không ?

Khi sống v ớ i tình yê u , t r o n g tình c h ồ n g v ợ , người đ à n b à t r o n g ca d a o c ũ n g t h ậ t t h à , mả n h liệt k h ô n g k é m p h ầ n h i ệ n đ ạ i , mộ t k h i g ặ p 40Tđược 40Th ạ n h p h ú c : t r o n g sự ma y mắ n :

- Bác mẹ bú mớm nâng niu,

- Tội giời thì chịu, khôngyêu bằng chồng.

129

D â n g i a n tỏ r a rất h ì n h đ ẳ n g, n h â n á i v ớ i mọ i người, đ ặ c b i ệ t l à người p h ụ n ữ . Tr o n g h ầ u hết các tác p h ẩ m d â n gian, ta n h ậ n thấy h ì n h b ón g người p h ụ n ữ đ ề u h i ệ n r a v ớ i sự cảm t h ố n g , yê u t h ư ơ n g rất đ ặ c biệt. D â n g i a n có n h ữn g c â u h á t "chồng ” k h u yê n v ợ " thì c ũ n g lại có n h ữn g c â u ca " v ợ k h u yê n chồngP P [ 7 1 ]. Nếu có thể l à m đ ươ c con số thống k ê c h í n h xác, t h e o sư ước đ o á n c ủ a c h ú n g tôi, số lượng n h ữn g b à i ca đ ẹ p về n g ườ i p h ụ n ữ v à vai trò c ủ a họ trước c u ộ c đ ờ i c h ắ c h ẳ n sẽ chiếm số l ư ợ n g t r ộ i h ơ n . K h ô n g p h ả i n g ẫ u n h i ê n mà các n h à n g h i ê n cứu v ă n h óa d â n t ộ c trên các quốc gia k h i tìm hiểu v ề v ă n h ọ c d â n gian c ủ a x ứ sở mình, h ọ đ ã tìm đ ế n các b à mẹ n h ữn g n g ư ờ i p h ụ n ữ , n h ữn g cô g á i c ủ a " q u á k h ứ" - đ ể tìm h i ể u , đ ể sưu t ầ m n h ữn g b à i h á t d â n g i a n c ủ a q u á k h ứ - của c h í n h h ọ - Tiến sĩ v ă n h ọ c Công T ằ n g T ô n N ữ Nh a Trang- (Việt Ki ề u - đ a n g sống t ạ i M Ỹ ) đ ã cho biết n h ư thế. C h ú n g tôi c h o r ằ n g , đ i ề u đ ó là h o à n t o à n h ợ p l ý . B ở i lẽ c h o d ù ở bất cứ nơi n à o t r ê n trái đất, ở cả n h ữn g q u ố c v ươ n g có n ề n v ă n mi n h s ớ m n h ấ t và người p h ụ nữ - b ấ t chấp mọi đ ẳ n g cấp, mọi quốc gia v ẫ n chiếm giữ v a i trò t h ực sự c ủ a mì n h . Tà i liệu c ủ a các n h à nghiên cứu xã h ộ i h ọ c , p h ụ n ữ h ọ c , thuộc trung t â m k h o a h ọ c x ã

130

h ộ i v à n h â n v ă n quốc gia t ạ i Th à n h p h ố Hồ C h í M i n h đ ã l à m mộ t sự tổng h ợ p các t h a m l u ậ n , c ô n g trình n gh i ê n cứu ( c ủ a c á c t á c giả t r o n g v à n go à i n ướ c ) đ ã c u n g cấp n h ữn g t h ôn g t i n k h á c h q u a n và bổ ích về vấn đ ề n à y. Đ ặ c biệt là tài liệu c ủ a Yu I n S u n ( An n Ax bo r Un i v e r s i t y Microfilm I n t e r n a t i on – b ả n t i n l ầ n đ ầ u 1978, 1 9 87 ) , c ủ a M a r i a m D a r c e F r e n i e r , giáo sư, tiến sĩ , n g ư ờ i đ ã từng có q u á t r ì n h n g h i ê n cứu v à giảng d ạ y về lịch sử c ủ a p h ụ n ữ M ỹ v à các quốc gia c h â u Á n h ư Trung Quốc, N h ậ t b ả n v à Việt N a m [ 6 3 ] . Kh i l à m sự so sánh n à y, các tác giả c h o biết người p h ụ n ữ Việt N a m, từ trong q u á k h ứ có n h i ề u mặt đ ã tỏ ra k h ô n g b ị t h u a thiệt, nếu k h ô n g mu ố n nó i là có p h ầ n nổi trội h ơ n trong sự bình đ ẳ n g , trong gia đình, x ã hội, so v ớ i p h ụ n ữ Tr u n g Ho a , N hậ t B ả n c ù n g thời - trên t h ự c tế. Và vì v ậ y, từ n h ữn g tác động c ủ a lịch sử, xã hội, t í n ngưỡng thì n é t n ổ i trội trong v ă n hóa t r u yề n t h ốn g Việt N a m là đ ặ c điểm 46Ttrọng văn 46Tmà biểu h i ệ n rõ n é t n h ấ t l à t r ọ n g p h ụ n ữ h a y thiên về n ữ t í n h . Đi ề u n à y đ ã đ ư ợ c liến sĩ T r ầ n Ng ọ c T h ê m nghiên cứu v ớ i n h ữn g b ằ n g chứng khá x á c đ á n g , trong c ô n g trình nghiên cứu " d à i h ơ i " c ủ a mì n h . "Tìm về b ả n s ắ c v ă n h ó a Việt N a m ( c á i nhìn h ệ t h ố n g - loại h ì n h ) (Discovering t he I d e n t i t y of Viemamese C u l t u r e : T yp o l o g i c a l - systematic views) [ 2 0 4 ]. V ớ i n h ữn g tri t h ức - vấn đề k h o a học về v ă n h ó a , cuốn s á c h được liệt v à o t r o n g số l o ạ t s á c h (khá í t ỏi) b á n c h ạ y n h ấ t t r o n g t h á n g cuối n ă m 1 9 9 6 (best seller) - theo thông t i n t ừ b á o chí t ừ cơ q u a n p h á t h à n h sách Th à n h p h ổ Hồ C h í M i n h . C h ú n g tôi x i n trở l ạ i tiếp t h e o v ớ i n h ữn g thể l o ạ i , t h à n h tố c ủ a v ă n h ó a d â n gian, đ ó là thể loại t r u yề n thuyết d â n g i a n . T ừ trong t r u yề n thuyết d â n gian, tinh t h ầ n n h â n đ ạ o v à d â n c h ủ có từ trong má u t h ị t c ủ a lịch sử d â n tộc k h ô n g b a o giờ q u ê n v ị trí t h ự c sự trọng yếu của người p h ụ nữ Việt N a m. T r u yề n t h u yế t v ớ i tư cách là n h ữn g t r u yệ n cổ d â n g i a n có d ựa trên n h ữn g cơ sở, n h ữn g sự k i ệ n lịch sử n à o đ ó , là k h o t à n g p h o n g p h ú nó i về v a i trò k h a i s á n g đ ấ t nước v à d â n tộc c ủ a n g ư ờ i p h ụ nữ Việ t Na m. C ù n g v ớ i truyền thuyết về n g ườ i a n h h ù n g k h a i s á n g đ ấ t n ướ c v à d â n tộc , n h â n d â n đ ã d ựn g lên cả một h ệ t h ốn g n h ữn g truyền t h u yế t nói v ề n g ườ i mẹ a n h h ù n g v ớ i n h ữn g chi tiết s i nh động, tươi đ ẹ p nhất. Ông c h a từ xưa vẫn có c â u " B à Đ à trồng c â y, x â y n ú i " , k h ô n g r õ l a i lịch bà Đ à cụ thể, d â n g i a n c h o biết đ ó là người đ à n b à khổng lồ, t h â n thể đ ẫ y đ à , to lớn, B à c ù n g Ông Đù n g đ ắ p n ú i l ậ p n ê n đ ấ t nước, n ú i sông v à cuộc

131

sống cho d â n c h ú n g ở n ơ i đ ó . Nh â n d â n vùng đ ồ n g b ằ n g B ắ c B ộ và Tr u n g Du đ ề u lưu truyền về c ô n g lao c ủ a bà Đà v ớ i n i ề m tri â n s â u s ắ c . Đạ o l ý d â n c h ủ - b ì n h đ ẳ n g và v ô c ù n g n h â n á i trước n h ữn g đ ó n g g ó p c ủ a người p h ụ n ữ cho n o n sông gấm vóc n à y. N g ư ờ i ta n h ớ v ề cội n g u ồ n c ủ a mì n h l à con c h á u L ạ c Long Qu â n v à Âu C ơ - Và vì v ậ y, n g ư ờ i p h ụ n ữ Việt Na m - trong tiềm thức mu ô n thuở c ủ a d â n gian l u ô n l u ô n đ ượ c coi là "điểm tựa" c ủ a mọi đ i ể m tựa. K hô n g p h ả i là n g ẫ u n h i ê n việc đ ạ i tên các d ã y n ú i , d ò n g sông t r ê n đất n ướ c mình thường h a y g ắ n với tên người p h ụ n ữ : tên n ú i B à đ ượ c đ ặ t cho rất n h i ề u n g ọ n n ú i của x ứ sở mình. Hò n Vọng p h u - tượng đ á chờ c h ồ n g ở Lạ n g S ơ n còn có t ê n gọi n ô m n a là n ú i B à , cho đ ế n Hò n Vọ n g P h u ở Th a n h Hó a , B ì n h Địn h , P h ú Yên đ ề u có c h u n g một t ê n gọi Nú i B à n h ư b à y tỏ l ò n g tôn kính... ở H à S ơ n B ì n h có n ú i " Vu a B à " , Ni n h B ì n h có n ú i N à n g Tiên, ỏ T h a n h Hó a cỏ n úi Bà Ả C ò m v à Nú i n à n g Hờ i , n à n g H ỡ i . C h o đến t ậ n mi ề n Na m, n ú i B à Đen ở Tây N i n h c ũn g được biết đến n h ư thế. Ngay cả d ò n g sô n g , trong tư d u y c ủ a người P h ươ n g Đông : Đất - N ướ c - Nú i No n k h ô n g đ ơ n t h u ầ n là l ã n h đ ì a vật chất đ ơ n t h uầ n . C h ú n g t hự c sự có một "thế giới riêng" đ ể t ồn tạ i - thế g i ớ i ấy là c ủ a t â m linh, c ủ a l ò n g t h à n h k í n h . V à vì v ậ y, sẽ k h ô n g có gì ngạc n h i ê n nếu n h ư tên ngọn n ú i , v à b â y giờ là c ủ a d ò n g sông c ũ n g t h ườ n g g ắ n v ớ i b i ể u tượng về c á i lớn lao, cái vĩ đ ạ i c ủ a M ẹ - Nh ữn g d ò n g sông l ớ n c ủ a ta n h ư sông C á i ( c ò n gọi là sông H ồ n g ) , sông M ê K ô n g c ò n có nghĩa đ e n l à sông M ẹ - Nh ữn g con sông l ớ n ở từng địa p h ư ơ n g c ũ n g t h ườ n g mang c á i tên n ô m n a là sông C á i . Ví d ụ lưu vực của sông Gi a n g v à sô n g C h ó ( P h ú K h á n h ) c ũ n g đ ượ c gọi l à sông Cái. V ự c to n h ấ t t r ê n sông c ũ n g đ ượ c gọi v ớ i cái tên rất ý n g h ĩ a là vực T ừ M ẫ u [ 2 4 9 ] . Trong từ n g u yê n tiếng Vi ệ t, từ "Cái" có n g h ĩ a là mẹ, là p h ụ nữ cũng đ ượ c d â n gian n h ắ c nhỏ v ớ i l ò n g biết ơ n , thể h i ệ n triết lý d â n c h ủ , b ì n h đ ẳ n g vì con người. N h ữn g từ " đ ườ n g cái q u a n " , " t r ồ n g c á i " , " đ ũ a c á i " , đều đ ượ c chỉ v ớ i 46Tý 46Tnghĩa lớn l a o v à q u a n trọng [ 6 7 ] . Nh ữn g s á n g t á c d â n g i a n Việt N a m còn đ ể l ạ i mội h ệ thống n h ữn g t r u yề n thuyết rất đ ỗ i tự h à o về n h ữ n g a n h h ù n g đ ầ u tiên đ ượ c t h ầ n t h á n h h ó a . Tiêu b i ể u là B à M ẹ Lú a , n g ườ i mẹ đ ã tìm r a h ạ t l ú a đ ầ u tiên n u ô i sống x ứ sở. Nh â n d â n lập đền thờ B à ở đ ỉ n h n ú i Tản. Tên t u ổ i những n g ư ờ i M ẹ n h ư B à Ng ô , Bà Đậ u , h à Nà n h , b à G i à u đ ượ c coi n h ư l i n h thiêng, t hầ n t h á n h . C ũ n g k h ô n g p h ả i

132

n g ẫ u n h i ê n , trên từng v ù n g Tr u n g D u , B ắ c B ộ , Đồ ng B ằ n g R, RMiền N ú i c ủ a t a , v ị t hầ n cai q u ả n bốn p h ươ n g n à y l ạ i t o à n l à .. . P h ụ n ữ [ 6 4 , 9 4 ] . Do ả n h hưởng c ủ a chế đ ộ phong kiến, đ ặ c b i ệ t là c ủ a N h o Gi á o , t r o n g x ã h ôi c ũ , n h à nước Đ a i Việt k h ô ng công n h ậ n c h o p h ụ n ữ vị trí bình đ ẳ n g với n a m g i ớ i trong gia đ ì n h và x ã hội, t u y n h i ê n , sự coi t r ọ n g n g ườ i p h ụ n ữ lại v ẫ n tồn t ạ i n h ư một n é t đẹp mang t í n h đ ạ o lý, n ó trở t h à n h một t r u yề n thống lâu đ ờ i trong d â n g i a n , x u ấ t p h á t từ đời sống k i n h tế v à x ã h ộ i c ủ a n ư ớ c ta - x u ấ t p h á t từ n ề n v ă n mi n h của c â y l ú a (civilis ation d u zi/., rice civiIizations). Tr o n g nề n v ă n minh ấ y, Đ ấ t v à N ướ c n ổi lên n h ư n h ữn g đ i ề u k i ệ n c ă n b ả n đ ể c a n h tác đặc t h ù của c â y l ú a . M à c â y l ú a thì c ầ n ph ả i đ ượ c s ản s i n h ra nhiều thóc gạo đ ể n u ô i sống con n g ư ờ i - Vì v ậ y mà h ì n h t h à n h t h ầ n Đất - Th ầ n Nước - Tất cả đ ề u là p h ụ n ữ . C ò n gọi là M ẹ Đất, M ẹ N ướ c , M ẹ Lú a . Hi ệ n n a y đ ề n thờ M ẫ u Đị a ( M ẹ Đất) còn đ ượ c thờ ở L á n g Hạ , Qu ậ n B a Đ ì n h , Hà Nội. Ha y là M ầ u Thoải (tức là M ẫ u Th ủ y - N ư ớ c ) c ủ a đ ạ o Ta m P h ủ , nh ư M ẹ Lú a còn tồn tại trong lỗ " M ẹ l ú a xuống đ ồ n g " ở Làng Qu ắ c Th ướ c , Hu yệ n Yê n L ậ p , Tỉnh Vĩ n h P h ú . C h ú n g tôi c ũ n g sẽ trở lại vấn đề n à y k h i đ ề cập đến kh í a c ạ n h tín n g ư ỡ n g v à lễ h ội d â n g i a n t r o n g việc thể h i ệ n v a i trò c ủ a B à M ẹ - M ẫ u M ẹ trong v ă n h ó a d â n gian Viêt N a m t h ờ i k ỳ n à y. 21TỞ 21Tđây, xin có đ ượ c mộ t n h ậ n x é t , từ t r o n g t r u yề n t h u yế t và t í n n g ưỡ n g d â n g i a n , n g ư ờ i p h ụ n ữ đ ã x u ấ t h i ệ n trong tư thế c ủ a một người mẹ tạo d ựn g ra lịch sử, r a cuộc sống từ buổi sơ k h a i cho d â n tộc. V à c h í n h h i ệ n tượng n à y đ ã thể hiện một n é t đ ẹ p c ủ a t r u yề n thông v ă n h ó a của d â n lộc. M ộ t d â n tộc trọn v ẹ n hết mình với triết l ý vì con n g ườ i ấy, c h í n h từ k h o tàng t r u yệ n cười, t r u yệ n tiếu lâm, t r u yệ n Tr ạ n g , c â u đ ố t ụ c g i ả n g t h a n h v à đ ố t h a n h giảng t ụ c , c h ú n g ta c ũ n g thấy đ ằ n g s a u tiếng cười d ò n d ã , h ả h ê (có k h i , có vẻ n h ư t ụ c ) là thấm đ ẫ m triết l ý d â n g i a n Việt Na m, có một mản g n h ữn g t r u yệ n cười, t r u yệ n tiếu lâm, t r u yệ n Tr ạ n g , trong cả n h ữn g c â u đ ố t ụ c g i ả n g t h a n h thì hình tượng n g ườ i p h ụ n ữ - không c h ỉ hiện r a v ớ i tư cách là một cá n h â n đ ơ n đ i ệ u , h ọ được gửi gắm biết bao n h i ê u là trí tuệ c ủ a n h â n d â n , đ ủ đ ể chiến t h ắ n g kẻ t h ù - có l ú c là h ì n h tượng a n h chồng k h ờ dại, có k h i là một lũ q u a n lại hống h á c h , dốt n á t , d â m ô, trọc p h ú . C ó lúc lại h i ệ n r a d ư ớ i hình ả n h c ủ a v ậ t n à y, v ậ t nọ ( t r o n g c â u đ ố tục giảng t h a n h ) đ ể t h ấ y cái sức t h ô n g minh, d í d ỏ m c ủ a n h â n d â n tài t ì n h trong n h ã n q u a n ,

p h á t h i ệ n đ ượ c n é t tương đ ồ n g trong b ả n chất c ủ a các sự v ậ t , sự việc - trong cả cách nhìn rất đ ỗ i 46Tdân chủ 46Th ồ n n h i ê n c ủ a d â n g i a n .

Nóng nực thì ghét đuổi tôi, Hễ mà lạnh lạnh thì lôi tôi gần.(Cái mền chăn)Sinh em ra đứng đàng đứng chợ,Đem em về làm vợ làm chồng. Đêm đêm trong chốn phòng không,Tắt đèn ta lại nhau cùng hợp loan.(Chiếc chiếu)Xưa kia em trắng như ngà,Vì chàng quân tử em đà thâm thâm.rách ai mảng tính vô tâm,Chàng đánh chàng đập chàng lại còn nằm

- Buổi chợ đang đông, Anh cõng tôi về,

- Anh đè tôi xuống,

- Anh chặn lưng tôi,

- Tôi chặn lưng anh.(Chiếc chiếu)- Cô kia đang đứng đầu hè,Cậu kia chạy lại liền đè một thôi. Cho thời ướt á

Đằng sau n h ữn g c â u đ ố d ạ n g n à y, đ ằ n g s a u tiếng cười t h ú v ị vì t à i trí t u yệ t v ờ i c ủ a d â n g i a n lại đ ã h é mở một triết lý d â n chủ - bình đ ẳ n g - t r i ế t lý ấy k h i ế n con người h ò a đồng v ớ i cả sự vật, v ạ n vật - triết l ý ấy c ũ n g đ ư ợ c c h í n h Lê T h á n h Tông đ ã t ừn g có n h ữn g s á n g tác về n h ữn g đối t ượ n g đ ượ c coi l à thấp h è n trong các đối tượng đ ượ c t h ơ ca n ó i đến n h ư b à i t h ơ 46T"Con Voi"

- X ông pha bốn bể cõi bể chông gai,

- Vùng vẫy mười phương bụi cát bay.

- Phép nước gọi là tơ chỉ buộc,

- Sức này nào quản búa rìu tay.

133

- Đến bài thơ về "Con Cóc"

- Bác mẹ sinh ra vốn áo sồi,

- Chốn nghiêng thăm thẳm một mình ngồi.

- Tép miệng năm ba con kiến gió,

46TCó 46Tp h ả i n h à v u a t r í t h ứ c nghệ sĩ n à y t ừn g học t ậ p t i n h t h ầ n d â n chủ trong d â n c h ú n g đ ể có đ ượ c n h ữn g b à i t h ơ , tứ t h ơ lạ l ù n g n h ư thế. Hò a đ ồ n g v ớ i v ạ n vật, c h a n h ò a v ớ i thiên n h i ê n , c â y cỏ - â u đ ó c ũ n g là n é t đ ẹ p t r o n g t r u yề n thống v ă n h ó a Vi ệ t mà v ă n h ọ c d â n g i a n là n ơ i t h â u tụ k h á đ ầ y đ ủ v à tập t r u n g hơn cả trong một triết lý 46Ttất cả vì con người 46Tmà c h ú n g tôi vừa đề cập, d ướ i n h i ề u n h ữn g biểu h i ệ n c ủ a n ó . K h ô n g thể q u ê n đ ượ c mả n g n h ữn g t r u yệ n c ườ i , t r u yệ n tiếu lâm v ớ i biết b a o màn h à i k ị c h v u i n h ộ n , c á i cười c ủ a d â n g i a n t h ậ t đ á n g yê u , thật h ồ n h ậ u l à m sao.

- Nghiến răng chuyển động bốn phương trời.

Trong rất n h i ề u mô - típ c ủ a t r u yệ n cười, có thể n ó i mô típ đ ả kích thói x ấ u t ậ t h ư c ủ a c á c ông chồng, h ì n h tượng thông mi n h , d í d ỏ m của các b à vợ đ ã l à k h á p h o n g p h ú . M ộ t a n h c h à n g "sợ vợ đ ẻ " , t ư ở ng v ợ n ổ i c ơ n t a m b à n h mà h ồ n v í a lê n mâ y. M ộ t a n h c h à n g , vợ mớ i đ ẻ , e m vợ lại t h ă m, n g ủ l ạ i n h à đ ể g i ú p v i ệ c gia đ ì n h . An h ta c h ực " n ọ k i a " v ớ i cô em - Ng ườ i v ợ thông mi n h tinh ý n h ậ n r a và tế n h ị h á t r u con nh ữn g c â u b â n g qu ơ n h ư thế n à y :

Con ơ i ! con b ú c h o no,

H ỡ i n gườ i q u â n tử kia bò đ i đ â u ?

Cô em gái nọ cũng quyết liệt trả lời với ai đó :

C háu ơi ! cứ ngủ cho no,

Của dì dì giữ, ai bò mặc ai...

134

Cuộc đ ờ i t r ầ n t ụ c đ ầ y ắ p niềm v u i , n h ưn g còn đ ó v ớ i v ô v à n n h ữn g đ ắ n g cay, mất má t , chỉ có tiếng cười c ủ a d â n g i a n mới thực sự đ e m lại n h ữn g c ả m x ú c n g u yê n v ẹ n c ủ a cuộc sống t h ực tại.

46T2.3.2. Sân Khấu Dân Gian

Tiếng cười d â n g i a n k h á c x a với tiếng cười trong v ă n học q u a n p h ư ơ n g p h o n g kiến, k h á c x a v ớ i tiếng c ườ i n g ậ m n g ù i , lu yế n tiếc, p h a cả nỗi b u ồ n riêng, s â u lắng trong t h ơ Tú X ươ n g . Tiếng c ườ i trong các tác p h ẩ m v ă n h ọc d â n gi a n 48Tl à 48Ttiếng cười v ừa p h ủ đ ị n h v ừa k h ẳ n g đ ị n h , nó trả con người lại c h í n h con người mì n h trọn v ẹ n - Nó là tiếng c ườ i c ủ a niềm k h á t k h a o được sống t r ê n cõi đời có đ ầ y đ ủ n h ữn g b u ồ n vui... Nó l à m cuộc sống t h a n h đ ẹ p h ơ n . C h ú n g tôi kết t h ú c p h ầ n n ó i v ề n ề n v ă n học d â n gian n ử a c u ố i thế k ỷ X VI I I nửa đ ầ u thế k ỷ X I X v à đ i đến khẳng đ ị n h : Dựa trên mộ t bối c ả n h l ị c h sử v ớ i rất nhiều biến động n h ư trên đ ã t r ì n h b à y, mọi lĩnh vực t h u ộ c t h ượ n g tầng kiến t r ú c đ ề u có sự t h a y đ ổ i - V ă n học d â n gian n ằ m t r o n g kiến trúc t h ượ n g tầng - bao gồm v ă n học, n g h ệ thuật, tôn giáo, chính trị, h ẳ n n h i ê n c ũ n g t u â n t h e o q u y l u ậ t ấy. Vì v ậ y, so v ớ i c á c giai đ o ạ n lịch sử p h á t triển c ủ a v ă n học d â n g i a n trước đ ó , v ă n h ọ c d â n g i a n thời k ỳ n à y c ũ n g có n h ữn g t h a y đổi, đ ậ m đ à , s â u sắc h ơ n , t r o n g sắc thái trữ t ì n h , r ắ n r ỏ i trong p h ươ n g d i ệ n tố cáo h i ệ n thực v à h à i h ướ c một c á c h khỏe k h o ắ n , trước n h ữn g h i ế n cố c ủ a cuộc đ ờ i , c ủ a xã hội. V ă n h ọ c d â n g i a n t h ờ i k ỳ n à y, về mặ t n ộ i d u n g , t h ể h iệ n được nội d u n g p h o n g p h ú , trong đ ó trội n ổ i lê n hết t h ả y l à 50Tsự kêu đòi về sự bình đẳng) 50Tc ù n g n h ữn g 50Tkhát vọng chính đáng 50Tv à t h a thiết 50Tcho con người - vì con 46T50Tngười 46Tt r o n g một x ã h ộ i c ò n biết b a o n h i ê u t r ầ m l u â n , k h ổ ả i . Với n h ữn g n ộ i d u n g , ý n g h ĩ a giàu giá trị n h â n v ă n n h ư thế, c h ú n g t h ự c sự giữ v a i trò 46T"làm nền” 46Tq u a n trọng c h o v ă n h ọ c viết cũng n h ư c á c t h à n h tố n g h ệ t h u ậ t t h u ộ c v ă n h ó a d â n gian ( n h ư Tuồng, c h è o , s â n k h ấ u , h ộ i h ọ a , đ i ê u k h ắ c , lễ hội, p h o n g t ụ c d â n g i a n ) n ộ i d u n g v à giá trị ấy c ủ a v ă n h ọ c d â n gian đ ề u đ ã n h ằ m thể h i ệ n c a o n h ấ t triết lý c ủ a d â n gian : triết lý vì con n g ườ i là sự k ê u đ ò i đ ượ c giải p h ó n g c h o mọi người - 46TĐó lù nền văn học giàu giá trị nhân văn mang màu sắc của dân gian, của cuộc đời.

135

Đối v ớ i n h â n d â n v ù n g B ắ c B ộ Việt N a m, Chèo l à bộ mô n n g h ệ t h u ậ t t h u ộ c sân k h ấ u d â n gian, c h ủ yếu d o n ô n g d â n s á n g tác tự b i ê n , t ự diễn trong cuộc sống h à n g n g à y. Do đ ó , đối t ượ n g c h ủ yếu c ủ a n ó là n h â n d â n lao đ ộ n g chống lại á p b ức bóc l ộ t c ủ a bọn p h o n g kiến, những t ậ p t ụ c , lễ giáo h ẹ p h ò i [ 1 6 3 , 1 7 4 ) . Trong k h i x e m x é t mộ t số tính chất c h ủ yếu c ủ a tiếng cười trong c h è o cổ,

c h ú n g tôi n h ậ n thấy n h â n vật h ề c h è o đ ặ c biệt l u ô n g i à u t í n h chiến đấu. B ấ t k ỳ ở đ â u , k h i có cơ h ộ i là

h ề c h è o x u ấ t h i ệ n thực h i ệ n n h i ệ m v ụ "lịch sử" c ủ a mì n h . H ề c h è o l u ô n c h â m biếm từ những q u a n n i ệ m tối cao c ủ a p h o n g kiến t h ố n g trị là Trời, Phật. Trong k h i các v u a c h ú a thế gian t h ườ n g k i ê u ngạo tự vỗ n g ực x ưn g là thiên tử ( c o n trời), b à y đ ặ t c h u yệ n đ ị n h mệ n h n h ư một o a n n g h i ệ p b ấ t biến ú p c h ụ p cuộc đ ờ i thiên h ạ , h ễ mở miệng r a là " Th à n h sự t ạ i Th i ê n " , " d u yê n do t ú c đế", đ ể tự dối t r á sự d ốt n á t c ủ a mình, đ ể x o a d ị u sức p h ả n k h á n g c ủ a n h â n d â n , c ầ u mo n g sự d a n h lợi c ho mì n h. Hề

c h è o một l ầ n n ữa d ũ n g c ả m, k h ô n g h ề t h u a k é m t ụ c ngữ, ca d a o , c h â m b i ế m t ố cáo v à o sự thối n á t c ủ a lũ s â u mọ t l à m h ạ i d â n c h ú n g . Vũ k h í mạ n h mẽ c ủ a h ề c h è o c h í n h là chất h à i h ò a q u yệ n v ớ i n gô n n g ữ d â n d ã đ ờ i t h ư ờ n g đ ã khiến c h o k ẻ thù p h ả i hoảng s ợ , l á n h x a . Tr o n g v ở c h è o Tr ươ n g Viên, h ì n h tượng ô n g Tr ờ i thiêng liêng là thế, giờ b ỗ n g b ị h ạ b ệ trong sự xếp h ạ n g , đ á n h giá c ủ a người đ ờ i . Hì n h tượng ô n g Trời l ạ i trở về một cách b ì n h đ ẳ n g t r o n g cuộc sống đ ờ i thường, trong sự so s á n h v ớ i một a n h trai l à n g " q uá lứa, n h ỡ thì" c h ư a x o n g c h u yệ n vợ c o n , q u a lời Tù y tòng đ ộ n g viên c h à n g t r a i xấu số đ ườ n g d u yê n p h ậ n ấy là :

- Trời c ũ n g còn ế sưng r a k i a kìa !

H ì n h 48Tt ượ n g 48TT r ờ i 48Tc ó k h i l ạ i h i ệ n v ề t r o n g v a i 48T"thức 48Tg iã " t h i ể n 48Tc ậ n đến 48Tmù 48Tq u á n g , q u a lời đ á n h giá c ủ a người lính h ầ u c ủ a Th ừa T ư ớ n g về h ưu (chèo Trương 48TVi ê n )

C h ậ c ! c h ả Tr ờ i t h o n g ma n h k h ôn g n h ì n t h ấ y a i n ê n Trời

v ẫ n cứ c h o l à n h ấ t Trời !

136

N s ư ờ i n gh e c h è o , x e m c h è o h ẳ n sẽ hiểu r a ô n g Trời ấy c h ắ c k h ô n g p h ả i l à ô n g Trời c ủ a Th ượ n g Đế, Th ầ n t há n h gì - ô n g T r ời ấy là a i ? nếu k h ô n g p h ả i là bậ c "Đế Vươ n g " trong t h i ê n h ạ mặ c l ò n g ức hiếp d â n c h ú n g, giữa đ ờ i thường, 59Tgiữa 59Tchốn q u a n t r ườ n g t h a n h t h i ê n b ạ c h n h ậ t . S a u T r ờ i là Ti ê n , l à Phật, n h ữn g đối tượng " đ ặ c b i ệ t " v ớ i h ạ g i ớ i c ũ n g đ ượ c "mời gọi" trên s â n k h ấ u chèo. C â u c h u yệ n “ L ư u Ng u yễ n n h ậ p t h i ê n t h a i " c ủ a

” P từ trước T r u n g Quốc s a n g n ướ c ta đ ã trở t h à n h "Từ Th ức 48Tl ê n 48TTiênP đ ế n n a y đ ư ợ c h à n g biết b a o n h o 48Ts ĩ 48Tca t ụ n g mi ệ t mài. 48TV ậ y 48Tmà k h i bước v à o c h è o , n h â n d â n b ằ n g con mắ t d â n c h ủ c ủ a d â n g i a n đ ã nhìn 48Tv i ê n 48Tq u a n p h ủ l ã n g mạ n p hó n g t ú n g n à y t h e o con mắ t k h á c . Vớ i h ọ , Tiên chẳng khác người t h ườ n g , c ũ n g t r ầ n t ú c n h ư n g ư ờ i t r ầ n . C ó k h i Ti ê n c ũ n g k h ôn g đ ượ c n h ư người 48Tt r ần 48Tg i a n n ữa , h ã y n gh e lời bâng q u ơ c ủ a ô n g Tơ Hồ n g :

B a o nhiêu n g ư ờ i q u è q u ặ t ở h ạ g i ớ i đ ề u là Ti ê n sa cả đ ấ y !

Đã thấy rất dễ d à n g ý c h â m biếm tưởng là n h ẹ t h o ả n g mà sâu c a y thấm thía vô cùng... Hình ả n h Tiên c ò n x u ấ t h i ệ n t r o n g lời a n h H ề g ậ y nói v ớ i t ừ Th ức 48Tk h i 48Tvừa đ ặ t c h â n đến cửa động Th ầ n – p h ù:

- Trong ấy có nhiều Tiên lắm thầy ạ ! Tiên mẹ cõng Tiên con đang: chí

chóe cắn đuôi nhau!

137

B à n đến đ ạ o P h ậ t , k ể cả đ ạ o Nh o , là quốc giáo c ủ a ta cách đ â y c ả nghìn n ă m 48Tv à 48Tcó ả n h h ưở n g k h á s â u sắc trong n h â n d â n c ũ n g bị h ề chèo đ ể mắt tới. Nh â n d â n v ố n chỉ tiếp t h u n h ữn g gì p h ù h ợ p v ớ i h ọ , ở n h ữn g điều k i ệ n lịch sử n h ấ t đ ị n h trong các đ ạ o giáo, lấy đấy bổ s u n g c h o vốn sống tinh t h ầ n , l à m p h o n g p h ú c h o triết 48Tl ý 48Tn h â n sinh c ủ a mình ( n hư t ư t ư ở n g công bằng, lòng v ị t h a , bác á i , ở đ ạ o 48Tl ý : ở 48Th i ề n g ặ p l à n h , á c g i ả á c báo...), cho q u a n đ i ể m đ ạ o đ ứ c ( n h ư lòng hiếu nghĩa, t h ủ y c h u n g, đ ộ l ượ n g , v ị tha, đoàn kết " th ươ n g người n h ư thể thương thân"...) c ủ a mì n h . Nội d u n g các l o ạ i hình v ă n h ọ c - v ă n h ó a d â n gian c ủ a t a n ó i c h u n g c ũ n g t h ấ u triệt q u a n điểm n à y. N h â n d â n sáng suốt c h ọ n lọc, bóc t á c h n h ữn g yếu tố t i ê u cực ( n h ư lối n h ị n n h ụ c , k h ổ h ạ n h , q u a n niệm cho " đ ờ i l à bể khổ"...) v à triệt đ ể lợi d ụ n g mọi cơ h ộ i để p h ê p h á n không k h o a n n h ượ n g tất cả những gì trái v ớ i tự n h i ê n , trái v ớ i con người, c ủ a tất cả các đ ạ o giáo. D â n tộc mình từ trước đến k h i P h á p x â m lược, chưa b a o giờ là d â n tộc t ô n giáo thực sự. C h ư a h ề có cuộc k h ở i n g h ĩ a n à o c ủa n ô n g d â n được n é p d ướ i b ó n g cờ c ủ a tôn giáo [ 1 1 5 , 1 6 3 ] . H ề chèo có nhiều v ở , n h i ề u đ o ạ n đã kích n g h i ê m k h ắ c v à o tôn giáo từ T r ờ i P h ậ t đến sư sãi, c ả bọn người d ựa v à o T h ầ n t h á n h đ ể lòe bịp d â n . Rất đ á n g lưu ý đến vở c h è o c ũ n g đ ã k h á q u e n thuộc - c h è o " Qu a n â m T h ị Kí n h " - X é t đến t ậ n gốc gácR Rsự tích của vở chèo không thể chối cãi - là b ắ t

n g u ồ n từ sự tích c ủ a P h ậ t Giáo. Vậ y mà , sự k ỳ diệu của t à i t r í d â n g i a n đã "Việt N a m hóa", d â n tộc h ó a đ ể từ c â u c h uyệ n mà đề tài b ắ t đ ầ u t ừ P h ậ t giáo ấ y lại trở về v ớ i d â n gian n h ư là c â u c h u yệ n giữa cuộc đ ờ i t r ầ n t ụ c v ớ i tất cả n h ữ n g b u ồ n v u i , n hữ n g o a n trái k h ô n g t r á n h k h ỏi .. . . M ặ c d ù mang sắc mà u c ủ a P h ậ t giáo, Thị K í n h c h ỉ tiếp t h u đ ạ o đ ức t r o n g l à n h của P h ậ t giáo là c ứu người theo trong c ơ n h o ạ n nạn, Th ị Kí n h dẫ u có p h ả i h à n h đ ộn g p h ư ơ n g c h â m tiêu cực c ủ a P h ậ t g i á o [ 1 1 5 , 153, l 6 1, 163] v ề q u a n n i ệ m:

T u là cõi p h ú c , tình là d â v o a n .

Đồng t h ờ i , d â n g ia n v ẫ n thấy một h ì n h ả n h Th ị Kí n h là người đ à n bà của cuộc đ ờ i mà sự tần tảo, yê u chồng với sự t ậ n t ụ y hết lòng l u ô n l à đ ặ c điểm n ổ i b ậ t . Nh ữn g k h á t khao c ủ a người đ à n b à mu ô n đ ờ i v ẫ n là k h a o k h á t được yê u , được l à m mẹ - C ó p h ả i vì thế mà cả trong tích t r u yệ n , l ẫ n l ú c n à n g lên n h ậ p cõi tòa sen, d â n g i a n t h ờ Qu a n Âm - T h ị Kí n h v à l ấ p ló b ê n c ạ n h c ò n l à h ì n h ả n h c h ú tiểu đ ứn g b ê n , n h ư một n ỗ i tưởng niệm c ủ a c h ú n g s a n h về k h á i v ọ n g và h ạ n h p h ú c c ủ a người

mẹ - P h ậ t B à Qu a n Â m. C ũ n g t ừ l â u , t r o n g d â n g i a n , n h ữn g người đ à n b à Vi ệ t Na m hễ g ặ p sự hiếm mu ộ n về đ ườ n g Rt h ườ n g c h ọ n thờ h ì n h t ượ n g P h ậ t b à Qu a n Â m b ê n con c á i R c ạ n h có c h ú tiểu đ ồ n g n h ư t h ể đ ể m o n g mỏi sự p h ù hộ , đ ộ trì cho k h á i khao đ ượ c l à m mẹ c ủ a mì n h. C ũ n g t r o n g vở c h è o Qu a n Â m Thị Kí n h , người t a thấy h a i l ớ p n h â n v ậ t bổ sung c h o n h a u , một b ê n là một n à n g Th ị Kí n h đ o a n trang, n ề nếp, gia p h o n g , một người đ à n bà Việt N a m t h e o đ u n g những c h u ẩ n mực mà lễ giáo p h o n g kiến yêu cầu. Và mộ t bên k i a là k h á t vọng c ủ a d â n g i a n , v u i tươi - rạo rực - h ồ n n h i ê n đến căng t r à n sức sống, q u a hình ả n h T h ị M à u . Dâ n g i a n từ lâu, k hô n g đ ợ i k h i Th ị M à u x u ấ t h i ệ n , c h ẳ n g đ ã có c â u ca r ằ n g :

- Lẳng lơ chết cũng ra ma,

- Chính chuyên chết cũng khiêng ra ngoài đồng.

- Lẳng lơ cũng chẳng có mòn,

138

- Chính chuyên cũng chẳng sơn son để thờ.

- Không chồng mà chửa mới ngoan

- Có chồng mà chửa thế gian sự thường.

- Chữ "trinh" đáng giá ngàn vàng,

- Từ anh chồng cũ đến chàng là năm.

- Còn như yêu vụng dấu thầm,

- Họp chợ trên bụng đến trăm con người.

- Đi đâu mà chẳng lấy chồng ?

- Người ta lấy hết chổng mông mà gào,

- Gào rằng đất hỡi, trời ơi,

S a o k h ô n g t h í bỏ cho tôi c h ú t c h ồ n g ?

C ả hai lớp n h â n v ậ t n h ư t r ê n đ ề u l à m s á n g t h ê m c h ủ đ ề c ủ a vở chèo, đó là giá trị n h â n v ă n cao cả. Hình ả n h c ủ a mộ t Th ị M ầ u tươi t r ẻ k h a o k h á t tình yê u , h ạ n h p h ú c bằng tất cả n h ữn g đ ộ ng tác k h o a trương biểu hiện : từ con mắ t liếc đ ưa tình, từ đ ô i t a y v à t h â n t h ể uốn lượn, từ trang p h ục tươi r ó i của sắc x u â n ngồn n g ộ n ... Tất cả đ ã đ ủ sức c h i n h p h ục v à chiến thắng, sức sống c ủ a con người v ớ i sự k h a o k h á t , đ a m mê và q u yế n r ũ k h ô n g thể cưỡng lại. Th ị M ầ u "trót d ạ i " n h ưn g d ũ n g c ả m chấp n h ậ n mội c á c h d ũ n g c ả m, h ì n h ả n h Th ị M ầ u trong buổi h ọ p làng h ỏ i tội g á i chửa h o a n g , n à n g k h ô n g c h o thấy sự sợ hãi, v ẫ n uốn éo, l ả lợi

Tô i t ê n ả Th ị M ầ u ,

T í n h t ô i h a y đ ú mỡ . . .

N à n g t h ú n h ậ n đ ã " c à n ể " c h o n ê n… v ậ y mà n g a y t r o n g

c h ố n c u n g đ ườ n g t r a n g n g h i ê m ấ y, b a o c o n mắ t t h è m t h u ồ n g n g ư ờ i p h ụ n ữ l ỡ h ư t h â n mấ t n ế t ấ y. V i ê n x ã t r ư ở ng , t r ướ c đ ô n g đ ả o l à n g x ó m, k h ô n g c ư ỡ n g l ạ i s ự đ a m mê x á c t h ị t t r ướ c mộ t Th ị M ầ u h ơ h ớ s ứ c x u â n , Xã t r ưở n g r a c h i ề u " t i ế c r ẻ " mộ t c á c h t r ắ n g t r ơ n , k h i n g h e Th ị M ầ u " n h ậ n l ộ i "

139

À r a l à s ự t h ể

Ả n ể v ớ i s ư

Q u ả l à g á i l ẳ n g l ơ

T h ế c ò n t a o s a o mà y c h ẳ n g n ể ?

Vẻ đ ạ o mạo, mũ cao, áo dài c ủ a x ã t r ư ơ n g v ụ t biến đ i đ â u , trả l ạ i cho ông ta một con n g ườ i thực với đ ầ y đ ủ n h ữn g k h a o k h á t trọn v ẹ n . . . Tiếng c ư ờ i của d â n 71Tgian 71Th ồ n h ậ u , b a o d u n g cho n à n g Th ị M ầ u v à c ù n g c h o cả viên x ã trưởng n ọ . Tr o n s các lớp Hề C h è o , h ì n h ả n h a n h Hề , mẹ Bốp, a n h M õ vốn l à n h ững n h â n v ậ t đ ượ c d â n c h ú n g g i à n h cho rất n h i ề u c ả m tình n ồ n g hậ u . M ỗ i l ầ n n h ữn g n h â n v ậ t ấy xuất h i ệ n l à mỗi l ầ n tiếng cười v a n g l ê n r ộ n r ã k h ắ p chiếu c h è o ở l à n g q u ê . Tiếng cười ấy b à y tỏ sự đ ồ n g tình, n h ấ t trí c ủ a n h â n d â n trước c h â n l ý của d â n gian - c ử a moi người - 46Tchân lý về sự công bằng - dân chủ. 46TC ũ n g tr o n g chèo " Qu a n Â m T h ị K í n h " , mà n mẹ Đốp đ i r a o k h o á n T h ị M ầ u [ 1 1 5 , 17 1 ] , là mà n chèo hấp d ẫ n nhất. Trên t h ự c tế, a n h H ề , a n h M õ , mẹ Đốp là n h ữn g n h â n v ậ t k h ô n g có tên t u ổ i , chức s ắ c trong xã hội, vậy mà k h i x u ấ t h i ệ n trên s â n k h ấ u , những n h â n v ậ t " c ù n g đ i n h " ấy lại đ ò i c h o mình c á i q u yề n đư ợc x ưn g d a n h , n g a n g h à n g với c á c chức s ắ c ỏ làng quê :

- " Tô i r a đ â y c ó p h ả i x ưn g d a n h k h ô n g n h ỉ ?

46TCó 46Tt h ể gọi đ ấ y là mô-típ mở đ ầ u cho sự x u ấ t h i ệ n c ủ a n h ữn g n h â n v ậ t " h ữu thực" mà " v ô d a n h " n à y, t r o n g c á c v ở c h è o cổ. Mô tip ấy, đ ạ ặ c t r ưn g c ủ a n h ữn g n h â n v ậ t ma n g t í n h h à i h ướ c rất trí t u ệ c ủ a d â n gian n à y n g à v n a y v ẫ n đước các n h à đ a o d i ễ n sân k h ấ u tiếp t h u t r ê n sân k h ấ u h i ệ n đại, với n h i ề u biểu h i ệ n l i n h đ ộ n g c ủ a n ó . Nh â n vật mẹ Đ ớ p t r o n g " Qu a n Â m Thị Kí n h " , không p h ả i chỉ xưng d a n h , mẹ Bốp k h ô n g hề tự t y v ề t h â n p h ậ n l à m mõ c h o thiên hạ, mẹ Đ ố p tự h à o vì "chức s ắ c " , n h ấ t là vì k h ả n ă n c thực tế c ủ a mì n h :

- T i ế n g đ ế : Kh ô n g x ưn g d a n h t h ì b iế t l ấ y g ì mà g ọ i .. .

- Chẳng d ấ u gì mẹ đ ì n h đ á m là tôi,

140

- N g h ề ă n n ó i tôi c ũ n g v à o t a y đ ú n g mực,

- Bất p h ậ n d a n h n hi tài túc,

Vô chế l ệ n h n h i d â n tòng.

G ặ p sự b ắ t b ẻ , h o ạ n h h ọ e c ủ a x ã t r ưở n g , t h ô n g mi n h , tài trí, M ẹ Đốp trả l ờ i t h ậ t r à n h rọt. Độ c đ á o nhất là h ì n h ả n h mẹ Bốp bốc lời của x ã t r ưở n g d ú m v à o g i ả i yếm (có l ú c là v ạ t v á y) c ủ a mình v à giải thích :

- Gửi n h ờ i thì nói, gửi gói thì mồ

v à r a h i ệ u

- N à y r a ! n à y r a ...

M ẹ Đốp, sau c á i vẻ k h ù k h ờ n h à q u ê là sự sắc s ả o đến đ i ề u , lợi d ụ n g mọi sơ h ở mà xỉa xói, mà đ â m n g a n g v à o lũ n g ườ i h ữu d a n h vô thực n ọ : k h i giải thích v ớ i c h ú n g l ý d o có bữa tiệc k h a o l à n g :

- ... Ấy chính là n h ờ c á i b ụn g ấ y mà l à n g t a có đ ượ c b ữ a

c h é n h ô m n a y đ ấ y, cụ ạ !

141

C h ú n g ta bỗng h ì n h d u n g lại h ì n h ả n h người p h ụ n ữ trong bức t r a n h H ứn g d ừ a c ủ a d â n gian. Ng ư ờ i p h ụ n ữ d ù n g tà trước c ủ a chiếc v á y mình h ứn g trái dừa trong tư t h ế v à t r a n g p h ụ c thật má t mẻ . L ạ i thấy ở đ â y sự đ a n kết, c h a n hòa, bổ sung c ủ a các n g h ệ t h u ậ t đ ể t ồn t h ê m s ắc mà u c ủ a c h ú n g . Ng ô n n g ữ d â n g i a n ù a v à o sân k h ấ u chèo n h ư đ ể l à m tăng sức sống c ủ a d â n g i a n . C ó thể nói trong chèo cổ, đ ặ c biệt l à n h ữn g vở c h è o nổi tiếng t r o n g d â n g i a n , t r o n g đó n g ô n n g ữ d â n g i a n . đ ư ợ c q u ầ n c h ú ng t á n thưởng, yêu thích là n h ữn g vở mà từ n ộ i d u n g đến nghệ t h u ậ t đ ề u t h ấ m đ ượ m triết lý và đ ạ o l ý c ủ a d â n g i a n , t r o n g đ ổ ngôn n g ữ d â n g i a n , n g ô n ngữ d â n giã, p h ó n g k h o á n g , bộc trực, h ì n h tượng, p h ù h ợ p v ớ i tư d u y c ủ a người h ì n h d â n l ạ i l u ô n là đ i ể m s á n g góp p h ầ n thể h i ệ n n h ữ n g đ ặ c t r ưn g ấ y c ủ a t h ể loại. C ò n có thể k ể ra biết b a o n h ữn g kiểu cười h à i h ướ c rất d â n g i a n t r o n g c h è o cổ. Có n h à n g h i ê n c ứu đ ã tìm h i ể u đ ượ c cái h à i từ 'Tiếng cười d â n gian đến v ă n x u ô i h i ệ n t ạ i " đ ã p h á t h iệ n đ ư ợ c tới bốn mươi kiểu cười t r o n g v ă n h ọ c d â n g i a n và h a i mươi c h í n kiểu cười trong s â n k h ấ u t u ồ n g c ủ a t a [ 2 18 ] . Tác g i ả Ng u yễ n An Tiêm đ ồ n g nhất ý k i ế n

v ớ i Washizu Ko yu mi , k h i c h o rằng tiếng cười h a y v ă n h ó a c ườ i l à d i sản của mọi d â n tộc. Và v ă n h ó a d â n g i a n , v ă n h ọ c d â n g i a n n ó i riêng, chính là k h ú c n ô i chứa đ ựn g cô đ ọ n g và p h o n g p h ú n h ấ t 46Tvăn hóa 6T46Tcười 6Tc ủ a mỗi d â n tộc. Người ta từng n g h e n ó i đến chất h à i h ướ c kiểu p h ớ t t ỉ n h Ăn g - Lê c ủ a người An h , chất khôi h à i rất t h a n h lịch v à q u ý tộc c ủ a n g ườ i P h á p và n ụ cười đ ô n h ậ u c ủ a người Nga, á n h cười h ó m h ỉ n h , triết l ý c ủ a d â n tộc B a Tư, v à tiếng cười h ồ n n h i ê n ý v ị c ủ a x ứ sở giàu á n h mặ t trời của người Ý, n ụ cười h ồ h ở i mà t h â m t h ú y của người Ho a , n é t cười đ ô n h ậ u , h ò a hiếu mà tự tin của n g ư ờ i Nh ậ t . Nh ưn g trên thế g i ớ i lại biết đến một d â n tộc "biết cười v à tự h à o vì lịch sử tiếng cười v à t r u yề n thống lưu giữ t i ế n g cười c ủ a mình" - Đó là đ ấ t n ướ c B u n- g a - r i , đ ặ c biệt là v ù n g đ ấ t G a - r ô - l ô - v ô [ 1 7 ]. Ở Việt Nam, q u a k h ả o cứu c ủ a Nghiêm Đ a V ă n [ 25 2 ] có cho biết, c ũ n g có làng cười ở Đồng Sài, tỉnh B ắ c Ni n h , c ũ n g t ạ i chốn Ki n h B ắ c n à y, l à n g Đô n g An vốn là l à n g giàu có, trù ph ú từ n g à n xưa là n ơ i trước đ â y từng đ ư ợ c c h ọ n l à m l y sở một h uyệ n g i à u có, trai làng n ổ i tiếng là t h ô n g minh v à n g h ị c h ngợm. K ế đến l à l à n g Tr ú c 21TỔ - 21Tc ũ n g trên đ ị a p h ậ n sông c ầ u c ủ a x ứ K i n h B ắ c . Xu n g q u a n h vấn đề l à n g cười trong t r u yề n thống v ă n h ó a Việt có tác g i ả đ ã h é mở t h ấ y mối q u a n h ệ k h á h ợ p l ý giữa c á c c â u t r u yệ n cười ở từng địa p h ươ n g "cười" n ê u t r ê n v ớ i n h ữn g c ả n h trong h ề chèo, rằng " Nh i ề u truyện có cấu t r ú c n a n á n h ư một lớp h ề mồi, h ề gậy..." [ 2 5 2 ]. N h ữn g v ù n g đ ấ t biết cười ấy trong đ ị a d a n h v ă n h ó a Việt Na m được các n h à nghiên c ứu v ă n h ó a d â n g i a n xếp l o ạ i đ ặ c biệt những v ù n g v ă n hó a n h ư H à B ắ c , Nghệ An , Vĩnh P h ú , l à Ki n h B ắ c - l à n g cười – mộ t G a - r ô - l ô- v ô c ủ a Việt N a m [252].

142

Trong s â n k h ấ u d â n gian, n ổ i l ê n h a i thể loại là h ề c h è o v à t u ồ n g đ ồ . Nó i c h u n g , các v ở tuồng P h o , tuồng Th ầ y (để c h ỉ l o ạ i t u ồ n g có n ộ i d un g đ ề c a o đ ạ o đức p h o n g k i ế n ) , p hâ n biệt v ớ i l o ạ i t u ồ n g Đồ là c á c v ở tuồng t h uộ c loại b ì n h d â n , lấy đ ề tài từ t r o n g c u ộ c sống của n h â n d â n , c h ứa đ ựn g nhiều chất hài h ơ n . Nó thường đ ó n g v a i trò n h ư sự góp v u i h a y " t h ư g i ã n " ti n h t h ầ n c h o k h á n g i ả . Các v a i h à i h ẳ n n h i ê n đ ề u t h u ộ c " tầng l ớ p d ướ i " n h ư : h ạ n g coi ngục, q u a n h ầ u , l í n h h ầ u n h ưn g ă n mặ c n h ư d â n t h ư ờ n g , v ớ i n h ữn g cử chỉ, điệu bộ rất í t cách đ i ệ u h ó a ( c ầ n n h ớ rằng n g h ệ t h u ậ t s â n k h ấ u , đ ặ c b i ệ t là s â n k h ấ u tuồng cổ và h i ệ n đ ạ i đ ề u coi t r ọ ng d i ễ n x u ấ t t h e o k i ể u c á c h đ i ệ u h ó a k h á

n g h i ê m n g ặ t ) , so v ớ i chèo cổ và cả cải lương s a u n à y. Nh ữn g v a i h ề n à y l u ô n đ ó n g v a i k ẻ ngốc nghếch, đ ơ n giản v à đ ầ n đ ộ n đ ể g â y cười. S o n g, k h á c v ớ i tuồng Th ầ y, h a y tuồng P h o , tiếng cười trong c á c vở t u ồ ng Đồ giòn giã và ma n g tính triết l ý c ủ a d â n gian. Nổi l ê n là n h ữn g vở t u ồ n g Đồ k h á đ ạ i c h ú n g , có giá trị, đ ượ c r a đ ờ i k h o ả n g n h ữn g thế kỷ XVIII, X I X n h ư vở Di tình, T r ươ n g N g á o , B ì n h h o à i , T r ầ n B ồ . Đặc biệt v ở t u ồn g Đồ "Nghêu, Sò, Ốc, Hến". T r o n g vở t u ồ n g Đồ t r ê n , mà n tiêu biểu n h ấ t là mà n "Thị Hế n l ỡ m Q u a n h u yệ n , Th ầ y Đề, Sự Tích" [ 1 6 3 , 1 7 4 ]. C h ỉ v ớ i bố c ụ c cho một mà n , n h ưn g n h ữn g tình tiết và nội d u n g c ủ a n ó đ ã có thể độc l ậ p thể h i ệ n c h ủ đ ề c ủ a cả vở tuồng. Có n é t gì h a o h a o g i ữ a một thị M ầ u s ắ c s ả o , yê u đ ờ i v ớ i một thị Hế n t h ô n g mi n h , k h ô n ” k h é o d ù n g " t r í t u ệ c ủ a n h â n dânP P, mà đ ò n k ế " g ậ y ô n g đ ậ p l ưn g ô n g " , đ ã đ ưa cả b ầ y q u a n " dê " v à o c h u ồ n g mà x é t xử, liệt k ê tội trạng c ủ a t ừn g t ê n mộ t trước v à n h móng n gự a . Ng ô n n g ữ c ủ a Th ị M ầ u h a y Th ị Hến đ ề u là n gô n n g ữ trí tuệ c ủ a d â n gian. Hã y n g h e T r ù m Sò "xuồng n ư ớ c " n h ờ Th ị Hến việc k i ệ n t ụ n g v à Th ị Hến t r ả lời T r ù m Sò :

- B â y giờ c á c ô n g mớ i s á n g mắ t cả l ê n , n g ườ i t a đ ã bảo

" v ô p h ú c mớ i đ á o t ụ n g đ ì n h " mà lại.

C â u t ụ c ngữ " v ô p h ú c mới đ á o t ụ n g đ ì n h " c h í n h được r ú t r a t ừ t ụ c n g ữ - Tú i k h ô n c ủ a n h â n loại. C ứ x e m T h ị Hến s ắ c sảo, k h ô n n g o a n dè trước, t í n h s a u , s ắ p đ ặ t v ị trí cho c á c q u a n "dê" ngồi đ ể chờ x é t xử, mới t h ấ y t r í tuệ của người đ à n b à đã từng đ ư ợ c biết b a o c â u c a , t r u yệ n cổ, t r u yề n t h u yế t n h ắ c đến mới t h ậ t x á c đ á n g l à m sao. C ò n biết b a o n h i ê u v ở c h è o , t u ồ n g Đồ, b ằ n g tiếng cười h à i hước, b ằ n g n g ô n n g ữ trào lộ n g rất d â n gian mà c h ủ đ ề ,tư t ưở n g s á n g rực lên b ờ i h a i n ộ i d u ng 46Tdân chù và nhân đạo 46Tx u ấ t p h á t c ủ a mộ t triết l ý từ cội n g u ồ n : Triết l ý vì c o n người có từ t r o n g má u t h ị t c ủ a t r u yề n t h ốn g đ ạ o l ý n g à n đ ờ i c ủ a d â n tộc đ ã h u n đ ú c tạo thành... Nó i đến v ă n h ó a d â n gian c ủ a thế k ỷ đ ặ c biệt n à y, c h ú n g t ô i vừa đ i q u a khảo n g h i ệ m các t h à n h tố: v ă n h ọ c d â n gian, s â n k h ấ u d â n g i a n .

2.3.3. Về Mỹ Thuật Dân Gian.

143

T ừ h o à n c ả n h lịch sử sục sôi n h ữn g biến động mà c h ú n g tôi đ ã có dịp trình b à y 46Tở 46Ttrên, văn hóa d â n g i a n l à l ã n h đ ị a có sự p h ả n h ồ i

144

sớm nhất, bởi lẽ nó l à trí tuệ, là t â m tư, là tình c ả m c ủ a đ ô n g đ ả o q u ầ n c h ú n g t r ướ c n h ữn g b i ế n cố của x ã h ộ i . 58TVề 58Tđiêu k h ắ c cổ Việt N a m, t h e o các tư liệu v ề lịch sử c h o biết, người Vi ệ t đ ã có một lịch sử mỹ t h u ậ t l â u d à i mấy n g à n n ă m. C h ú n g tôi muốn đ i ể m q u a những giai đ o ạ n đ á n g g h i n h ớ c ủ a lịch sử m ỹ t h u ậ t Việt Nam. Đáng lưu ý là g i a i đ o ạ n phong kiến ỏ giai đ o ạ n Lê - M ạ c ( t h ế k ỷ X V - XVI)R Rvới việc đ ư a đ ạ o Khổng t r ở t h à n h quốc giáo v à c h ủ t r ươ n g 48Tx â y 48Td ựn g một N h à nước p h o n g kiến 48TL ậ p 48Tq u yề n c h ặ t chẽ đ ã h ạ n chế v i ệ c x â y d ựn g v à p h á t t r i ể n mỹ t h u ậ t . Nh à M ạ c l ên n ắ m q u yề n (1527 - 1592) mở đ ầ u mộ t t h ờ i k ỳ p h â n t r a n h p h ứ c t ạ p . P h ậ t giáo có đ i ề u kiện trấn hưng trở lại trong p h ạ m vi ở l à n g . C h í n h từ đ â y, P h ậ t giáo có đ i ề u k i ệ n p h á t triển trở l ạ i trong p h ạ mv i ở l à n g xã một cách t h â n thiết v à từ đ ó , các công trình mỹ t h u ậ t là của làng, v ớ i tôn g i á o là T a m giáo đ ồ n g đ ườ n g ) h ò a n h ậ p v ớ i n h a u . Điêu k h ắ c , kiến t r ú c , đ ồ gốm, nghệ t h u ậ t t r a n g trí t h ờ i k ỳ n à y đều có b ướ c p h á t triển vượt bậc. Nh à nghiên cứu mỹ t h u ậ t Việt N a m. N g u yễ n Qu â n v à P h ạ m c ẩ m T h ư ợ n g trong công trình h ệ thống c ủ a mì n h về "Điêu k h ắ c cổ điển Vi ệ t N a m" (Vietnamese Classical sculpture) đ ã cho biết đ â y là thời k ỳ đ ượ c h ì n h d u n g n h ư một cuộc 46Tphục hưng 46Tn g h ệ t h u ậ t t ạ o h ì n h . M ỹ t h u ậ t Việt Na m b ắ t đ ầ u đ ậ m đ à chất V i ệ t N a m l à h ơ i thở trực tiếp c ủ a đ ờ i sống xã h ộ i [ 1 8 4 , 185, 1 8 6 ]. C ó được sự p h ụ c h ư n g ấy t r o n g lịch sử đ i ê u k h ắ c Việt Na m, c ũ n g theo đ ồ n g tác giả trên - h a i n h à nghiên cứu mỹ thuật sáng giá h i ệ n n a y, b ê n c ạ n h c á c n h à n g h i ê n cứu t h u ộ c các thế h ệ đ i trước n h ư C h u Qu a n g Trứ, Ng uyễ n P h i Ho à n h - là d o mỹ t h u ậ t t h ờ i k ỳ n à y g ồ m t h â u đ ượ c những t h à n h tựu q u ý g i á c ủ a mỹ t h u ậ t Lý u yể n n h ã , t i n h tế, h u yề n h í và mỹ t h u ậ t Tr ầ n - Hồ mạ n h k h ỏ e , biểu c ả m, giản d ị v à thơ n g â y [81]. Bước s a n g thế k ỷ X V I I và X VI I I , giai đ o ạ n h ậ u k ỳ c ủ a n h à n ướ c p h on g kiến Vi ệ t N a m R Rv ớ i một bối c ả n h lịch sử h ế t sức p h ứ c t ạ p , n h ư đ ã đ ượ c c h ú n g tôi p h á c h ọ a t ừ p h ầ n đ ầ u c ủ a c h ươ n g mụ c n à y, trước n h ữn g biến đ ộ n g d ữ dội c ủ a thời c u ộ c , v ớ i sự x u ấ t h i ệ n c ủ a n ề n k i n h tiền T ư B ả n v ừa n h e n n h ó m, c ù n g l ú c v ớ i sự h ì n h t h à n h c ủ a một số t h à n h phố v à thương cảng s ầ m u ấ t thì đ ồ n g t h ờ i R Rc ũ n g rất đ ặ c biệt, 46Tở 46Tn ô n g thôn cũng h ìn h t h à n h một 46Tcơ cấu làng 46Tổn đ ị n h v ớ i một 46Tmô hình đặc biệt 46Tthích nghi v ớ i h o à n c ả n h x ã h ộ i l o ạ n l ạ c , d â u bể l ú c bấy giờ [ 1 8 4 , 185, 1 8 6 ]. Đó là "chiếc n ô i " rất t h u ậ n l ợ i c h o sự hình t h à n h , p h á t triển 46Tmỹ thuật ở làng 46T- mà chúng tôi muốn đ ề

145

cập đến 48Ts a u 48Tn à y, ngoài n h ữn g t í n h chất 46Tưu việt 46Tk h á c n h ư t í n h ổn đ ị n h 46Tcộng đồng làng - xã hội - chính trị - tín ngưỡng - văn hóa làng. 46TTrở lại v ớ i vấn đề mỹ t h u ậ t Vi ệ t Na m trong thế k ỷ X V I I I - XIX - trước k h i đ i đến n h ữn g n hậ n x é t v ề mỹ t h u ậ t d â n gian n ó i riêng - ở t h ế k ỷ n à y, giai đoạn n à y, c h ú n g tôi n h ậ n thấy, d ự a trên bối c ả n h l ị c h sử, v ă n h ó a 48Tc ủ a 48Tt h ế k ỷ n à y, n g h ệ t h u ậ t 48Tt ạ o 48Thình Việt Na m R Rn ó i c h u n g p h á t triển k h á mạ n h , n ó đ ượ c sự hỗ trợ, tiếp sức và c h u ẩ n b ị v ữn g v à n g từ v ă n h ó a của thế k ỷ t h ứ X VI I mà c h ủ đ ề rực rỡ là tư t ưở n g , là tinh t h ầ n 46Tnhân văn cao cả, sâu sắc và bao trùm rộng khắp. 46TN ề n v ă n h ó a ( c ũn g n h ư lịch sử) từ t h ế k ỷ thứ XVII ( n h ư c h ú n g tôi đ ã đề c ậ p 46Tở 46Tt r ê n ) h o à n toàn x ứn g đá n g v ớ i v a i trò 46Tlàm nền, 46Tlà " mặ t b ằ n g t i n h t h ầ n v ă n mi n h " [128] c h o sự p h á t triển n ở rộ về mặt v ă n h ó a v ă n mi n h cho thế k ỷ tiếp 48Ts a u 48T- thế k ỷ X V I I I - XIX. Và 46Tcộng đổng làng 46T- n h ư một 46T"xã hội thu nhỏ" 46Tđ ã lưu giữ, bảo t r u yề n các giá trị tinh t h ầ n của cộng đ ồ n g n h ư : h ộ i lễ, sân k h ấ u , v ă n học, m ỹ t h u ậ t d â n g i a n . C h í n h n h ữn g giá trị t i n h t h ầ n n à y có sức h ú t k ỳ diệu các t h à n h p h ầ n trong c ộ n g đ ồ ng liên kết v ớ i n h a u , trở lại 46Tcủng cố 37T46Tcơ 37Tcấu xã h ộ i l à n g thêm vững chắc. Thời k ỳ n à y, n h ữn g sinh h o ạ t v ă n h ó a tinh t h ầ n c ủ a cộng đồng là n g t h ự c sự p h o n g p h ú , đ ờ i sống giao lưu tinh t h ầ n t r o n g cộng đồng l à n g được coi là d â n chủ và l à n h mạ n h ; các b ậ c v ươ n g h ầ u , q u ý tộc, q u a n l ạ i cũng v ề làng góp sức v à công c ủ a tạo dựng c á c công trình 46Tmỹ thuật ở làng 46Tn h ư 46Tchùa, đình, đền và lăng miếu. 46TC h ỉ lính t ừ cuối thế k ỷ XVIII, thống kê từ Nghệ Tĩnh ( B ắ c Tr u n g B ộ ) trở r a đ ã có h ơ n 1 1 .700 làng. V à mỗi l à n g đ ề u có đ ượ c n h ữn g công trình mỹ t h u ậ t v ớ i các q u y mô l ớ n , nhỏ khác n h a u . Chỉ tính r i ê n g c á c ngôi c h ù a làng, với v à i c h ục đến v à i t r ă m ngôi tượng l ớ n n h ỏ đ ã đ ủ c h o thấy sự p h á t triển v à b à n h trướng n h ư t h ế n à o c ủ a sự h i ệ n diện của n ề n điêu k h ắ c P h ậ t Giáo ở n ướ c ta. Đ ượ c b ả o bọc trong cộng đ ồ n g , cơ c ấu l à n g k h á ổn đ ị n h và v ữn g chắc n h ư t r ê n , đ i ê u khắc, mỹ t h u ậ t c h ù a l à n g k h ô n g chỉ tồn lại mà còn có đ i ề u k i ệ n t h u ậ n l ợ i đ ể tồn tại v à p h á i t r i ể n , v à c ũ n g vì thế mà : "Hầu h ế t các k i ệ t tác mỹ t h u ậ t Việt N a m đ ề u ở l à n g " v à " Tá m mươi - c h í n mươi p h ầ n trăm d i s ả n mỹ t h u ậ t n ằ m ở các l à n g " [ 1 8 6] . Ở đây, mục đ í c h của người viết k h ô n g p h ả i mu ố n đ ề cập đến mỹ t h u ậ t P h ậ t giáo h a y mỹ t h u ậ t 37Tở 37Tl à n g mà là muốn đ ề cập đ ế n một sự biến c h u yể n 46Tvề chất 46Ttrong mỹ t h u ậ t P h ậ t giáo ở Việt Na m, c ụ t h ể h ơ n l à m ỹ t h u ậ t l à n g , đó là tính c h ấ t g ầ n v ớ i h i ệ n t h ực , v ớ i k h u yn h h ướ n g d â n g i a n và k h u yn h hướng n ữ

146

t í n h . Ba t í n h c h ấ t h a y k h u yn h h ướ n g n à y R Rt r ê n thực tế h ò a q u yệ n - x u yê n suốt t r o n g p h ầ n l ớ n các trong công trình mỹ t h u ậ t P h ậ t giáo trong cộng đ ồ ng - v ă n h ó a làng. Sơ bộ l à m sự thống kê, so s á n h và c h ú n g t ô i n h ậ n thấy trong h ầ u hết các bức t ượ n g t r o n g c á c ngôi c h ù a l à n g n h ư t ượ n g Ki m C ươ n g , tượng Hộ P h á p h a y Q u a n Â m đ ượ c d ựn g l ê n v ớ i q u y mô k h á đ ồ sộ v à ma n g "chất trang t r í " n h i ề u h ơ n là p h ô b à y sự tích, lai lịch c ủ a t ừn g v ị t h ầ n . Đối v ớ i c á c tượng La Há n , Sư tổ, l ạ i được t h ực h i ệ n ma n g tính 46Tchân dung 46Tn h i ề u h ơ n là thể h i ệ n gốc gác P h ậ t g i á o . B ứ c t ượ n g Tam thế Q u a n Âm, Bồ t á t gỗ p h ủ s ơ n , cao t ớ i h a i trăm cen - ti - mét, có ở thế k ỷ thứ XVII ở c h ù a Th ầ y được coi là p h o t ượ n g đẹp n h ấ t trong bộ t a m thế, u yể n n h ã và s a n g q u ý , tiêu biểu cho q u a n niệm về cái đ ẹ p g ầ n g ũ i v ớ i hiện thực mà n h ữn g chi tiết c ủ a n ó đều đ ạ t đến n h ữn g c h u ẩ n mực cổ điển. Bức tượng Đồ - 48Td ạ - 48Tđ a , tượng gỗ p h ủ s ơ n có ở c h ù a Tây p h ư ơ n g v à o thế k ỷ t h ứ XVIII được coi l à "đỉnh cao cuối c ù n g v à tiêu biểu cho k h u yn h h ướ n g h i ệ n t h ực l o ạ i h ì n h h ó a " - Dựa theo sự tích về cuộc đ ờ i c á c n h â n v ậ t , các h ì n h , n é t vẽ trên p h o tượng k h á s i n h đ ộ n g , h i ệ n t h ực bày tỏ đ ượ c sự p h o n g p h ú , đ a d ạ n g của kiếp n g ườ i t r o n g cõi t r ầ n . Các bức tượng n g ườ i h ầ u , t h ị g i ã , Ti ê n đ ồn g , Ng ọ c n ữ, mà điển h ì n h là b ức tượng t h ị 57Tthị giả 57Tở c h ù a B ú t Tháp mô tả t h ậ t c ả m đ ộ n g , t h ậ t tự n h i ê n vẻ đ ẹ p của em 48Tg á i 48Tt u ổ i t r ă n g 72Tr ằ m n g â y t h ơ , h ồ n n h i ê n - x u ấ t h i ệ n t r ê n c á c b à n t h ờ u y n g h i . 72TR õ 72Tr à n g, các n g h ệ 72Tn h â n đ ã x u ấ t p h á t , k h ô n g p h ả i từ gốc tích trong P h ậ t giáo, mà l à từ n h ữn g mẫ u cô g á i làng - trong h i ệ n t h ực đ ờ i thường. Xu h ướ n g h i ệ n t hự c , các t í n h 48Th ó a 48Tcác 48Tp h o 48Ttượng cũng là n é t dễ thấy 72T[ 72T184]. Bức tượng h ầ u đồng, c ũ n g ở c h ù a B ú t T h á p người ta thấy trên b à n t h ờ t h á n h đ ư ờ n g là các h ầ u đ ư ờ n g nam, n ữ (tức n h ữn g người h ầ u giúp trong lễ n g h i thờ Thánh mẫu), n h i ề u k h i d o chính một n g h ệ n h â n 48Tl ạ o 48Tr a , n h ưn g vẻ đ ẹ p hình h à i của h ọ c ũ n g hết sức đ a d ạ n g , k h ô ng bứ c 48Tn à o 48Tg iố n g bức 48Tt ượ n g n à o 48T- X u 48Tt h ế cá t46T48Thể hóa, hiện thực hóa 46T48Tđ ã l à k h á 48Tr õ . Đối 48Tv ớ i c á c b ứ c t ư ợ ng 48TQ u a n âm, cần n ó i t h ê m, t h e o sự tích P h ậ t g i á o về Qu a n Â m, n g u yê n Qu a n â m đ ượ c dựng v à xuất hi ệ n 46Tở 46TT r u n g H o a là b ứ c tượng người đ à n ô n g - n a m p h á i , t h ả n g ho ặ c có t h ể là n g ư ờ i đ à n b à - n ữ p h á i . Vậy mà, k h ả o sát các bức t ượ n g Qu a n â m trong b ấ t k ỳ ngôi c h ù a n à o ở Việt Na m, từ B ắ c c h í N a m, c h ú n g ta sẽ k h ô n g tìm r a đ ư ợ c mộ t bức tượng Qu a n â m v ớ i hì n h thể n a m p h á i c ó p h ả i đó là x u hướng t h i ê n về n ữ tính trong t r u yề n thống

147

v ă n h ó a có cuội nguồn từ c h í n h lịch sử - tín ngưỡng d â n gian luôn coi trọng n g ườ i p h ụ nữ v à b ứ c t ượ n g Qu a n â m đ ư ợ c d â n c h ú n g đ ồ n g nhất cũng n hư tìm thấy mối q u a n h ệ v ớ i n h â n v ậ t Th ị Kí n h , kiếp t r ướ c của P h ậ t Qu a n âm - ( b ắ t đ ầ u từ một sự tích t r o n g d â n g i a n ấ y được d â n g i a n h ó a từ tích của P h ậ t giáo). Kh u yn h h ướ n g 46Tdân gian hóa 46Ttượng P h ậ t v à 46Thiện thực hóa 46Tcác tích P h ậ t , các tượng từ trong sự tích d â n g i a n đ ã là k h á rõ. C ũ n g trong t í n ngưỡng d â n g i a n , người Vi ệ t chuộng sự sinh đ ẻ v ớ i ướ c mơ p h ồ n thực n g u yê n thủy, v ậ y n ê n b ức tượng Qu a n â m bồng con rất đ ượ c ngưỡng mộ, n ó k h ô n g p h ả i chỉ đ ề cao sự tích v ề P h ậ t , mã n h liệt và s â u sắc h ơ n c h í n h là sức sống c ủ a d â n g i a n đ ã thổi v à o đ ấ y linh h ồ n bấ t tử c ủ a tình mẹ con. B ức tượng Qu a n â m tống từ có ở thế k ỷ XIX, tại c h ù a Th ầ y k h ắ c họa cho t h ấ y n h ư v ẻ đ ẹ p c ủ a người mẹ gần gũi, có h ồ n , r ấ t cuộc đ ờ i , rất h i ệ n thực. C ũ n g v ẫ n là bức tượng Quan â m bồ tát ở c h ù a Th ầ y (có từ thế k ỷ X VI I ) l ạ i cho t h ấ y mộ t v ẻ đ ẹ p c h u ẩ n mực c ủ a cổ đ i ể n rất h ợ p thời. C h ú n g tôi vừa nhắc đến k h u yn h h ướ n g t hi ê n về 46Tnữ tính 46Ttrong x u h ư ớ n g mỹ t h u ậ t ở thế k ỷ n à y, n g u yê n t ố n à y có lẽ k h ỏ i p h á t một p h ẫ n từ t r u yề n thuyết d â n gian và lịch sử vổ người 59Tp h ụ 59Tn ữ Vi ệ t N a m. C ù n g .v ớ i sự x u ấ t h i ệ n c ủ a tín n g ưỡ n g t h ờ M ầ u k h á đ ặ c biệt - mộ t n é t đ ẹ p trong t r u yề n thống văn h ó a c ủ a d â n tộc Việt Na m là việc x u ấ t h i ệ n đồng 59Tt h ờ i 59Tcác p h o tượng Th á n h M ẫ u . Hầ u n h ư c á c ngôi c h ù a Vi ệ t Na m, b ê n cạnh h ệ t h ố n g tượng thờ P h ậ t , Đ ạ o , L ã o g i á o , đ ề u có t h ờ Th á n h M ẫ u . So v ớ i c á c tượng Phật, c á c tượng Th á n h M ẫ u đ ư ợ c t ạ o n ê n có vẻ hình h à i mang vẻ đ ẹ p c ủ a sự hiền d i ệ u đ ầ y q u yề n u y mà sắc mà u d â n d ã c ù n g l ú c được thể hiện. Các nghệ n h â n 80Tcó 80Txu hướng rất rõ k h i t h ể h i ệ n vẻ mặt, cả trong tư thế c ủ a c á c Th á n h M ẫ u c ũ n g tự n h i ê n , t u yệ t h ề k h ô n g ma n g v ẻ cấu trúc cứng nhắc t h e o q u y p h ạ m, v ẻ đ ẹ p c ủ a họ g ầ n g ũ i với n é t đẹp trong đ ờ i t h ư ờ n g , rất d â n gian, ít b ị l ý t ưở n g hóa, t h ậ m chí í t n h i ề u , mỗi bức tượng ( d o c á c tác giả k h á c nh a u thể h i ệ n ) còn ma n g tính cá thể hóa, n ữ tính rất dễ n h ậ n biết ( B ức tượng Th á n h M ẫ u - c h ù a B ú t Th á p ) . Kh u yn h h ướ n g h i ệ n thực và thiên về p h á i n ữ đ ượ c chứng mi n h b ằ n g sự h i ệ n d i ệ n c ủ a mộ t l o ạ t bức tượng về các bà c u n g phi ( t ượ n g Bà C u n g P h i - c h ù a B ú t Th á p ) đ ượ c tạc tạo b ờ i từ những thăng trầm trong cuộc đ ờ i c u n g p h i - mà trước hết là cuộc đ ờ i của người đ à n 59Tb à v ớ i 59Tnhiều sự t h ă n g t r ầ m p h ức t ạ p về số p h ậ n c ủ a c h í n h mì n h , q u a bao n h i ê u t r ầ m l u â n sướng - k hổ , v ớ i biết b a o ưu tư, d ằ n v ặ t

đ ể s a u c ù n g q u yế t đ ị n h c h ọ n kiếp tu h à n h đ ể c h u ộ c l ạ i lỗi l ầ m. H ì n h tượng bà c h o thấy t í n h h i ệ n thực nổi l ê n và c h i phối l o à n c ả n h b ức tượng : trong tư thế n g ồ i t ọ a l ạ c t h ậ t tự n h i ê n , với trang p h ụ c c ò n t h a n h t h o á t p h a c h ú t gì còn d a n g d ở bụi t r ầ n , k h u ô n mặ t v ẫ n n h ư còn p h ả n g p h a i c h ú t q u yề n u y c ủ a một thời v à n g son c ủ a cuộc đ ờ i c h ưa h ẳ n t ắ t ... Có thể thấy thêm một d ẫ n c h ứn g q u a c h â n d u n g q u ậ n c h ú a Lê Th ị N g ọ c Du yê n ( c ũ n g ở c h ù a B ú t Th á p ) , đ ã kh ô n g b ị cách điệu h ó a c ủ a n g h ệ t h u ậ t đ i ê u k h ắ c P h ậ t giáo nghiêm n g ặ t , c h â n d u n g bà đ ượ c tô điểm mặ t h o a d a phấn cho thấy mộ t vẻ đ ẹ p q u ý p h á i , x i n h đ ẹ p - tương t r u yề n rằng, q u ậ n c h ú a c ũ n g là một trong số n gư ờ i b ỏ tiền c ủ a ,lậ p n ê n c h ù a B ú t Th á p . B ê n c ạ n h tượng q u ậ n c h ú a Ngọc Du yê n R Rl à tượng Ngọc N ữ C h ù a Dâ u , v à o thế kỷ t h ứ XVIII, về kích thước to v ừ a đ ú n g khổ người. Th ẩ m mỹ c ủ a n g h ệ n h â n t h ờ i đ ó đ ã l à h i ệ n t h ực v à l ý t ưở n g . Nh ữn g t à i liệu v ề mỹ t h u ậ t 46Tờ 46Tc h ù a làng mà n ê u t r ê n đ ã c h o thấy có sự đổi h ư ớ n g trong q u a n n i ệ m s á n g tác c ủ a các n g h ệ n h â n đ ươ n g t h ờ i , đ ó là x u h ướ n g g ắ n với v à trở v ề v ớ i h i ệ n t h ự c - là x u h ướ n g d â n gian h ó a v à t h i ê n về n ữ tính t r o n g n g h ệ t h u ậ t t h ể h i ệ n . T r ê n đ â y là n h ữn g n h ậ n x é t về mỹ t h u ậ t P h ậ t giáo t r o n g c á c ngôi c h ù a l à n g ( đ ặ c biệt ở B ắ c B ộ ) . S a u đ i ê u khắc P h ậ t giáo ở c h ù a l à n g p h ả i k ể đến đ i ê u k h ắ c đ ì n h l à n g c ủ a người V i ệ t . Đối v ớ i mọi người Việt Na m x ưa , q u ê h ư ơ n g g ắ n v ớ i mỗi người n h ư má u t h ị t , n h ư mẹ, n h ư c h a , n h ư những người t h â n yê u ruột thịt. K ỷ v ậ t g ắ n bó h ọ v ớ i q u ê hương làng x ó m k h ô n g gì k h á c , c h í n h là má i đ ì n h , c â y đa... C ũ n g từ l â u , h ì n h ả n h t h â n yê u c ủ a q u ê hương, c ủ a má i đình, gốc đ a , bến nước, cổng l à n g đ ã b a y v à o ca d a o , k h ơ i g ợ i lên mỗi n g ư ờ i n h ư là n ỗ i n h ớ , n h ư là tình yê u cụ thể :

- Q u a đ ì n h n g ã n ó n t r ô n g đ ì n h

Đình b a o n h i ê u n g ó i t h ươ n g mình bấy n h i ê u .( c a d a o )

148

Nếu n h ư n g ườ i b ì n h d â n Vi ệ t Na m g ắ n b ó v ớ i c h ù a l à n g n h ờ sự t h u h ú t c ủ a tín ngưỡng, của tôn giáo ngoại l a i (trên t h ực tế đ ã đ ượ c d u n g h ợ p , đ ượ c Vi ệ t Na m h óa trong tín ngưỡng d â n g i a n của n g ườ i Việt) thì đ ồ n g thời, đ i n h l à n g v ớ i h ọ g ầ n g ũ i thân thiết h ơ n n h i ề u . Đình l à n g cổ k í n h v à c ũ n g t h ậ t h i ề n hòa. Đì n h làng là n ơ i tập h ọp c ủ a l à n g , l à n ơ i h ộ i h ọ p c ủ a c h ức sắc trong

149

l à n g - Đình l à n g c ũ n g là n ơ i t h ờ c u n g Th à n h h o à n g , đ ó l à v ị t h ầ n r i ê n g , d o d â n làng tự b ầ u b á n . T h à n h Ho à n g đ ượ c c h ọ n lọc trên cơ sở sự tích về n g h ề nghiệp c ủ a làngR Rhay từ t r u yề n thuyết về các v ị a n h h ù n g xuất t h â n từ l à n g mì n h . Tụ c t h ờ Th à n h Ho à n g trở t h à n h mộ t t í n ngưỡng d â n g i a n c ủ a l à n g v ớ i 87Tý 87Tn g h ĩ a 46Tnhân đạo 46Tv à 46Tdân chủ, 46Th a i n é t n ổ i b ậ t t r o n g đ ạ o 87Tlý 87Tt r u yề n t h ố n g c ủ a d â n tộc - T h à n h Ho à n g v à việc x é t p h o n g d a n h h i ệ u Th à n h Hoàng k h ô n g c ầ n q u a bước sơ k h ở i q u a n t r ọ n g của lý lịch h a y t h à n h p h ầ n , n g u ồ n gốc b ả n t h â n . Th à n h Ho à n g có thể là người a n h h ù n g t ừn g g i ú p d â n , giúp l à n g d ẹ p giặc. Th à n h H o à n g c ũ n g có thể là một con n g ư ờ i x u ấ t t h â n từ n g h ề nghiệp t h ấ p h è n , từ gia đ ìn h tứ cố vô t h â n , n h ưn g d â n gian công b ì n h x é t l ạ i n h ữn g đ ó n g góp ở t h u ở sơ k h a i c ủ a h ọ đối v ớ i lịch sử r a đ ờ i h a y sự k h a i sinh nghề nghiệp c ủ a làng mì n h . Nh â n d â n b a o giờ c ũ n g tỏ ra n h â n á i , rộng l ượ n g b a o d u n g .. . C ũ n g từ ngôi đ ì n h n à y : h ộ i h è d â n g i a n đ ượ c d i ễ n r a hết sức d â n c hủ . Có thể nói, đ ì n h làng là trung tâm v ă n h ó a c ủ a cộng đ ồ n g l à n g x ã . Đi ê u k h ắ c đ ì n h l à n g từ lâu đ ã được các n h à nghiên cứu về đ i ê u k h ắ c d â n gian c h ú tâm nghiên c ứu . So v ớ i m ỹ t h u ậ t điêu khắc c h ù a c h i ề n mà đối tượng là các t ô n g i á o , đ ặ c b i ệ t là P h ậ t giáo, riêng thế k ỷ n à y, n ổ i trội là k h u yn h h ướ n g h i ệ n thực - d â n g i a n v à n gh i ê n g v ề n ữ tí n h , t h ì đ i ê u khắc đình Việt Na m t h ế k ỷ n à y c ũ n g cho thấy x u h ướ n g trở về v ớ i d â n gian là rất đ ậ m nét. Điều ấy đ ượ c t h ể hiện q u a vô khối bức c h ạ m trổ đ i ê u k h ắ c trên mái đ ì n h l à n g . Nà y đ â y c ả n h mú a h á t h ồ n nhiên ( Đì n h t h ổ Tang, V ĩ n h P h ú ) và đ ì nh Đôn g Viên lại là c ả n h sinh h o a i rất h ồ n n h i ê n c ủ a v i ệ c c á c c h à n g trai cô gái c ù n g t ắ m bên h ồ trong n h ữn g tư t h ế t h ậ t vui - cái v u i rất d â n d ã c ủ a cuộc đ ờ i thực [ 2 8 6 ] . C h ủ đ ề về c ả n h đ i c à y, đ i s ă n , đấu võ, c h ơ i c h ọ i g à , đ á c ầ u , những s i n h hoạt, n h ữn g trò c h ơ i rất d â n g i a n c ũ n g đ ượ c n g ườ i n g h ệ sĩ d â n g i a n ghi n h ậ n n hư những biểu h i ệ n đ ẹ p đ ẽ c ủ a c u ộc đ ờ i ( k h á c v ớ i đối tượng cao s i ê u mà n g h ệ t h u ậ t điêu k h ắ c các thế k ỹ trước t h ư ờ n g thể h i ệ n ) . Giờ đ â y, n g h ệ t h u ậ t đ i ê u k h ắ c d â n g i a n , cụ thể là đ i ê u k h ắ c đ ì n h thể hiện t ậ p t r u n g c á i v u i , cái k h ỏ e , cái h ồ n n h i ê n thấm đ ư ợ m c h ấ t d â n gian : c ả n h h á t chèo, h á t ả đ à o , c ản h vui c h ơ i n g h ị c h ngợm, d í dỏm, trữ lình và trào lộng... thể h i ệ n c á i triết l ý sống lạc q u a n c ủ a người bình d â n . Tình yê u n a m n ữ vốn là c h ủ đ ề bất t ậ n c ủ a n g h ệ t h u ậ t , đến l ượ t mì n h , các nghệ sĩ t ạ o h ì n h đ i ê u k h ắ c d â n gian c ũ n g đ ã mạ n h b ạ o thể hiện, n h ữn g bức

c h ạ m d â n gian đ ượ c g á n ở n h ữn g vị trí n ửa k í n n ửa h ở , n ử a x a x ô i , n ử a g ầ n , n ửa công k h a i lại v ừa k í n đ á o ở đ ì n h làng. Tr o n g t r u yệ n Ki ề u c ủ a N g u yễ n Du đ ô i một c â u Ki ề u , N g u yễ n Du v ượ t b ức r à o Cấm đ o á n c ủ a t h i l u ậ t p h o n g kiến c h o t h ơ ca c h í n h t h ố n g , đ ể d i ễ n tả t h â n thể ngọc n g à c ủ a n à n g Ki ề u k h i tắm. H a i c â u t h ơ ấy n h ư l à sự "phá giới" c ủ a n h à Nh o l ù i bước trước c ả m x ú c thiên t à i của người nghệ sĩ. B a o thế k ỷ q u a đ i - bức tranh k h ỏ a t h â n s a n g t r ọ n g , q u ý p há i ấy c h ỉ có t h ể g ợ i đ ư ợ c một c ả m xúc, ấy là sự trong l à n h v à sự t r â n t r ọ n g đối với vẻ đ ẹ p t h u ầ n khiết c ủ a người p h ụ nữ. So v ớ i h a i c â u t h ơ t ả vẻ đ ẹ p k i ề u d i ễ m trong mơ ả o của n à n g Ki ề u , ở Tr u yệ n Ki ề u của t h i h à o h ọ N g u yễ n , d â n g i a n đ ắ p bồi c h o vẻ đ ẹ p c ủ a n g ườ i p h ụ n ữ t h ê m c â n đối bằng vẻ đ ẹ p k h ỏ e mạ n h , v ô tư, lồ lộ, đ ậ m đ à c h ấ t d â n gian... B ức c h ạ m đ i ê u khắc c ủ a bốn cô g á i tắm truồng dưới đ ầ m s e n , b ê n cạnh là bốn c h à n g t r a i c ũ ng trong t ư thế h ồ n n h i ê n n h ư t h ế đ ượ c c h ạ m k h ắ c ở đ ì n h Đông Viên là một minh c h ứn g c h o sự h à i hòa, l à m p h o n g p h ú q u a n n i ệ m t h ẩ m mỹ c ủ a n g h ệ t h u ậ t c h í n h thống - d â n g i a n , mặ c d ù v ậ y t ấ t cả đ ề u h ư ớ n g về c h ủ đ í c h n h â n v ă n c a o đ ẹ p . Nó i về v ă n h ó a d â n gian, về mảng đ i ê u k h ắ c - mỹ t h u ậ t g i a i cấp thống trị k h ố n g chế k h ôn g n h ắ c đến t r a n h d â n gian Vi ệ t Na m. M ặ c d ù , t r a n h d â n g i a n Việt Na m đ ượ c biết đến từ l â u v à k h á nổi tiếng, đ ó là t r a n h k h ắ c gỗ d â n g ia n Đông Hồ. Đô n g Hồ l à một làng n h ỏ , v e n sông Đuống n ằ m g i a o lưu h a i x ứ K i n h B ắ c ( Hà B ắ c ) v ớ i x ứ Đô n g ( H ả i Hưng), nổi tiếng là hai v ù n g đ ấ t cổR Rtrù p h ú c ủ a c h â u thổ s ô n g H ồ n g . Là n g Đ ô n g Hồ còn đ ượ c gọi t ắ t là l à n g H ồ , h a y Đông M á i , t ê n n ữ a là l à n g M á i , n a y t h u ộ c xã S o n g Hồ , h u yệ n Th u ậ n T h à n h , t ỉn h H à B ắ c . Tr a n h Đô n g Hồ , tranh l à n g Hồ , h a y làng Mái, từ l â u đ ã trở t h à n h t r u n g tâm s á n g t ạ o n g hệ t h u ậ t , d â n l à n g ở đ â y tự h à o vì làng xóm, vì n g h ề nghiệp c ủ a mì n h , n i ề m tự h à o ấy là có t h ậ t , n ó n h ắ c n h ở h ọ sống c h ế t v ớ i cái n g h ề c ủ a ô n g c h a , t i ê n tổ, t â m n i ệ m ấ y, h ọ gửi g ắ m v à o ca d a o t h à n h k h úc h á t đ ư a tình, g ửi t ì n h m k h ô n g dấu n ổ i còn là n i ề m tự h à o vì :

H ỡ i cô t h ắ t l ưn g b a o x a n h ,

C ó về l à n g M á i v ớ i a n h thì v ề .

150

L à n g M á i có lịch có lề,

Có a o t ắ m mát, có n g h ề l à m t r a n h .

Nghề l à m t r a n h l à n g Đô n g Hồ đ ã có từ n h ữn g thế k ỷ trước C ô n g n g u yê n , b ắ t nguồn từ yê u c ầ u c ủ a c u ộ c sống thực tế, b a n đ ầ u là sự t h ờ c ú n g , đ ó l à t r a n h b ù a đ ể t r ừ ma tà, s a u đ ó là t r a n h t r a n g trí, đ ặ c biệt v à o d ị p n ă m m ớ i . Tr a n h Đông H ồ đ e m l ạ i n i ề m v u i , b ở i mà u sắc rực r ỡ n h ư đ ưa á n h sáng c ủ a mù a x u â n đến từng c ă n n h à , n h â n ngày đ ầ u xu â n , v ớ i ý n g h ĩ a c h ú c t ụ n g , c ầ u mong n h ững đ i ề u tối đ ẹ p trong cuộc sống c ủ a n g ườ i bình d â n là sự ấm no, t h a n h bì n h , t h ị n h vượng, v ớ i biểu tượng s in h con đ à n , con đống... Vì v ậ y, k h ô n g lấy l à m l ạ k h i h ì n h ả n h q u e n t h u ộ c mà t r a n h làng Hồ t h ườ n g t h ể h i ệ n là c ả n h cá c h é p n g ắ m trăng, là cảnh đ à n gà con b ê n gà mẹ , l à h ì n h ả n h c h ú bé b ụ b ẫ m, mạ n h k h o ẻ , t ó c c ắ t t r á i đ à o ngộ n g h ĩ n h , trong t a y ôm c h ú h e o n o tròn t r ê n mô n g có n h i ề u nốt x o á y tròn t ượ n g trưng cho ước v ọ n g con c h á u n h i ề u thêm... Do n h ữn g biến cố c ủ a lịch sử, các h ì n h thể t h u ộ c v ă n học, v ă n h ó a d â n g i a n c ũ n g tìm c h ỗ đ ứn g tồn t ạ i c ủ a mì n h từ hiện t h ự c c u ộ c sống n g à y c à n g p h o n g p h ú , sôi động. Tr a n h Đô n g Hồ c ũ n g c h u yể n "tông" s a n g p h ả n á n h k h ô n g p h ả i c h ỉ là ước mơ x a x ô i c ủ a con người, mà là n h ữn g sinh h o ạ t c ủ a đ ờ i t h ườ n g c ũ n g đ ượ c đ i v à o t r a n h d â n g i a n . Ng o à i loại t r a n h t h ờ p h ụ n g v ẫ n tồn tại trong d â n c h ú ng t h ì t r a n h d â n g i a n l ú c n à y còn th ể h i ệ n c á c trò c h ơ i trong d â n gian ( n h ư : đ á n h vật, k é o co, đ á n h đ u . b ắ t chạch...), thể h i ệ n cái đ ẹ p c ủ a tình yê u l ứa đ ô i v à bức t r a n h Đ á n h đ u khiến c h ú n g ta l ạ i liên t ư ở n g tới b à i thơ " Đá n h đ u " đ ầ y chất l ã n g mạ n của n ữ sĩ Xu â n H ươ n g

T r a i đ u gối h ạ c lom k h o m c ậ t

G á i uốn l ưn g o n g ngửa n g ửa l ò n g .

Bốn mả n h q u ầ n hồ n g b a y p h ấ t phới,

H a i h à n g c h â u n gọ c d u ỗ i song song...

151

C ó một sự h à i h ò a lý t h ú giữa t h ơ ca b á c h ọ c v à t h ơ ca d â n g i a n (ca d a o , t ụ c n g ữ) v à c h ủ đ ề , c ủ a t r a n h k h ắ c gỗ d â n gian Đ ô n g Hồ. Vậ y n ê n , dưới b ứ c t r a n h đ á n h đ u ( t r a n h k h ắ c g ỗ Đ ô n g Hồ), d â n gian đ ể cho t h ậ t dễ hiểu, l ạ i được trích l ạ i k h ổ t h ơ trên c ủ a Xu â n H ươ n g n h ư một sự c h ú d ẫ n c h o t r ọ n v ẹ n , đ ầ y đ ủ

c ủ a nội d u n g bức t r a n h , b ằ n g n é t v ẽ khỏe k h o ắ n , đ ậ m đ à c ủ a n g h ệ n h â n d â n gian. Với bố cục t h ậ t gọn, mà u s ắ c , đ ườ n s n é t đều h ướ n g t ớ i t h ể h i ệ n c á i h ồn mà n g ườ i n g h ệ sĩ gửi gắm. L à m sao k h ô n g thể n h ắ c đến bức t r a n h " H ứn g d ừa " , có p h ả i t r o n g x ã h ộ i đương thời, ức chế của tư tưởng Nh o g i á o l à hết sức n ặ n g nề, với k h u ô n p h é p " n a m n ữ t h ụ t h ụ b ấ t t h â n " mà vì v ậ y, cô gái h ứn g d ừa t r o n t ư t h ế p h ở n p h ơ , h ớ h ê n h t h ậ t đ á n g yê u v à k h ô n g t h ể nói là k h ô n g q u yế n r ũ , v ớ i bà n c h â n đ ể trần, v ớ i bờ v a i t h u ô n thả, h ẳ n l à m c h o người ngắm t r a n h c h ợ t n h ậ n r a rất t h ú v ị , c á i s â u l ắ n g mà d â n gian gửi g ắ m, ấy là sức sống tươi trẻ c ủ a cuộc đ ờ i - vượt l ê n trên bao t h u a t h i ệ t , đắng c a y c ủ a h i ệ n t h ực để t ồn t ạ i , đ ể h ưở n g t h ụ n i ề m v u i t h ậ t hiếm hoi v à q u ý giá đến n hư ờ n g ấy, c h o n ê n , mớ i có câu t h ơ , n h ư nói l ê n d ùm h ọ c á i h ạ n h p h ú c v ĩ n h c ửu c ủ a mọi đ ô i lứa :

K h e n a i k h é o dựng n ê n d ừ a ,

Đấy trèo đ â y h ứn g c h o vừa mộ t đôi.

152

Sức sống tươi r ó i c ủ a h i ệ n thực đ ã đ ượ c t ậ p t r u ng t h à n h những chủ đề t r o n g t r a n h k h ắ c gỗ d â n g i a n t h ờ i k ỳ n à y tạo n ê n ý t ưở n g , triết l ý đ ậ m đ à c h ấ t n h â n v ăn , x u yê n suốt c á c loại h ì n h t h u ộ c v ă n h ó a nói c h u n g và đ ặ c biệt là v ă n h ó a d â n gian thời k ỳ n à y n ó i r i ê n g . Xu h ướ n g trở lại v ớ i d â n gian, v ớ i hiện t h ực là n é t l ớ n c ủ a mỹ t h u ậ t đ ượ c thể h i ệ n k h ô n g c h ỉ đ ặ c b i ệ t r õ n é t trong điêu khắc đ ì n h l à n g và t r a n h k h ắ c g ỗ d â n g i a n l à ng H ồ tiêu b i ể u mà n h ư t r ê n c h o t h ấ y, x u hướng n h â n b ả n , tiến bộ ấy còn ả n h h ưở n g đến p h ầ n l ớ n c á c b ức tượng điêu khắc gỗ n h à chùa. Nó đồng t h ờ i là k i n h nghiệm x ươ n g má u b ổ ích, thiết t h ực cho mọi nghệ n h â n sáng tác v à c h o c ả 45Tnhững 45Th ọa sĩ tên t u ổ i t r ê n t h ế g i ớ i . C ũ n g n h ư p h ầ n l ớ n các thiên lài v ă n học c ủ a n h â n l o ạ i đ ề u c h ị u ơ n n ề n v ă n h ó a - v ã n h ọ c d â n gian c ủ a x ứ sở đ à n u ô i d ưỡ n g h ọ b ướ c k h ở i đ ầ u c ủ a sự s á n g t ạ o , t r ê n l ĩ n h vực hội họa, từ Cézạnne, V a n Gogh, M a t i s se , Picasso, C h a g a l l , tất cả c á c h ọ a sĩ d a n h tiếng của t h ế giới hội h ọ a , điêu k h ắ c , mỹ thuậtR Rđều k h ô n g a i k h ô n g t h ừa n h ậ n ả n h h ưở n g và sự d í n h l í u của nghệ t h u ậ t d â n g i a n , n g ọ n n gu ồ n suối tươi trẻ, má i mẻ, ngọt n g à o trong sáng tác c ủ a h ọ . Lịch sử nghệ t h u ậ t 47Tở 47Tc h â u Â u từ thế k ỷ t h ứ X I V đến thế k ỷ XV I chứng kiến sự đ ả o l ộ n l ớ n lao c ủ a n g h ệ t h u ậ t . Đó là sự đ ả o l ộ n t ừ chỗ 47Tnghệ

thuật thánh thần trở 47Tv ề nghệ t h u ậ t 47Tcủa con người. 47TV à h ộ i h ọ a p h ụ c h ưn g ngừng chiêu h ồ n Thượng Đế n h ư n h â n vật ưu t i ê n h à n g đ ầ u - d u y n h ấ t c ủ a n g hệ t h u ậ t cao siêu nh ư trước. Th á n h thần ấy bây giờ là sự trở về v ớ i t r á i đ ấ t , v ớ i h i ệ n thực, v ớ i n é t đ ẹ p c ủ a đ ờ i thường. Và Ra-pha-en, t h i ê n t à i h ộ i h ọ a c ủ a n h â n loại - ngôi s a o s á n g c ủ a n g h ệ t h u ậ t hội h ọ a P h ụ c h ưn g - Th i ê n t à i đ ể l ạ i c h o n h â n l o ạ i n h ữn g tác p h ẩ m h ộ i h ọ a từ l â u l ắ m đ i v à o cõi v ĩ n h h ằ n g , trong sự t ưở n g n i ệ m v à chiêm n g ư ỡ n g c ủ a đ ờ i đờ i thế k ỷ ... Sự r a đ i c ủ a t h i ê n t à i R Rn ă m 1520, n ă m ông vừa b a mươi b ả y tuổi khiến cả t h à n h L a M ã v à triều đ ì n h giáo h ộ i đ ể tang. D â n c h ú n g tin vào đ i ề m g ở , rằng ngôi sao 48Tc h ổ i đ ã c ư ớ p đ i t h i ê n t à i c ủ a mọi t h ờ i đ ạ i , mọ i n ề n mỹ t h u ậ t , v à n ỗ i n i ề m 48Tđ a u 48Tx ó t 48Tcủa n h à viết s ử “R a p h a - e n n h ắ m mắt, là h ộ i h ọ a m ù lòa" [255]. C h ú n g t ô i đ ư a ra mộ t h ì n h ả n h v ề sự 46Ttrở mình 46Tc ủ a n g h ệ t h u ậ t h ộ i h ọ a thời P h ụ c H ưn g 48Tở 48TC h â u Âu 48Tđ ể 48Tlàm một sự so s á n h đối v ớ i mỹ t h u ậ t đ i ê u k h ắ c d â n g i a n và mỹ t h u ậ t Việt Na m, v à o n ửa đ ầ u thế k ỷ XIX, t h a y cho l ờ i kết đ ã đ ượ c n h ấ n mạ n h , trong k h i k h ắ c h ọ a về tính chất của nền mỹ t h u ậ t d â n g i a n Việt N a m giai đ o ạ n n à y.

T r o n g q u a n h ệ so s á n h , đối chiếu tìm r a mối q u a n h ệ thơ Nô m đ ượ c t r u yề n t ụ ng của Hồ Xu â n Hư ơ n g v ớ i v ă n h ó a d â n g i a n Việt Na m nửa cuối thế k ỷ X VI I I v à nửa đ ầ u thế k ỷ XIX, c h ú n g tôi trong k h i liên hệ, tìm h i ể u từng t h à n h tố của v ă n h ó a d â n g i a n n h ư v ă n h ọ c d â n g i a n ( t h ơ ca d â n g i a n , t r u yệ n k ể d â n gian, đ ặ c biệt là t r u yệ n cười, t r u yệ n tiếu lâm, là c â u đ ố t ụ c giảng t h a n h ...) là s â n k h ấ u d â n g i a n ( c h ủ yếu là k h ả o sát c h è o cổ v à t u ồ n g Đồ - t u ồ n g H à i [ 2 0 ] ) - M ỹ t h u ậ t d â n gian (chủ yếu là đ i ê u k h ắ c đình l à n g Và m ỹ t h u ậ t t r a n h khắc gỗ Đông Hồ d â n g i a n ) , đ ã tìm t h ấ y mối q u a n h ệ giữa c h ú n g đ ượ c t r à n t ỏ a b ở i th ứ triết l ý c ủ a d â n g i a n h ồ n n h i ê n - bình đ ẳ n g - g i à u ý ng h ĩ a n h â n v ă n đ ậ m đ à chất d â n gian, thấm sâu trong tất cả các t h à n h tố, loại hình thuộc v ă n h ó a d â n g i a n thế k ỷ n à y.

2.3.4. Lễ Hội Dân Gian:

153

Lễ h ộ i d â n g i a n , đ ặ c biệt là Hộ i làng c h í n h là "pho lịch sử khổng lồ, ở đ ó tích tụ v ô số n h ữn g lớp p h o n g tục, tín ngưỡng, v ă n h ó a , nghệ t h u ậ t v à cả c á c sự k i ệ n x ã h ộ i - lịch sử q u a n trọng c ủ a d â n tộc " [265] v à "là một b ả o tàng sống về các mặ t sinh h o ạ t v ă n

154

h ó a t i n h t h ầ n của n g ườ i Việt" [ 2 6 5 ] . C h o đến hiện n a y, vấn đ ề Hội lễ t h ực sự đ a n g sống trở l ạ i trong x ã h ộ i hiện đ ạ i c ủ a c h ú n g ta v à c h ú n g có một sức sống, sức h ú t mạnh mẽ . Nghiên cứu v ă n hóa, đ ặ c biệt là v ă n hóa d â n gian Vi ệ t Na m thì v i ệ c n g h i ê n cứu Lễ h ộ i d â n g i a n , Hội làng là c ầ n đ ượ c q u a n tâm đ ú n g mức v à cần thiết. N g h i ê n cứu lễ hội đ ể tiếp t h u và kế thừa t r u yề n thống tinh h o a của v ă n h ó a d â n t ộ c trong xã h ộ i h i ệ n đại, t r á n h đ ư ợ c n g u y cơ mất c â n h ằ n g g i ữ a đ ờ i sống v ậ t chất v à v ă n h ó a t i n h t h ầ n , là truyền thống đ ạ o đ ức và n h â n v ă n , g i ữ a con người và môi t r ườ n g tự n h i ê n l à điều đ ượ c c á c q u ố c gia, đ ặ c b i ệ t là cơ q u a n v ă n h ó a x ã h ộ i c ủ a thế g i ớ i Unesco đ ặ c biệt q u a n t â m (E.M. G i a - r a- g ô- r a ) [ 6 0 ] . V ớ i t í n h chất q u a n trọng, k h ô n g n h ữ n g đối v ớ i xưa mà cả n a y nữa, trong cộng đ ồ n g người Việt, c h ú n g tôi đ ã nghiên cứu vấn đ ề Hội lễ - đ ặ c b i ệ t là Hộ i lễ d â n g i a n cổ t r u yề n t r o n g mối q u a n h ệ v ớ i t h ơ N ô m đ ượ c t r u yề n t ụ n g c ủ a Hồ Xu â n H ươ n g , b ắ t đ ầ u từ v i ệ c n g h i ê n cứu độc l ậ p Hộ i lễ d â n gian cổ t r u yề n . Tí n h cộng đ ồ n g là đ ặ c điểm d ễ t h ấ y n ổ i lên n h ấ t ở v ă n h ó a h ộ i l à n g . M à t r o n g đ ó , đ ờ i sống t â m linh là cái n ề n v ữn g chắc n h ấ t c ủ a q u a n h ệ c ộ n g đ ồ n g l à n g x ã ấy. Lễ h ộ i d â n gian b a o gồm h a i p hầ n tách b ạ c h n h ưn g q u a n h ệ vớ i n h a u R Rđ ể tạo n ê n tổng h ợ p lễ h ộ i . L ễ là p h ầ n p h ụ c v ụ c h o yê u c ầ u thực h i ệ n c ủ a tín n g ưỡ n g , là p h ầ n thế giới t â m linh s â u l ắ n g n h ấ t của con người, n ó là đ ạ o l ý n g à n đ ờ i , là dịp đ ể mỗi người t h à n h k í n h n g ưỡ n g vọng v ề tổ t i ê n c ủ a mình và c ầ u mo n g t h ầ n t h á n h h a y tổ tiên về p h ù h ộ n h ữn g điều ma y mắ n t r o n g c u ộ c sống 46Tđời thường 46Tc ủ a mỗi người, mỗi cộng đ ồn g l à n g x ã , địa p h ươ n g ( Hộ i lễ n g à y n a y k h ô n g đ ơ n t h u ầ n t h u h ú t cộng đ ồ n g riêng h ạ n h ẹ p l à l à n g xã n h ư trước đ â y) . Trong lễ c ủ a lễ h ộ i , người ta sống trong một thế g i ớ i linh thiêng, n h ưn g rõ r à n g , trong t â m tưởng c ủ a n h ữn g n g ư ờ i t h a m d ự, t h ế giới l i n h thiêng, siêu h ì n h ấ y có mối q u a n h ệ c ũ n g hết sức t h i ê n g liêng và h u yề n b í v ớ i cuộc đ ờ i , v ớ i số p h ậ n c ủ a mỗi người. Có một sự c h u yể n g i a o t â m l i n h giữa các t h ờ i đ ạ i , các t h ế h ệ , giữa cõi thiên - t r ờ i v à cuộc sống thường n h ậ t c õ i t r ầ n . Lạ i n ó i về Hội, Hội là p h ầ n tập h ợ p n h ữn g trò v u i c h ơ i c ủ a c ộ n g đ ồ n g , b a n đ ầ u v à t r ướ c h ế t là n h ữn g trò c h ơ i g ắ n liền v ớ i t í n n g ưỡ n g p h ồ n t h ực n g u yê n t hủ y còn n g â y thơ. H ộ i g ắ n v ớ i Lễ và chịu sự chi phối, q u y đ ị n h c ủ a H ộ i Lễ. C ó H ộ i lễ d â n gian t ổ c h ứ c n h ằ m tưởng n h ớ n h ữn g n h â n v ậ t lịch sử tiêu biểu ( Hộ i Gi ó n g , Hù n g Vương, A n Dương V ươ n g , Ha i Hà

Trứng). Nh i ề u k h i g ắ n v ớ i các Lễ tưởng n i ệ m ma n g t ín h lịch sử ấy là Hội, là t r ò v u i g ắ n v ớ i n g h i lễ s ả n x u ấ t và v ă n h ó a . C ó Lễ h ộ i lại liên q u a n đến c á c v ị Th ầ n thiên n h i ê n n h ư Tả n Viên. Ng o à i r a , c ò n một số l ư ợ n g p h o n g p h ú các H ộ i Lễ chỉ p h ụ c vụ v ớ i ý niệm t ô n giáo, tín n g ưỡ n g t r o n g d â n g i a n . T r ộ i nổi n h ấ t có lẽ l à t í n n g ư ỡ n g Â m - D ư ơ n g , p h ồ n t h ực g ắ n với n ề n v ă n mi n h c â y l ú a ( h a y v ă n mi n h l úa nước). Trong Hộ i Lễ, t h ự c c h ấ t tồn tại một cuộc sống đ ượ c tái h i ệ n d ướ i h ì n h t h ức mội trò d i ễ n [ 2 6 5 ]. Nh à nghiên cứu v ă n h ó a d â n g i a n Lê Tr u n g Vũ chứng tỏ a m tường s â u sắc một cách có h ệ t h ố n g k h i tìm hiểu lịch sử r a đ ờ i v à p h á t triển c ủ a Lễ Hội, đ ặ c b i ệ t là Lễ Hộ i ở B ắ c B ộ c ủ a người Việt. Tá c giả chia lịch sử p h á t triển c ủ a Lễ H ội t h à n h bốn t h ờ i k ỳ. Trong đ ó , c h ú n g t ô i c h ú 59Tý 59Tđến t h ờ i k ỳ Lễ H ộ i 59Tđ ã 59Tđ ượ c p h â n c h i a từ t h ờ i k ỳ x â y d ựn g quốc gia Đ ạ i Việt độc lập tự c h ủ ( t ừ thế k ỷ thứ X đến giữa t h ế k ỷ t h ứ XI X [ 2 6 5] . V ớ i g i a i đ o ạ n lịch sử, v ă n h ó a mà c h ú n g t ôi đ a n g nghiên c ứu , cụ thể là v ấ n đ ề Lễ Hộ i t h ế k ỷ XVIII - XI X , t u y c ù n g c h ị u ả n h hưởng và tác đ ộ n g của lịch sử s u y v o n g của n h à n ướ c p h o n g kiến, n h ưng l ị c h sử p h á t triển của v ă n h ó a l ạ i đ i t h e o chiều ngược l ạ i . Vă n h ó a d â n gi a n , h ộ i lễ cổ t r u yề n d â n g i a n v ẫ n tồn tại và p h á t triển, b ở i vì văn h ó a d â n gian ( t r o n g đ ó có Lễ H ộ i d â n gian) l u ô n g ắ n liền v ớ i sức sống l u ô n vươn l ê n c ủ a d â n tộc, đ ặ c biệt là Hộ i Lễ Vi ệ t Na m từ n ửa cuối thế kỷ X V I I I đến n ửa đ ầ u thế kỷ XIX.

155

Nhận x é t về lễ hội thời k ỳ n à y, c á c tác g i ả [ 2 6 5 ] cho biết : đ â y l à thời k ỳ lễ hội d â n g i a n p h á t triển cực t h ị n h trong đ i ề u k i ệ n p h á t triển cực t h ị n h c ủ a P h ậ t Gi á o v à r a n h g i ớ i giữa v ă n h ó a d â n gian v à v ă n h ó a b á c h ọ c h à i h ò a h a y í t n h ấ t là k h ô n g có sự p h â n biệt r ạ c h ròi. Lễ Hội t h ư ờ n g đ ư ợ c tổ c h ức ở c h ù a : đ ó là các c h ù a n ổ i tiếng ở B ắ c Bộ n hư : c h ù a H ươ n g C a n h ( Vĩ n h P h ú ) , c h ù a Gi á m ( Hả i Hưng), c h ù a Th ầ y, chùa Hư ơ n g ( H à Tâ y) , c h ù a T â y P h ươ n g , c h ù a M í a ( H à Nộ i ) , c h ùa T r ă m G i a n , B ú t Th á p ( Hà B ắ c ) . Ngoài r a Lễ H ộ i còn được tổ chức ở đình : từ thế k ỷ XVII, đ ặ c biệt là cuối thế k ỷ X V I I , p h o n g trào d ựn g đ ì n h t h ờ n h ư đ ạ t đến đ ỉ n h cao. Đặc biệt là k h i cuộc g i a o t r a n h Trịnh - Ng u yễ n chấm dứt, lòng người d â n n ô n ứ c cầu mong cho một cuộc sống yên ổn. Nh ữn g ngôi đ ì n h được đ ặ t r a n h ư là b ộ mặ t của cả l à n g , với n h ữn g tên gọi rất có ý n g h ĩ a n h ư sự cầu a n k h a n g cho d â n l à n g , xứ s ở ... Nh ữn g t ê n g ọ i n h ư "Thọ Kh a n g Đình", "Hòa Lạc Đình", " Vă n Th ị n h

Đ ì n h " đ ã nói lên đ i ề u đó. Biết bao n h i ê u n g ô i đình mớ i mọc l ê n , d â n l à n g n à y đ u a v ớ i d â n l à n g k h á c vì v ị thế của n g ô i đ ì n h l à n g c ủ a mì n h . C ũ n g vì thế n g ườ i ta coi trọng nhau, t i n t ưở n g sự l à m ă n t h ị n h vượng c ủ a mỗi l à n g , c ũ n g t r ê n c ă n cứ c ủ a d â n gian v ề n g ô i đình l à n g :

Toét mắt là tại hướng đ ì n h ,

Cả l à n g toét mắ t có mình e m đ â u . ( C a d a o )

156

C h ú n g tôi cho rằng, c ầ n p h ả i lưu ý đến tâm thế của d â n tộc, đ ó l à , trong h o à n c ả n h mà xã h ộ i p ho n g kiến Việt Na m s u y yếu s a u c ơ n b i n h lửa n ộ i chiến, t r a n h chấp, n h â n d â n b ằ n g trí t h ô n g mi n h và q u ả cảm, t h ừa cơ - k h i mà lễ giáo p h o n g kiến l u n g l a y, suy yếu đ ã cố g i ữ lấy b ả n sắc v ă n h ó a t r u yề n thống c ủ a mình b ằ n g cách x â y d ựn g n h i ề u h ơ n n h ữn g " p h á o đ à i " - l à m cơ sở lưu giữ, p h á t h u y, b ả o tồn n h ữ n g t r u yề n thống v ă n h ó a R Rc ù n g n h ữn g t í n n g ư ỡ n g t r u yề n thống của d â n tộc - và do v ậ y, n h ữn g d i n h l ũ y, p h á o đ à i ấy x u ấ t h i ệ n n g à y một n h iề u - điều ấy l ý g i ả i tại sao các ngôi c h ù a đ ượ c mọc l ê n v ớ i một tốc đ ộ c h ó n g mặt. Sức c h ứa đựng Lễ H ộ i ở các n g ô i c h ù a , n g ô i đ ì n h l à n g n h ư chưa thỏa n g u yệ n l ò n g người. Lễ Hội Việt Na m giai đ oạ n n à y còn được tổ c h ức ở các Đ ề n . So với c h ù a , đ ì n h t h ì số l ượ n g đền không n h i ề u b ằ n g và t r ê n t h ự c tế, sách vở g h i c h é p í t h ơ n . N h ưn g Lễ Hộ i một khi được tổ c h ức ở các Đề n Thờ, t h ườ n g có vị thế trang n g h i ê m đ ặ c biệt. Lý d o t ạ i bởi Lễ Hộ i ở đ â y, h ầ u hết được d ù n g l à m n ơ i thờ c ú n g n h ữn g n h â n v ậ t lịch sử có t h ậ t : (Đền Hù n g - thờ Vu a Hù n g có công d ựn g nước, đ ề n t h ờ Đi n h Tiên Hoàng và Lê Đ ạ i H à n h đ ề u ở Ho a Lư ( Ni n h B ì n h ) . M ặ c sức cho lễ g i á o p h o n g kiến c ù n g n h ữn g tôn giáo d o n g o ạ i b a n g đ ưa lại, Lễ Hộ i v ẫ n cứ h i ệ n d i ệ n , v ẫ n t u n g h o à n h n h ư sức sống k h ô n c ù n g c ủ a n h â n dâ n . Tr o n g Lễ Hộ i , c ù n g v ớ i thời gian, ý n g h ĩ a v à t í n h chất của n ó n g à y c à n g p ho n g p h ú v à cũng ngày c à n g ph ức tạp. Các tín ngưỡng p h ồ n t h ực , T h à n h Hoàng h a y v i ệ c t h ờ c ú n g c á c n h â n v ậ t lịch sử v ẫ n đ ượ c d u y t r ì . Người t a đến v ớ i L ễ Hộ i là đ ể tưởng n i ệ m tổ tiên, những người có công v ớ i đất nước, người ta c ò n đến với Lễ Hộ i b ở i k h a o k h á t được giao cảm L â m linh v ớ i một thế giới 46Txa 46Tmà 46Tgần 46T- linh thiêng mà g ắ n b ó , trong t â m t ưở n g c ủ a họ. Đến v ớ i Hộ i Lễ c ũ n g là đến v ớ i sự c â n b ằ n g sinh t h á i v à t â m lý c ủ a con người. Họ mu ố n đ ượ c d ã i b à y, mu ố n

157

đ ượ c t h a n h lọc, muốn đ ượ c c ầ u x i n n h ữn g đ iề u ma y mắ n , h ọ c ầ u c h ú c c h o cuộc sống có b á t ă n bá t để, cho tình d u yê n r ấ t riêng tư, c h o cả k h á i k h a o đ ô n g đ à n con c h á u ... linh thiêng v à g ầ n gũi, g ắ n bó là thế - Lễ H ộ i trở 72Tn ê n 72Tmộ t 46Tnhu cầu 46Tc ủ a xã hội - n h u c ầ u tinh t h ầ n của mọi n h à , mỗi n h à , mọ i người và 46Tmỗi người. 46THội Lễ vì thế k h ô n g c h ỉ là c ủ a t h ế h ệ g i à c ả , c h ức s ắ c , v ớ i n h i ệ m v ụ được l à n g x ã ứn g cử đ ể t h ực thi t r á c h nhiệm trước d â n l à n g . T r á i lại, n a m t h a n h n ữ tú c ũ n g k é o về t h a m d ự Hộ i Lễ - n h â n H ộ i Lễ - v à thời điểm - s a u Lễ l à Hội, v ớ i các t r ò c hơ i d â n gian, c ũ n g là lúc h ọ đ ượ c tự do luyến á i mộ t c á c h Lự d o , bình đ ẳ n g , được h ò a mình b ì n h đ ẳ n g v ớ i cộng đ ồn g mà k h ô n g c h ị u b ị p h ạ t vạ làng - n g a y cả k h i cô gái và chàng trai vì "cả n ể c h o n ê n sự d ở dang . . ." thì d â n làng x ứ ấy c ũ n g v u i v ẻ xí xóa " h ò a cả làng" [3, 75]. N g ườ i Việt N a m n g à y ấy d ầ u p h ả i " mộ t n ắ n g h a i sương" v ớ i c u ộ c đờiR Rnhưng h ọ đến v ớ i Lễ Hộ i v ớ i một sắc t h á i t h ậ t v u i , t h ậ t đẹp làm sao. Điều n à y đ ượ c c h í n h G . Đu ymu c h i ê đ ã n h ư muốn thốt lên t r o n g cuốn sách c ủ a mì n h : "Thật là n g ạ c n h i ê n biết b a o k h i n hậ n thấy r ằ n g bộ mặ t tầm thường, vô v ị c ủ a n g ườ i n ô n g d â n B ắ c K ỳ l ú c h ọ còng lưng dưới công việc đồng áng n ặ n g n h ọ c thì có v ẻ đ ờ đ ẫ n , đôi k h i đ ầ n đ ộ n , đến l ú c n à y đ ã đ ượ c ý n i ệ m t ô n giáo l à m c h o biến đổi h ẳ n đ i ... Cử chỉ t h ườ n g n g à y vốn e dè sợ sệt c ủ a h ọ trở n ê n k h o á n g đ ạ t biết bao, t h á i đ ộ n ó i c h u n g của h ọ thường n g à y vốn k h ú m n ú m ... trở n ê n h i ê n ngang và cao q u ý biết b a o trong k h i h ọ tiến h à n h cái công việc c ú n g bái có tính c h ấ t t h ế tục t h uầ n t ú y ấy đ ã được tổ c h ứ c r a do lòng biết ơ n đ ầ y tinh t h ầ n yê u nước v à một sự sợ h ã i có tính c h ất mê tín". ( " M ộ t n gà y h ộ i tôn giáo của người An N a m, G. Đ u y- mu - c h i ê [265]). L ễ H ộ i ở Việt Na m cũng hết sức p h o n g p h ú , có l o ạ i Lễ Hộ i nghiêng về n ô n g n g h i ệ p , có loại hình h ộ i lễ p h ồ n thực, giao d u yê n , có loại h ì n h h ộ i h è v ă n n g h ệ g i ả i trí, c ũ n g có l o ạ i h ì n h v ớ i ý nghĩa n h ư h ộ i t h i t à i , thi k hé o tay, đọ sức, có loại lễ h ộ i n g h i ê n g về thể h i ệ n truyền thuyết lịch sử. Đó là c á c h p h â n l o ạ i - t h e o c h ú n g tôi là k h á r ạ c h r ò i v ề t i ê u c h í c ủ a n ó , đ ã g i ú p c h o v i ệ c p h â n đ ị n h tính c h ấ t c ủ a các loại h ộ i lễ. Cách p h â n loại n à y là c ủ a tác giả Lê Th ị N h â m Tuyết [ 2 4 8 ]. Vì t í n h chất p h o n g p h ú v à h o à n toàn k h ô n g đ ơ n g i ả n về ý n g h ĩa của các lễ h ộ i n à y, c h ú n g tôi k h ô n g cố t h a m v ọ n g trình b à y đ ư ợ c tất t h ẩ y các loại lễ hội. Theo yêu c ầ u c ủ a l u ậ n á n , c h ú n g tôi c h ú ý đến n h ữn g loại lễ h ộ i nghiêng n ặ n g về d â n gian n h i ề u h ơ n cả. Tính chất

158

ấy có thể tìm thấy mộ t cách h ò a q u yệ n trong h ầ u hết các h ộ i lễ. Tu y n h i ê n , c h ú n g tôi c h ọ n lọc t h ấ y ở mộ t số hội lễ sau, mà t í n h d â n g i a n , mà n g h i lễ p h ồ n thực n ổi l ê n khá đ ậ m n é t v à có t h ể đ ượ c đ ặ t r a trong k h i nghiên cứu so s á n h với h i ệ n tượng miêu tả các đ ộn g tác t í n h giao mộ t cách k í n đ á o trong n h ữn g b à i t h ơ Nô m c ủ a X u â n H ươ n g . Đó là Hộ i Dị Nậ u 46Tở 46TT a m T h a n h , Vĩnh P h ú . Hội lễ thờ thần Tả n Viên, C a o S ơ n và Qu ý M i n h . Sau p h ầ n H ộ i t h ườ n g đ ượ c lổ c h ức v ớ i các trò c h ơ i đ ấ u g ậ y, h ó a t r a n g v à h á t đối đ á p n a m nữ, n h ữn g c â u h á t h u ê tình .. . S a u đ ó l à trò cướp 36 b ộ k é n ( c ặ p h ì n h sinh thực k h i n a m và n ữ b ằ n g gỗ và mo c au v ớ i ước n g u yệ n c ầ u mong mù a mà n g bội t h u , con đ à n c h á u đống 59T. . .) . 59TỞ N a m H à có Hộ i l ễ h á t Gi ậ m Q u yể n S ơ n t ạ i làng C a n h Dịch, t h ờ L ý Thường Kiệt, v ớ i trò c h ơ i l à thi bơi trải v à h á t giao d u yê n ( h á t Giậm). Ở Vĩnh P h ú , 48Tt ạ i 48Tlàng Vă n Hưng, h u yệ n Vĩnh L ạ c có lẽ h ộ i đốt p h á o , đ u a t hu yề n , b ắ t chạch trong c h u m. Trò t h i n à y đ ượ c t h ự c h i ệ n trước đình l à n g , t h à n h p h ầ n cho p h é p là mộ t n a m t h a n h v à một n ữ tú - mỗi n gườ i c h ỉ d ù n g một t a y b ắ t c h ạ c h v à tay k i a đ ượ c p h é p tự d o n ắ m t a y n h a u h a y k h o á c v a i n h a u n h ư đ a n g tình tự v ậ y. Đặ c biệt ở Hộ i C h ù a Hư ơ n g ( H à Tâ y) - H ộ i thờ Đức Q u a n Â m v à c á c t ượ n g La Há n , T h á n h M ẫ u . Hội C h ù a H ươ n g từ lâu k h ô n g chỉ là H ộ i Lễ ma n g tính chất c ủ a một đ ị a p h ư ơ n g mà t h ự c tế là c ủ a cả p h ầ n l ớ n cộng đ ồ ng n g ườ i Việt. Đã v ậ y, t h ờ i gian diễn r a Hộ i Lễ n à y lại được p h é p kéo d à i n h ấ t trong tất cả c á c lễ hội. N é t độc đ á o nữa còn l à , ở Hộ i L ễ n à y có sự p h a trộn, d u n g h ợ p c ủ a c á c t ô n g i á o v à tín n g ưỡ n g d â n gian n h ư P h ậ t , Đạ o và tín n g ư ỡ n g t h ờ c ú n g tổ tiên, tín n gư ỡ n g p h ồ n thực. M ộ t n é t đ ộ c đ á o c ủ a C h ù a Hư ơ n g c h í n h là do p h o n g c ả n h non n ướ c c ũ n g n h ư p h o n g c ả n h do con n g ườ i t ạ o dựng n ê n k h á h à i h ò a , rộng lớn tạo n ê n một sinh h o ạ t v ă n h ó a , t i n h t h ầ n rộng l ớ n trong n h â n d â n . Ở Hà B ắ c , x ứ sở Ki n h B ắ c xưa còn n g ộ n g h ĩ n h c h ấ t h i ệ n t h ực p h a n é t d â n gian khá rõ : đ ó l à h ộ i C h e n ở Nga Ho à n g - H à B ắ c , thuộc h u yệ n Qu ế V õ [ 2 6 5 ]. P h ầ n Hội c ủ a Lễ Hộ i nà y t u y g ắ n v ớ i sinh h o ạ t c ủ a P h ậ t Gi á o , n h ưn g t o á t lên trên cả v ẫ n là sức sống k ỳ diệu của d â n g i a n đ ượ c thể h i ệ n trong triết l ý bình đẳng, d â n chủ và n h â n ái. Hộ i lễ tiến h à n h từ 7 đến 15 t h á n g1 , t h ờ Li n h S ơ n Đ ạ i Vư ơ n g . Song s o n g v ớ i v i ệ c tế lễ t h ầ n t h á n h là trò c h ơ i : n a m (con trai v à ông già) c ù n g c h e n v a i sánh 48Tđ ô i 48Tvới n ữ g i ớ i ( c o n g á i v à b à già) " t r ẻ c h e n v ớ i trẻ, già d o n g v ớ i già" - ' D â n làng v â y

159

q u a n h c h ú c t ụ n g v à c ù n g đ ồ n g t h a n h c ầ u c h ú c c h o n h a u "Già k h ỏ e mạ n h , trẻ dẻo d a i … ” . S a u k h i tế lễ t h ầ n , d â n làng,R Rcác ô n g bà v à từng đ ô i n a m n ữ tha h ồ chen v a i n h a u đ i rước t h ầ n q u a n h l à n g c h o đến k h i t à n đ á m rước. C ũ n g t r o n g thời g i a n này, ở V ĩ n h p h ú có tổ chức Hội lễ mở c ửa r ừn g để tưởng n h ớ t h ầ n T ả n Vi ê n . N h ư lệ thường, s a u Lễ tế là trò c h ơ i : n a m nữ n h ả y mú a c ù n g n h a u . Động 48Tt á c 48Tm ú a có l ú c mô phỏng động tác giao p h ối g i ữa các con v ậ t c ù n g l o à i. S a u đ ó , l à n g c h o p h é p n a m n ữ có q u yề n dắt t a y n h a u tình tự t r o n g bóng tối một cách tự d o . Triết l ý bì n h đ ẳ n g - d â n c h ủ c ủ a d â n g i a n đ ã t ỏ a á n h sáng c h a n h ò a trong h ộ i lễ d â n gian. R ằ n g d ẫ u cuộc đ ờ i , c ả n h n g ộ người đ à n b à là v ô c ù n g cực n h ọ c , n h i ề u mối tình p h ả i câm lặng, o a n trái, v ậ y mà trong Lễ h ộ i , d â n g i a n cho p h é p v à chấp n h ậ n n h ữ n g k h á t k h a o yêu đ ư ơ n g c ủ a con người mộ t cách v u i v ẻ , tự n g u yệ n , t r o n g Hộ i có n h ữn g trò v u i c h ơ i đ ể gái trai có dịp t â m tình, đ ư ợ c ca h á t , n h ữn g c â u h á t trao tình c ủ a người Vi ệ t c ũ n g t r ữ tình, c ũ n g mạ n h b ạ o , c ũ n g da diết mớ i làm sao, mả n g câu h á t ấy c ũ n g l à mộ t đ ề tài n g h iê n cứu còn có ích đối v ớ i các n hà n g h i ê n cứu t h u ộ c k h o a học xã h ộ i lân c ậ n v ớ i v ă n h ó a d â n g i a n ( n h ư k h o a h ọ c v ề t â m lý, v ề d â n tộc học, về n h â n c h ủ n g học, p h ụ n ữ học). Nó i đến Hộ i , một t r o ng n h ữn g sinh h o ạ t giải trí thích t h ú t r o n g Hộ i là n h u cầu đ ượ c ca h á t . Th ơ ca v à cả ca mú a nữa cũng là sở thích v à n ă n g khiếu đ ặ c biệt c ủ a n g ư ờ i Việt, k h ô n g p h ả i n g ẫ u n h i ê n mà sức sống t r o n g c h è o cổ - c h o đến n a y v ẫ n còn chỗ đ ứn g để t ồ n tại t r o n g lòng v ă n h ó a d â n tộc. Đất K i n h B ắ c một đ ị a d a n h v ă n h ó a đ ã đ ượ c các n h à nghiên cứu v ă n h ó a d â n gian n h ắ c n h ở rất n h i ề u t r o n g c á c c ô n g t r ì n h n g h i ê n c ứu c ủ a h ọ . Và, một trong vấn đ ề được n g h i ê n cứu ấy c h í n h là nền 46Tvăn hóa quan họ. 46TQ u ẽ h ươ n s c ủ a q u a n h ọ là Hà B ắ c . Qu a n h ọ B ắ c N i n h b a o g ồ m n h ữn g đ i ệ u h á t đ ị a p h ươ n g , mà n h ạ c đ i ệ u rất p h o n g p h ú . Nh ữn g đ i ệ u ca h á t c â u h ò v a n g l ê n 46Tở 46Tvùng đ ấ t có những d ã y đồi c hạ y d à i v à n h ữn g con sông mê n h mô n g d ò n g n ướ c . Nh ữn g c á n h đồng b á i n g á t và một đ ờ i sống k i n h tế ổn đ ị n h , v ớ i mộ t sự p h â n c ô n g r ấ t tiến bộ v à n h â n b ả n g i à n h cho n g ườ i p h ụ n ữ . C á c c ô n g trình nghiên cứu k h á tổng h ợ p v ề mọi mặ t đ ã cho thấy một đ i ề u mà trong x ã hội p h o n g kiến, n ơ i mà n h ữn g l u ậ t lệ vô n h â n đ ạ o từng trói buộc con người n h i ề u nhất, n ặ n g n ề nhất, đ ặ c biệt là người p h ụ n ữ ... thì ở đ â y, c ũ n g 46Tở 46Tthời đại ấy, n g ườ i p h ụ n ữ có đ ượ c cái d u yê n d á n g v ì mộ t t h á i đ ộ n h â n á i đ ặ c b i ệ t mà cộng

đồng l à n g xã t h â n thiết đ ã g i à n h cho h ọ . Hơ n bất c ứ v ù n g đất n à o t r ê n mả n h đ ấ t Việt Na m, người p hụ n ữ B ắ c Ni n h từ l â u đ ã nổi tiếng v ề s ắ c đ ẹ p - về ca h a y - h á t giỏi, n h ữn g b à i h á t trữ tình nhất. Do có cả điều k i ệ n kinh tế ở làng, p h ầ n l ớ n sống bằng nghề thủ c ô n g , n g ư ờ i p h ụ n ữ k i n h B ắ c l ạ i k h é o t a y đ ể đ ả m đ a n g công việc n à y một c á c h đ ỡ vất v ả . Và vì v ậ y, đ à n ô n g ở q u ê h ươ n g c ủ a n h ữn g " l i ề n a n h " n à y, tất nhiên g i à n h n h ữn g công việc đ ồ n g á n g n ặ n g n h ọ c còn l ạ i c h o h ọ . Ở đ â y, sự p h â n công l a o đ ộ n g - x é t trên mặt n à o đ i n ữ a thì c ũ n g đ ã c h o thấy sự h ợ p l ý k h o a học v à n h â n v ă n đ ã là h o à n h ả o . C ũ n g vì v ậ y, c á c "liền chị" ở đ â y vốn d u yê n d á n g l ạ i c à n g t h ê m p h ầ n d u yê n dáng. D ườ n g n h ư mội t r o n g n h ữn g c â u h á t đ ẹ p n h ấ t c ủ a ca d a o v ề n gư ờ i p h ụ n ữ , c h ú n g tôi n g h ĩ - h ẳ n c h ắ c có p h ầ n đ ể h á t t ặ n g c h o t ấ t cả n h ữn g người đ à n b à x i n h đ ẹ p ở x ứ sở c ủ a n h ữn g c â u h á t q u a n h ọ trữ tình n à y :

Trúc x i n h t r ú c mọc đ ầ u đ ì n h ,

E m x i n h e m đ ứng c h ỗ n à o c ũn g x i n h . (Ca d a o )

160

T r o n g q u á t r ì n h nghiên cứu c á c t à i l i ệ u , t ậ p t ụ c c ủa v ù n n g q u ê n à y, c h ú n g t ô i đ ã vô c ù n g thích thú v à t r â n t r ọ n g một nếp s i n h h o ạ t hết sức d â n chủ hết sức n h â n b ả n t r o n g q u a n h ệ c ủ a c á c "liền a n h " , "liền chị" n à y. Đó có t h ể coi là sự bổ sung q u a n trọng - c h o mộ t n é t đ ẹ p c ủ a n ề n v ă n h ó a K i n h B ắ c từ x a x ư a . Nh ữn g l à i liệu của c á c n h à d â n tộc h ọ c , sử h ọ c , khi nghiên cứu về tập t ụ c [3, 5, 2 9 ] đ ã cho t h ấ y q u a n h ệ c ủ a n h ữn g n g h ệ sĩ bình d â n q u a n h ọ đ ượ c dựa trên cơ sở t ì n h b ạ n rất d â n chủ, bình đ ẳ n g . C á c liền a n h , liền chị, ở mỗi l à n g q u a n h ọ đ ã s i n h h o ạ t trong môi trường rất l ý tưởng c ủ a sự d â n c h ủ . Họ k h ô n g chỉ t ô n t r ọ n g n h a u , q u ý mến n h a u trong c á c h gọi t ê n theo t h ứ b ậ c An h c ả , chị H a i , mà t r ê n t h ự c tế t i n h t h ầ n d â n c h ủ c ủ a d â n g i a n đ ã n h ư là ngự t r ị trong mọi c â u h á t , mọi sinh h o ạ t c ủ a v ă n h ó a q u a n họ. Th ậ t v ẫ n còn là n g ạ c n h i ê n , ngay ở giữa t h ờ i đ ạ i n à y, l ạ i t h ấ y hiếm có một sinh h o ạ t v ă n h ó a v ă n nghệ v ừa t u â n t h e o n ề nếp, vừa p h á bỏ n h ữn g l u ậ t lệ được coi l à h à k h ắ c với con n g ư ờ i n h ư trong q u a n h ệ của c á c liền a n h liền c h ị q u a n h ọ B ắ c N i n h lúc ấy. Trong p h ầ n Hộ i c ủ a Lễ H ộ i , các liền a n h , liền chị đ i h á t c ù n g n h a u th ậ t t ìn h tứ, h ọ coi n h a u n h ư a n h , c h ị , e m, b ở i l u ậ t c ủ a q u a n h ọ là cấm kết

d u yê n c ù n g n h a u , ( t r ê n t h ực tế, c h ắ c k h ô n g h o à n t oà n được chấp h à n h nghiêm n g ặ t ! ) . Những t r a i c h ưa vợ ( h a y đ ã có 59Tv ợ ) 59Tvà g á i t h a n h t â n ( v à c ả k h i đ ã có chồng) đều cũng có q u yề n đ ượ c t h a m dự. S a u p h ầ n hội, h ọ c h i a tay n h a u lưu luyến v à c á c k h ú c ca "giã b ạ n " đ ã n ó i l ê n đ i ề u ấy [3, 5]. Nh ữ n g t à i l i ệ u trước đ â y [ 4 , 18, 29, 5 2 ] ] có c h o thấy t i n h t h ầ n bình đ ẳ n g , n h â n á i c ủ a d â n g i a n đ ã c a n thiệp v à o r ấ t s â u những s i n h h o ạ t c ủ a n ộ i b ộ c á c liền a n h , l i ề n chị. Các nghệ sĩ q u a n h ọ c ó t h ể h á t v ớ i n h a u t h â u đ ê m suốt s á n g , h ọ có thể mờ i n h a u ở l ạ i n h à c ủ a một liền a n h R Rh a y liền c h ị ( d ẫ u có v ợ , có chồng) h ọ h á t , h ọ c a , t h ậ m c h í c ù n g n ằ m b ê n n h a u mà h á t cho đến lúc chia t a y. C h ưa hết, l ú c c h ia t a y r a đến cổng l à n g , từng đôi, từng cặp l ưu l u yế n h á t c h i a t a y v ớ i mo n g mỏi gặp l ạ i n h a u t r o n g k ỳ q u a n h ọ tới. D â n g i a n v ớ i triết l ý d â n c h ủ , bình đ ẳ n g một l ầ n n ữa l ạ i chiến t h ắ n g , trong sự bịn r ị n c ủ a t h ờ i điểm c h i a ta y, t ừn g c ặ p liền a n h , liền chị ấy có thể tách r a k h ỏ i " c ộ n g đ ồ n g " q u a n h ọ c ủ a mình đ ể c h ỉ "hát r i ê n g" c h o n h a u nghe.... Sức sống c ủ a q u a n h ọ k h ô n g p h ả i chỉ là n h ữn g lời c a r ạ o rực đến n g â y n g ấ t lòng người, sức sống c ủ a d â n g i a n , c ủ a q u a n họ, c ủ a q u a n h ệ bình đ ẳ n g - d â n c h ủ v à n h â n á i đến b a o la triệt đ ể t r o n g làng q u a n họ, trong cộng đ ồ n g ma n g tính v ă n h ó a rất d â n d a n c ủ a q u a n họ, đã làm nên sức sống p hi t h ư ờ n g và mã i mã i c ủ a nó. Và b â y g i ờ x i n h ã y n g h e thêm một minh chứng rất đ ẹ p , rất tuyệt v ờ i c ủ a n h ữn g b à i ca q u a n h ọ , n hữn g k h ú c ca ca n g ợ i tình yêu v à n g ư ờ i p h ụ n ữ - n h ư đ ã từng là chủ đ ề bất t ậ n của mọi l o ạ i h ì n h nghệ t h u ậ t :

C h ị Ha i xinh ( t a n g t í n h l à ) c â y t r ú c mọc ( Qu a lối n ọ như) bê n đ ì n h ... C h ị Ha i x i n h ( t a n g tình là) c h ị Ha i đ ứn g (Đứng) một mình ( qu a lối như) c ũ n g xinh C â y t r ú c x i n h ( t a n g tình là) c â y trúc mọc, C h ị B a k h ô n g yê u ( t a n g tình l à ) tôi c ũ n g lấy, ( L ấ y) đ ạ o b ù a

( q u a lối n h ư ) c ũ ng yê u ...

161

C ò n có thể nói t h ê m rất n h i ề u đ i ề u h a y v à rất x ú c động n ữa v ề những c â u h á t q u a n h ọ lai l á n g chất trữ tình v à s â u x a t í n h n h â n v ă n , cả trong c â u h á t và trong q u a n h ệ của cộng đồng q u a n h ọ . C h ú n g tôi chỉ x i n phép đ ượ c t r ì n h b à y n h ư một n é t điển hình nhấtR Rcho n h u c ầ u tinh t h ầ n p h o n g p h ú c ủ a Hộ i hè, trong nghi t h ức v à cơ cấu c ủ a lễ hộ i n g ườ i Việt x ưa , đ ể đ i đến một n h ậ n x é t : 46Ttriết

l ý nhân ái, bình đẳng vì con người luôn là chủ đề lớn nhất là sợi chỉ đỏ quán xuyến tất cả các loại hình, thành tố của văn hóa dân gian, 46Tmà Lễ Hội là t h à n h tố thể h i ệ n một c á c h tập t r u n g , tổng h ợ p , s â u sắc và d ễ n h ậ n biết nhất. Nói tóm lại, c h ú n g tôi v ừa t r ì n h b à y x o n g bối cảnh c ủ a n ề n v ă n h ó a d â n g i a n Việt Na m giai đ o ạ n nửa cuối thế k ỷ X V I I I và nửa đ ầ u t h ế k ỷ X I X - t r ê n cơ sở c ủ a bối c ả n h lịch sử, k i n h tế, x ã hội c ủ a g i a i đ o ạ n n à y (và cũng lưu ý đến sự tiếp tục có h ệ thống v à lôgic v ớ i giai đoạn lịch sử v à tình hình v ă n h ó a c ủ a giai đ o ạ n trước đ ó - thế kỷ X V I I ) , v ớ i v a i trò n h ư một sự 46Tlàm nền 46Tc ủ a giai đ o ạ n lịch sử l ớ n l a o t h ờ i k ỳ n à y đ ể dẫn đến những biến đổi q u a n trọng trong t ì n h h ì n h v ă n h ó a x ã h ộ i - đ ặ c biệt l à v ă n h ó a d â n g i a n thời k ỳ n à y – g i a i đ o ạ n n ửa cuối thế k ỷ XVIII và n ửa đ ầ u thế k ỷ X I X) . V à chúng tôi muốn n h ấ n mạ n h t h ê m mộ t l ầ n về t í n h c h ấ t và triết l ý Dâ n c h ủ - bình đ ẳ n g - Vì con người ma n g đ ẫ m sắc mầ u d â n g i a n đ ượ c coi n h ư chất d ẫ n x u ấ t c h ỉ đ ạ o các t h à n h tố, t h ể l o ạ i từ văn học, s â n k h ấ u , mỹ t h u ậ t , lễ h ộ i d â n g i a n thế k ỷ n à y. Có thể coi n h ư, c ù n g v ớ i sự p h ụ c h ưn g c ủ a v ă n h ọ c b á c h ọ c mà c h ủ đ ề n h â n v ă n đ ã được b a o q u á t một c á c h trọn v ẹ n nhất, v i ê n mã n nhất 46Tở 46Tthế k ỷ n à y, q u a tên tuổi đ ã rực r ỡ tỏa s á n g trên v ă n đ à n d â n tộc n h ư Ngu yễ n Du , H ồ Xu â n H ư ơ ng ... thì c ù n g lúc, cũng có thể thấy v à công n h ậ n r ằ n g , v ă n h ó a , đ ặ c biệt là v ă n h ó a d â n gian đ ồ n g thế k ỷ n à y c ũ n g đ ã có sự p h ụ c h ưn g trong tất cả các t h à n h tố c ủ a n ó , chỉ có điều, n ó được bổ s u n g thêm sắc mà u c ủ a triết l ý và t h ẩ m m ỹ c ử a d â n gian mà thôi. Hiểu r a gốc rễ triết lý, t h ẩ m mỹ c ủ a d â n g i a n , ấy là triết lý 46Tdân chủ - hình đẳng vì con người, 46Tta bỗng h i ể u r a nhiều đ i ề u s â u s ắ c , nhiều đ i ề u c ầ n đ ư ợ c tiếp t ụ c nghiên c ứu . R ằ n g từ n ề n v ă n h ó a d â n gian, n gu ồ n cội c ủ a biết b a o g i á trị n h â n v ă n cao cả n à y, biết b a o giá trị n h â n v ă n c ủ a d â n tộc mình đ ã trưởng t h à n h , đ ể gìn giữ cho d â n tộc mình h a i tên gọi Vi ệ t N a m. R ằ n g từ n gu ồ n v ă n h ó a d â n g i a n , v ă n minh c ủ a d â n tộc Việt, đ i ề u mà t h i hào Ng u yễ n T r ã i đã t ừn g x ú c động nhắc đến mộ t cách trang trọng, tự h à o trong giờ p h ú t h u y h o à n g c ủ a d â n tộc, t r o n g "Bình Ngô đại c á o " :

N h ư n ướ c Đạ i Việt ta từ trước,

162

Vốn x ưn g n ề n v ă n hiến đ ã lâu.

163

Ngọn n gu ồ n v ă n h ó a d â n gian ấy đ ã từng n u ô i lớn biết bao t h i ê n tài c ủ a d â n tộc đ ó là ông v u a - nghệ sĩ Lê Th á n h Tô n g , là N g u yễ n Trãi, là Ng u yễ n Du , là Hồ X u â n H ươ n g - "Bà c h ú a t h ơ Nôm", n h à t h ơ đ ã trở về với v ă n h ó a d â n gian n h i ề u h ơ n c ả , đ ầ y đ ủ , s â u sắc và sáng t ạ o h ơ n cả. Và đ ó là điều khiến c h ú n g tồi đ i s â u n g h i ê n cứu H ồ Xu â n H ươ n g - thơ Nô m H ồ X u â n H ươ n g trong và từ n g u ồ n v ă n h ó a d â n gian mà triết lý s â u thẳm, l u n g linh c ủ a d â n gian c h í n h l à t i n h t h ầ n d â n chủ, là k h á t vọng bình đ ẳ n g c h o con n g ườ i l u ô n l u ôn t ỏ a s á n g một c á c h phong p h ú v à đ ậ m đ à trong sự sáng t ạ o v à đ ộ c đ á o của Hồ X u â n H ươ n g - thiên tài - nghệ sĩ c ủ a n g ô n từ - n g h ệ sĩ c ủ a trí t u ệ v à một trí t u ệ c ủ a n g h ệ sĩ ...

Chương 3:THƠ NÔM HỒ XUÂN HƯƠNG SỰ TIẾP THU VÀ SÁNG TẠO TỪ CỘI RỄ CỦA NỀN VĂN HÓA DÂN GIAN NỬA CUỐI THẾ KỶ XVIII VÀ NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX.

164

N ả y mầ m, ươm h ạ t trên v à từ n ề n v ă n h ó a d â n gian phong p h ú sắc màu v à đậm đ à triết lý h ồ n n h i ê n , bình đ ẳ n g , d â n c h ủ , một triết lý n h â n b ả n vì con n g ườ i n h ư thế, thơ Nô m t r u yề n t ụ n g 48Tc ủ a 48TH ồ Xu â n H ươ n g l ớ n lên48T, c ứ 48Th ồ n n hi ê n , p h ó n g k h o á n g n h ư triết l ý c ủ a d â n g i a n là thế. H ẳ n là con đường trở v ề v ớ i v ă n h ó a d â n tộc k h ô n g c h ỉ riêng có Xu â n Hư ơ n g , n h ưn g Xu â n H ươ n g d á m một mì n h d ũ n g c ả m đ i riêng theo cách c ủ a mình. L ê Th á n h Tô n g , Nguyễn Trãi, Ng u yễ n Du c ũ n g đ i bằ n g c á c h của mì n h . Song tựu c h u n g , t ù y từng t á c giả, t ừn g mứ c độ có k h á c n h a u , các tác giả l ớ n ấy đến 48Tv ớ i 48Td â n g i a n trong sự c h ọ n lọc v à v ớ i khoảng cách 46Tan toàn 46Tcủa n h à n h o , t r í thức p h o n g kiến. Xu â n H ươ n g đ ã h a i l ầ n d ũ n g c ả m, t h ứ nhất bà đ ã d ũ n g c ả m chấp n h ậ n sự c á c h x a c ủ a 48Ttiếng 48Tn ó i v ă n h ọ c q u a n p h ươ n g , mà bà l à một đ ạ i biểu x ứn g đ á n g , đ ể trở về v ớ i n ề n v ă n h ọ c mà v ớ i đương thời, n ó là t h ứ v ă n học của h ạ n g c ù n g đ i n h . T h ứ h a i , c ũ n g từ đ ó b à x ô n g xáo, t u n g h o à n h n g a n g dọc t r o n g sự kiếm tìm thi liệu từ nền v ă n h ó a d â n gian n à y mà t u yệ t h ề k h ôn g có một 48Tsự 48T" b ả o hiểm" n à o đ i cùng. Nói c á c h khác, Xu â n H ươ n g đến v à 48Tđ i 48Tv à o l ò n g v ă n học d â n g i a n p h o n g p h ú sắc mà u n à y b ằ n g đ ồ i c h â n t r ầ n c ủ a mì n h , b ằ n g 48Tt h á i đ ộ 48Td ũ n g cảm đến lạ lùng. Đối v ớ i Xu â n H ư ơ n g , c h ọ n lọc, tiếp t h u 48Tv à 48Ts á n g t ạ o t h i 48Tliệu 48Tlừ n g u ồ n nước của v ă n h ó a d â n gian luôn là b a c u n g đ o ạ n g ầ n nh ư đồng h à n h . B ằ n g 48Tt à i n ă n g , b ằ n g l ò n g d ũ n g c ả m c ủ a n g ườ i n g h ệ 48Tsĩ 48Tt h i ê n t à i , 48TX u â n Hương chọn lọc những chỗ "gai góc" n h ấ t c ủ a d â n gian. Nh ữn g chỗ 48Tmà 48Tn g a y cả c á c thiên l à i trước và s a u Xu â n H ư ơ n g c ũ n g không d á m lại gần ( c h ỗ ấ y, người ta, b a o thế h ệ d ư l u ậ n phê p h á n Xu â n Hương n h ư n h à t h ơ chuyên n ói về " c h u yệ n 48Tấ y" , 48T"cái 48Tấy" . . . ) . 48THình n h ư có một triết gia n à o đ ã từng p h á n quyết giữa v i n h q u a n g v à vực t h ẳ m c ó k h i c h ỉ l à gang tấc. Xu â n H ươ n g d ũ n g cảm, d ũ n g c ả m bằng t à i n ă n g độc đ á o có mội k h ô n g h a i c ủ a mình đ ã d ũ n g cảm chấp n h ậ n c ù n g l ú c , cả v i n h q u a n g v à v ự c t h ẳ m - mi ệ n g lưỡi, nếp nghĩ của n g ườ i đời. Đã bao thế h ệ n h à nghiên cứu 48Tv ề 48TX u â n H ư ơ n g đ ã nghiên c ứu và t r a n h l u ậ n về B à , 101Tr ú t 101Tc ụ c l ạ i cũng là h a i x u hướng v à trên h a i thái cực ấ y. V ẫ n biết r ằ n g , mi n h chứng đ ể p h ả n bác hay đ ể công nhận mội

hiện tượng v ă n học đ ộ c đ á o n h ư Xu â n Hư ơ n g v à t h ơ N ô m của B à đ ề u không dễ d à n g v à Hồ Xu â n Hư ơ n g vẫn là vấn đ ề t h ờ i sự n h ức nhối c ủ a giới nghiên c ứu , phê bình văn h ọ c c ũ n g l à vì lẽ đó. Nh ưn g v ấ n đ ề n g h i ê n cứu về t h ơ Nô m H ồ Xu â n Hương t r o n g n h ữn g n ă m t á m mươi c ủ a t h ế k ỷ n à y đ ã b ắ t đ ầ u loé s á n g bởi sự xuất h i ệ n c ủ a p h ư ơ n g p h á p l u ậ n nghiên cứu mà n h à l ý l u ậ n thiên tài M . B a k h t i n e đ ã p h á t g i á c : nghiên cứu v ă n h ọ c t r o n g 50Ttrường văn hóa dân gian 50Tn ó i riêng và v ă n hóa nói chung [ 7 , 8 ] là một h ướ n g tiếp c ậ n mớ i v ớ i n h i ề u triển vọng, kết h ợ p v ớ i x u thế nghiên cứu liên n g à n h [ 9 7 , 1 2 4 ] đ a n g là x u h ướ n g rất đ á n g được tìm tòi trong nghiên c ứu mọi c h u yê n n g à n h khoa h ọ c , đ ặ c b i ệ t là k h o a h ọ c n h â n v ă n , k h o a h ọ c xã hội. Đến v ớ i văn h ó a d â n g i a n , Xu â n Hương c h ọ n lọc một t r o n g n h ữn g trung tâm điểm của v ă n h ó a d â n gian c h í n h là triết l ý , t í n n g ưỡ n g p h ồ n thực - linh h ồ n tạo nên n h ữn g b i ế n t ấ u c h o n h ữn g b ả n s o n a t tuyệt v ờ i c ủ a b ả n giao hưởng n h â n v ă n vĩ đ ạ i mà cả v ă n hó a c h í n h t h ố n g, l ẫ n v ă n h ó a d â n gian, cả v ă n h ọ c b á c học, lẫn v ă n học d â n gian, v ă n h ọ c t r u yề n miệng . . . đ ề u đ ồ n g cảm t h ể h i ệ n ở n h i ề u c u n g bậc, sắc đ ộ khác n h a u . Lu ậ n v ă n c ủ a c h ú n g tôi c h ỉ k h ả o s á t t h ơ N ô m Xu â n Hương trong q u a n h ệ so s á n h , đối chiếu v ớ i c á c t h à n h tố c ủ a v ă n h ó a d â n gian (folklore) n h ư : v ă n h ọ c d â n gian ( t r ọ n g t â m là mả n g ca d a o t ụ c n g ữ , c â u đố, t r u yệ n kể d â n gian mà yếu tố h à i l à n ổ i b ậ t - trong sự so s á n h v ớ i t i ế n g c ườ i d â n c h ủ trong thơ Nô m X u â n Hương; là s â n k h ấ u d â n g i a n ( c h ủ yế u là Hề c h è o , Tuồng đ ồ - c ũ n g t ừ chất " h à i hước d â n gian c h ủ đ ạ o c ủ a nó); là M ỹ t h u ậ t , h ộ i họa, điêu khắc d â n gian ( c h ủ yếu l à điêu khắc đ ì n h l à n g , là điêu khắc gỗ d â n g i a n , q u a t r a n h khắc gỗ d â n gian Đông Hồ đ ậ m đ à s ắ c t h á i d â n g ia n h ơ n c ả ) , là lễ h ội , c a h á t c ù n g trò c h ơ i d â n g i a n ( đ ặc b i ệ t là các lễ hội t ổn g h ợ p các 50Tý 50Tn gh ĩ a t ô n giáo v à c á c h ì n h t h ức s i n h h o ạ i d â n g i a n , tiêu biểu là q u a n h ọ B ắ c Ni n h ) .

58TVề 58Tmặ t tư tưởng, triết l ý : t h ơ Nô m X u â n H ươ n g đ ã tiếp t h u đ ượ c từ n ề n v ă n h ó a d â n gian đ ồ ng thế k ỷ v ớ i mì n h n h ữn g giá t r ị n h â n v ă n cực k ỳ p h o n g p h ú , s â u sắc. Đó là tư t ưở n g tự d o -

165

3.1. Thơ Nôm truyền tụng Hồ Xuân Hương - sự tiếp thu một cách chọn lọc trong sự phong phú từ tư tường, triết lý, từ nguồn thi liệu và thi pháp của nền văn hóa dân gian Việt Nam nửa đẩu thế kỷ XVIII và nửa đầu thê kỷ XIX:

b ì n h đ ẳ n g - n h â n á i c h o con người. C h ú n g tôi đ ã k h á i q u á i b ằ n g 46Tt ê n 46Tgọi: Triết lý vì con người - 46TTất cả vì con người. 46TNội d u n g c á c v ấ n đ ề n à y, c h ú n g tôi đ ã t h ể hiện, c h ọ n lọc t r o n g C h ươ n g 2 c ủ a L u ậ n á n .

166

T h ơ Nô m Xu â n H ư ơ n g n go à i việc tiếp t h u - kế t h ừa n h ữn g tư tưởrig triết lý c ủ a n ề n v ă n hóa d â n g i a n Vi ệ t N a m n ửa cuối t h ế k ỷ XVIII và n ửa đ ầ u thế k ỷ XIX. Đó là một trong n h ữn g p h ầ n q u a n t r ọ n g mà l u ậ n á n c ủ a c h ú n g t ô i muốn đ ề cập. Tất n h i ê n , x é t c h o thật cặn kẽ, đ ầ y đ ủ , xét t h e o lý l u ậ n c ủ a M . B a k h tin [ 7 ] , c ầ n p h ả i thấy t h i t à i c ủ a Xu â n H ươ n g , n h ữn g giá trị cực k ỳ n h â n đ ạ o kết h ợ p v ớ i sự t h ể h i ệ n 46Tđộc đáo 46Tt r o n g bút p h á p ấy . . . c ũ n g k h ô n g thể tách khỏi 46Tsự kế thừa 46Tv à tiếp tục c ủ a n h ữn g x u h ướ n g , trào lưu v ă n h ọ c d â n c h ủ - tiến bộ có ở v ă n h ọ c viết (cũng nh ư 72TV ă n 72Th ó a d â n gian) các thế 72Tk ỷ 72Ttrước. Bởi vì, n h ư c h ú n g ta đ ã biết, M . B a k h t i n đ ã n ê u rất đ ú n g đ ắ n , một tác p h ẩ m v ă n h ọ c l ớ n đ ư ợ c 46Tchuẩn bị 46Tq u a n h i ề u thế k ỷ [ 7 ] . V ậ y n ê n , x é t c h o đ ầ y đ ủ , B à c h ú a thơ N ô m c ủ a c h ú n g ta c ũ n g đ ã tiếp t h u được n h ữn g trào lưu h i ệ n thực, n h â n đ ạ o đ ã n ả y sinh từ n ề n v ă n h ọ c ở n h ữn g thế k ỷ t r ướ c đ ó . L ậ t lại n h ữn g t r a n g sử v ă n h ọ c g ia i k ỳ trước, c ù n g v ớ i n h ữn g biến đ ổ i c ủ a h o à n cảnh lịch sử, v ớ i dấu hiệu s u y yếu c ủ a c h ế đ ộ p h o n g k i ế n , lịch sử v ă n h ọ c c ũ n g x u ấ t h i ệ n một k h u yn h h ướ n g 46Tmới, 46Tk h u yn h h ư ớ n g h i ệ n thực - n h â n đ ạ o , n h â n đ ạ o và h i ệ n t h ực . T á c giả mở đ ầ u , k h ở i x ướ n g cho k h u yn h h ướ n g ấy có thể coi là N g u yễ n Dữ v ớ i tác p h ẩ m " T r u yề n kỳ mạ n lục". Gạ t bỏ đ i n h ữn g yếu tố l y k ỳ, t h ầ n b í , n h ữn g t h ủ p h á p n g h ệ t h u ậ t "che c h ắ n " sự kiêm d u yệ t c ủ a n h à n ướ c p h o ng kiến, "Truyền k ỳ mạ n lục" v ẫ n là, trước h ế t vẫn là n h ữn g c â u c h u yệ n c ả m động về số p h ậ n của con người, đ ặ c biệt là người trí thức, người p h ụ n ữ . Hầ u hết c á c c â u c h u yê n 46Tở 46T" T r u yề n k ỳ mạ n lục" đề u là n h ữn g c â u c h u yệ n v ề n h ữn g c ả n h đ ờ i - v ớ i n h ữn g k h á t k h a o đ ư ợ c yêu t h ươ n g được h ạ n h p h ú c t h ự c sự. N h u c ầ u h ạ n h p h ú c cá n h â n đ ã x u ấ t hiện v ớ i sắc mà u c ủ a n ó . C h ú n g đ ượ c thể h i ệ n b ằ n g b ú t p h á p k h á bạo d ạ n , v ớ i n g ô n n g ữ t h o n g t ục, đ ờ i t h ư ờ n g . " L â m t u yề n k ỳ ngộ" mặc d ù x u ấ t n g u ồ n t ừ " Vi ê n Th ị truyện", tiểu thuyết T r u n g Quốc c ủ a 73TCố 73TQu ỳn h đ ờ i Đường. Vậ y mà t á c p h ẩ m c h o thấy, n ó c h í n h l à c â u c h u yệ n trong x ã h ộ i Việt Na m t h ờ i Lê - M ạ c . Nộ i d u n g của tác p h ẩ m k h ô n g l à n h ữn g vấn đ ề vĩ đại, l ớ n lao. Gi á trị c ủ a tác p h ẩ m c h í n h là 46Tở 46Tk h ú c ca n g ợ i c a tinh yêu tự d o , là sức sổng và

đ á n g được sống 90Ttừ 90Tcuộc đ ờ i thực tại. N ó chối từ mọi thiên đ ườ n g x a l ạ v ớ i sự sống đ ủ đ ầ y cho con n g ườ i . Bước sang t h ế k ỷ XVII, "Song t i n h " c ủ a Ng u yễ n H ữu Hà o l ạ i cho thấy sự đ i lên tiếp t ụ c của 90Tý 46T90Tthức cá nhân 46Tc ủ a con n gư ờ i đ ư ợ c thể h i ệ n t r o n g v ă n h ọ c n g h ệ t h u ậ t . Đến đây, tình yêu - n h ữn g k h a o k h á t mu ô n t h ưở c ủ a con người - ở mọ i t h ờ i đ ạ i được thể h i ệ n q u a l ớ p n g ô n n g ữ cụ t h ể đến d a t h ị t , c h ẳ n g c h ú t c h e c h ắ n trước b ú a r ìu và sự c a n h c h ừn g c ủ a lễ g i á o , trước n h ữn g k h a o k h á t á i â n , h ạ n h p h ú c rất thực c ủ a con n g ườ i . . . Nh ữn g x u h ướ n g , c h ủ đ ề về h ạ n h p h ú c , tình yêu t ự d o trong v ă n học ở giai k ỳ t r ướ c ( q u a n h ữn g sáng tác tiêu b i ê u ...) n h ư vừa n ê u h ẳ n l à đ ã góp p h ầ n tiếp sức c h o n h ữn g giá trị n h â n đ ạ o p h o n g p h ú , rực r ỡ , đ ộ c đ á o R Rđ ượ c c h ắ t lọc q u a những b à i thơ N ô m c ủ a Xu â n Hư ơ n g .

Về mặ t t h i liệu : Xu â n H ươ n g mư ợ n từ n ề n v ă n h ó a d â n g i a n những chất liệu ngôn n g ữ , đ ề tài thể hiện. Đi ề u n à y đ ã đ ượ c c á c n h à nghiên cứu đ i trước q u a n tâm và thể hiện. C h ú n g tôi, t r o n g luận á n 72Tc ủ a 72Tmình, góp p h ầ n chứng tỏ những giá trị về mặ t t ư tưởng, triết lý v à t h i p h á p 46Tở 46Tv ă n h ó a d â n g i a n đ ã đ ượ c Hồ X u â n Hương liếp 72Tt h u – kế t h ừa v à s á n g t ạ o .

167

Từ n h ữn g c ô n g trình đ ầ u tiên n g h iê n cứu về t h ơ Hồ Xu â n Hương, những n h à nghiên cứu đ ầ u tiên đ ã c h o thấy, thơ Nô m c ủ a X u â n Hư ơ ng đ ề u đ ã tiếp thu từ ca d a o , t ụ c ngữ, sau đ ó là t r u yệ n cười, là c â u đ ố tục, là lễ h ộ i d â n gian (xếp theo t r ì n h tự c ủ a q u á trình p h á t hiện trong q u á trình n g h i ên cứu về thơ Hồ Xu â n Hương). Những công trình n g h i ê n cứu n g h i ê m t ú c của các n h à n g h i ê n c ứu , c ủ a những chuyên gia đ ầ u tiên về Hồ Xu â n H ươ n g , đối v ớ i c h ú n g t ô i l à sự gợi mở b a n đầu r ấ t có 41Tý 41Tnghĩa, nó g i ú p c h ún g tôi kiếm tìm n h ữn g vấn 41Tđ ề 41Tthuộc về d ấ u hiệu c ủ a triết l ý , t ư tưởng, c ủ a t h i p h á p , thi liệu p h on g p h ú từ n ề n v ă n hóa d â n gian đ ậ m đ à triết l ý n h â n b ả n rất đ ặ c biệt ở thời k ỳ n à y. N h ữn g p h á t h i ệ n trên, cho đến n a y đ ã trở nên vấn đ ề a i a i c ũ n g cảm n h ậ n đ ượ c . Và vì vậy, chúng lôi x i n p h é p không n h ắ c lại 41Tở 41Tđ â y. Với đ ề t à i c ủ a l u ậ n á n , c h ú n g tôi đ ặ t vấn đề tìm h i ể u mối q u a n h ệ trong sự Liếp t h u giữa t h ơ Nô m H ồ Xu â n H ươ n g trên p h ạ m vi k h á r ộ n g l à văn hóa d â n g i a n (không chỉ là v ớ i v ă n học d â n gian - n h ư con đường mà các n h à nghiên cứu đ ầ u tiên đ ã nghiên c ứu ) . Nó i đ ế n v ă n h óa d â n gian, trong mọ i t h ờ i đ ạ i v à đ ặ c b i ệ t l à 46Tở 46Tthời hiện tại, vấn đ ề n à y đ a n g

là một k h o a h ọ c đ a n g còn liềm ẩ n n h i ề u v ấ n đ ề không giản đ ơ n - n ó đ a n g đ ó n g v a i trò n h ư một cái đ i n h , cái gốc q u a n trọng trong b ả n sắc v ă n h ó a d â n tộc. M à vấn đề b ả n s ắ c d â n lộc, t r o n g k h o ả n g h ớ n mười n ă m trở lại, đ ặ c biệt là t h ờ i g i a n gầ n đ â y h ơ n nữa, vấn đ ề v ă n h ó a v à n g u ồ c u ồ n cội của v ă n h ó a đ ã và đ a n g trở t h à n h vấn đ ề bức bách, t h ờ i sự không c h ỉ đối v ớ i g i ớ i nghiên c ứu c h u yê n n g à n h , n ó là vấn đ ề c ủ a t o à n x ã h ộ i , c ủ a các quốc gia p h á t triển v à đang p h á t triển [ 6 0 ]. Nó là vấn đ ề c ủ a t o à n c ầ u - toàn n h â n loại... T r ở lại v ớ i n gu ồ n cội đ ã g ó p p h ầ n t ạ o n ê n n h ữn g giá trị v à b ả n sắc c ủ a v ă n h ó a , trong g i a o l ưu q u ốc tế đ a n g trở n ê n vô c ù n g c ậ n cấp. S a u một t h ờ i g i a n - k h á d à i - n h â n l o ạ i đ ã n g ủ v ù i trong c u ộ c t r a n h giành c h o mình n h ữn g giá trị v ậ t chất v à vì n ề n v ă n mi n h v ậ t chất. Nh ữn g c ả n h b á o ấy đ ã được l o a n r a từ c á c n h à x ã h ội học, v ă n h ó a h ọ c c ủ a thế giới đ ã tỏ r a rất có ích đối v ớ i c h ú n g ta, r ằ ng sẽ là mu ộ n mà n g , nếu như... .C h ú n g tôi đ ã từng rất t r â n t r ọ n g c â y b ú t n g h i ê n cứu u yê n t h â m, trí tuệ, đ ượ c t r ì n h b à y b ằ n g ngòi b ú t tài hoa, rất mỹ t h u ậ t , rất v ă n h ó a c ủ a n h à n g h i ê n c ứu , p h ê b ì n h mỹ t h u ậ t điêu khắc khá sáng giá h i ệ n n a y c ủ a Vi ệ t Na m - tác giả Ng u yễ n Qu â n , P h a n C ẩ m Thượng, q u a các công trình về [186]: "92T M Ỹ 92Tt h u ậ t ở làng!”, "Mỹ t h u ậ t c ổ điển Việt N a m" c ủ a h a i n h à n g h i ê n c ứu đ ã g i ú p c h ú n g tôi hiểu và c ả m v à c ả m đ ể h i ể u đ ượ c cái h ồ n của mỹ t h u ậ t điêu k h ắ c d â n gian Việt N a m. M ộ t loại thể tưởng n h ư dễ d à n g v à thực tế đ ã không h o à n toàn g iả n đ ơ n . Trở về v ớ i v ấ n đ ề c h ú n g t ô i đang đ ề c ậ p - mối q u a n h ệ tiếp t h u - s á n g tạo c ủ a thơ Nô m X u â n Hương từ và trên mảnh đ ấ t mỡ mà u , t r ù p h ú c ủ a n ề n v ă n h ó a d â n gian thế k ỷ n à y, c h ú n g tôi n h ậ n r a rằng, thực ra, q u á trình tiếp t h u - s á n g t ạ o l à h a i sự tiếp nối ma n g t í n h liên h o à n trong q u á t r ì n h lao động n g h ệ t h u ậ t c ủ a thiên tài Xu â n H ươ n g , đ ể từ t r ê n n g u ồ n t h i l i ệ u ấ y, n h ữn g b à i t h ơ Nô m c ủ a Xu â n Hươ n g cứ roi rói n h ư k h ô n g thể n à o k h á c được... Do yêu cầu c ủ a l u ậ n á n là t í n h chất kh ả o cứu, đối chiếu, t ậ p h ợ p các d ẫ n liệu, vì v ậ y n ê n b ố cục c ủ a n ó t ạ m c h i a t h à n h h a i q u á trình : tiếp t h u v à s á n g tạo c ủ a thơ N ô m Xu â n H ư ơ n g từ n g u ồ n nước c ủ a v ă n h ó a d â n gian Việt Na m. Q u a việc tìm hiểu c á c b à i t h ơ Nô m đ ư ợ c t r u yề n t ụ n g là c ủ a X u â n H ươ n g và v ă n h ó a dân gian. C h ú n g t ô i n h ậ n thấy, về mặ t n g h ệ t h u ậ t t h ể h i ệ n , t h ơ Nô m Xu â n Hương đ ã tiếp t h u những đặc đ i ể m s a u đ â y :

3.1.1: Thơ Nôm Hồ Xuân Hương tiếp thu lối bố cục ngắn gọn, hàm súc

168

như đúc kết một chân lý - triết lý mang tính thế tục, đậm đà chất nhân văn .

C h ú n g ta đ ã dễ dà n g n h ậ n t h ấ y đ i ề u đ ầ u ti ê n ở t h ơ Nô m X u â n H ươ n g là b ố cúc n g ắ n g ọn , h à m s ú c . T r o n g tất c ả c á c b à i t h ơ Nô m đ ượ c c h ọ n lọc c ủ a lác giả Đ à o Th á i Tô n tr o n g "Thơ Hồ X u â n Hư ơ n g " [ 2 2 8 ] l à m t à i liệu t h a m k h a o đ ố i chiếu gồm h a i mư ơ i sáu b à i ( 2 6 ) , tất c ả đ ề u chỉ chấp n h ậ n đ ộ d à i tối đ a là t á m c â u 29T(8), 29Tv à n g ắ n n h ấ t là ( 4 ) bốn c â u t h ơ . Để t h ực hiện c h ú t t ìn h yê u , c ủ a "cái thuở b a n đ ầ u lưu luyến ấy", ca d a o bao giờ c ũ n g có n h i ề u c á c h t h ể h i ệ n - v à b a o giờ cũng n h ẹ n h à n g , n g ắ n g ọ n :

- B a o giờ c h o đến t h á n g h a i ,

Con g á i l à m cỏ con trai be b ờ .

- H ô m q u a t r ă n g s á n g tờ mờ,

E m đ i t á t nước, t ìn h cờ g ặ p a n h . ( C a d a o )

Và ở Xu â n Hư ơ n g :

- Quả c a u n h o n h ỏ miếng trầu h ô i ,

N à y c ủ a Xu â n Hư ơ n g mớ i q u ệ t rồi,

Có p h ả i d u yê n n ha u t h ì t h ắ m lại,

Đ ừ n g x a n h n h ư lá b ạ c n h ư vôi.( M ờ i t r ầ u )

Ngắn g ọn - k h ú c chiết - h à m s ú c , đ ó là đặc điểm dễ d à n g t h ấ y được 46Tờ 46Tcác thể loai t h u ộ c v ă n h ó a d â n g i a n – đ ặ c b i ệ t là t r o n g v ă n h ọ c d â n gian n h ằ m biểu đ ạ t triết l ý c ủ a d â n g i a n .

- T a y nâng chén muối đ ĩ a gừng,

G ừn g c a y muối m ặ n , x i n đ ừ n g q u e n n h a u .

- Đói lòng ă n n ắ m lá s u n g ,

C h ồ n g mộ t t h ì lấy, c h ồ n g c h u n g thì đ ừn g.

- C h é t h a m ngồi mũi thuyền rồng,

169

T u y r ằ n g tôi đ ẹ p , n h ưn g c h ồ n g người ta.

C h ớ t h a m vóc lĩnh trừu h o a ,

Lấy c h ồ n g l à m lẽ n g ư ờ i ta d à y vò .(Ca d a o )

Đến l ượ t mình, X u â n Hư ơ n g c ũn g d ứt k h o á t , n gắ n g ọ n ,

triết l ý kiểu c ủ a d â n gian

- K ẻ đ ắ p c h ă n c h un g k ẻ l ạ n h lùng,

- C h é m cha c á i kiếp lấy c h ồ n g c h u n g .

( Lấ y c h ồ n g c h u ng )

170

L ạ i n ó i đến tục ngữ, c â u đố, t r u yệ n cười, t r u yệ n tiếu l â m, đến các vở chèo, tuồng b a o giờ c ũ n g đ ư ợ c x â y d ựn g b ằ n g bố cục t h ậ t n g ắ n g ọ n . Tr u yệ n k ể d â n gian c ủ a ta từ t r u yệ n cổ tích, t r u yệ n cười h a y t r u yệ n Tr ạ n g , t r u yệ n tiếu l â m đ ề u có c h u n g b ố cục g ọ n , n g ắ n , h à m s ú c n h ư thế. Th ậ m c h í ,t r o n g một loạt các t r u yệ n T r ạ n g Qu ỳn h ( h ẳ n n h i ê n k h ô n g p h ả i chỉ có mộ t , h a i truyện mà t h ự c sự n ó đ ã hì n h t h à n h cả mộ t 46Thệ thống 46Ttruyện T r ạn g ) . Vậ y n h ưn g R, Rc h ú n g đ ề u có bố cục riêng, n g ắ n gọnR Rbởi từng c â u c h u yệ n đ ề u thể h i ệ n mộ t nội d u n g đ ộ c lập c ủ a nó, k h ô n g p h ụ t h u ộ c l ẫ n n h a u t r o n g cả h ệ thống t r u yệ n T r ạn g . T r o n g chèo v à Tu ồn g đ ồ cũng thế. C h ấ p h à n h triệt đ ể , n h ư là n g u yê n tắc c ủ a thi p h á p c h u n g c ủa v ăn học - văn h ó a d â n gian q u y đ ị n h , bố cục các vở chèo, vở tuồng đều có c h i a t ừn g mà n . V à từng màn ấ y tự độc lập thể hiện một p h ầ n n ội d u n g k h á độc lập c ủ a mì n h . Trong vở chèo " Qu a n Âm T h ị Kí n h " , đ ượ c c h i a t h à n h nhiều màn, n h i ề u l ớ p mà tự n ô i d u n g c ủ a n ó đ ã biểu đ ạ t mộ t vấn đ ề , mộ t n ộ i d u n g k h á độc lập c ủ a c h u n g t r o n g cả h ệ thống n ộ i d u n g c ủ a cả vở chèo. Th í d ụ mà n " M ẹ Đốp đ i r a o k h o á n Th ị M ầ u " t h ì t u y chỉ là một mà n diễn ngắn nhưng d â n g i a n cũng t á c h c h ú n g r a đ ể d i ễ n , mà người nghe, người t h a m d ự v ẫ n k h ô n g h ề cảm thấy sự thiếu h ụ t n à o đó trong n ộ i d u n g thể h i ệ n . M à n chèo n à y v ớ i t í n h ngắn g ọ n v à độc lập tương đối của n ó v ẫ n h o à n t o à n chinh p h ụ c k h á n giảR Rbởi n g h ệ t h u ậ t k h ắ c h ọ a t í n h c á c h điển h ì nh c ủ a n h â n v ậ t ( x ã trưởng - M ẹ Đốp), b ở i sự kết h ợ p nghệ t h u ậ t biểu diễn tổng h ợ p (lời - ca - v ũ ) . Tất cả l à m n ê n sức sống và sự tồn t ạ i rất có l ý , trong sự đ ộ c lập c ủ a n ộ i d ụ n g mà n diễn v ớ i t o à n thể vở diễn. Đi ề u n à y c ũ n g đ ú n g k h i x é t đ ế n bố cục các 48Tv ở 48Tt u ồ n g Đồ, k h ôn g thể đ ú c kết c h ắ t c h i u

trong sự cô đ ọ n g kiểu c ủ a ca d a o , t ụ c ngữ, h a y n h ư t h ơ Nô m X u â n H ươ n g , n h ư n g tất cả đều toát l ê n là bố c ụ c c h ặ t c h ẽ , n g ắ n g ọ n , n h ằ m thể h i ệ n , đ ú c kết một triết lý n h â n b ả n mang mà u sắc c ủ a d â n g i a n đ ằ n g s a u mỗi tác p h ẩ m c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n . N g a y cả trong t r u yệ n k ể d â n g i a n c ủ a ta c ũ n g 48Tv ậ y. 48TT r o n g t ấ t cả n h ữn g t r u yệ n k ể d â n g i a n c ủ a ta, t ừ t r u yề n thuyết, cổ tích, t r u yệ n cười, tiếu l â m đ ề u tồn t ạ i với bố cục hết sức g ọ n gàng, ma n g t í n h triết l ý s â u sắc v à tập trung, Đặ c đ i ể m ấy được q u y đ ị n h b ở i sự tồn t ạ i , x u ấ t h i ệ n c ủ a n ó từ c u ộ c 48Ts ống 48Tc ủ a d â n gian v ớ i mụ c đ í c h giải trí c h o người bình d â n . Những tác p h ẩ m c ủ a 48Tv ă n 48Thó a d â n gi a n được r a đ ờ i v à đ ượ c d i ễ n x ướ n g lại c ũ n g chính tron g h o à n c ả n h hiếm h o i : n h ữn g l ú c n g h ỉ giải lao b ê n c ạ n h r u ộ n g l ú a , c á n h đồng, d ướ i gốc đ a , s â n đ ì n h . Th ậ m c h í , n g a y l ú c h ọ đ a n g tiến h à n h n h ữn g đ ộ n g t á c lao động:

- M ộ t đ à n cò t r ắ n g t u n g b a y

B ê n n a m b ê n n ữ ta c ù n g h á t l ê n .

- H ô m q u a 57Tsáng 57Tt r ă n g tờ mờ ,

E m đ i tát n ướ c , tình cờ g ặ p a n h .

- H ô m q u a t á t n ướ c đ ầ u đ ì n h ,

Bỏ q u ê n cái á o b ê n c à n h hoa s e n . . .( C a d a o )

171

Đối v ớ i m ỹ t h u ậ t d â n gi a n , ta c ù n g b ắ t g ặ p mộ t bố c ụ c đ ượ c c ấ u tạo bởi nghệ t h u ậ t đ ặ c tả h a y lựa c h ọ n n h ữn g h o à n c ả n h , đ ộ n g t á c tiêu biểu, điển h ì n h n h ấ t để thể h i ệ n c h ủ 50Tđề, ý50T n g h ĩ a của n ó , điều mà n g h ệ sĩ d â n gian k ý thác. R ấ t đ á n g g ợ i l ạ i một số d ẫ n chứng từ mỹ t h u ậ t đ ì n h l à n g mà x u thế d â n g i a n h ó a c ủ a n ó r ấ t r õ r à n g v à đ ầ y t í n h thuyết p h ụ c c ủ a đ ư ờ n g n é t mạ n h b ạ o , d ứt khoát, với vẻ đ ẹ p đ ộ c đ á o chỉ có được ở n é t t h ẩ m mỹ d â n g i a n . Đó là n h ữn g b ức c h ạ m k h ắ c g ỗ trên một số đ ìn h l à n g [ 1 4 , 15, 34] c h o t a t h ấ y k ế t cấu n g ắ n g ọn R, Rn h ờ k h ắ c h ọ a đ ượ c 48Tv ẻ 48Tđ ẹ p trong k h o ả n h k h ắ c c ủ a đ ờ i t h ườ n g , n é t đ ẹ p c ủ a d â n g i a n - giữa b a o v ò n g v â y kiếm tỏa 48Tt ì n h 48Tcảm c ủ a con người, đ ặ c biệt là tình yê u l ứa đôi. Nh ữn g cảnh t r a i g á i đ ù a v u i , cảnh t r a i gái t ắ m t r ầ n ở h ồ s e n , trong sự t h ế thoải má i nhất... đ ã đ à n g h o à n g xuất hiện giữa chốn t h â m n g h i ê m - t r u n g t â m v ă n h ó a - c h í n h t r ị - tín ngưỡng 21T[75,

87] 21Tcủa cộng đ ồ n g l à n g [81], đ i ề u đ ó nói lên đ i ề u gì ? n ế u không p h ả i là sức sống đ ế n k ỳ l ạ c ủ a d â n g i a n . Ở ta, m ỹ t h u ậ t d â n gian không có n h ữn g bứ c c h ạ m k h ắ c , h ộ i h ọ a ma n g t í n h chất h o à n h t r á n g v ề p h ươ n g tiện bố cục. Nh ưn g b ằ n g t h ủ p h á p n g h ệ t h u ậ t n h ư v ừa n ê u , mỹ t h u ậ t d â n g i a n d ẫ u n g ắ n g ọn mà d ư b a c ủ a n ó v ẫ n tràn đ ầ y â m h ư ở n g c ủ a t i n h t h ầ n d â n chủ, h ồ n nhiên, yêu đ ờ i c ủ a d â n g i a n . Và đ i ề u đ ó l à m nên vẻ đ ẹ p t h ậ t h à i h ò a c ủ a các t á c p h ẩ m n g h ệ t hu ậ t v ă n h ó a d â n g i a n .

172

N g ắ n g ọ n , h à m súc, triết l ý . Đó là n h ữn g đ ặ c điểm đ ư ợ c n h ậ n biết k h á rõ trong bố c ụ c - n ộ i d u n g của h ầ u hết c á c s á n g tác d â n gian ( v ă n h ọ c d â n g i a n , s â n k h ấ u , m ỹ t h u ậ t d â n g i a n ) . Trước h ế t , đ ặ c đ i ể m ngắn g ọn nổi lên n h ư một đ ặ c t r ư n g tiêu biểu n h ấ t v à v ă n h ọ c d â n gi a n là t h í d ụ đ i ể n h ì n h . S â n k h ấ u d â n gian, cũng n h ư mỹ t h u ậ t d â n g i a n ở ta k h ô n g có n h ữn g t á c p h ẩ m h o à n h tráng. M ộ t vở Chèo, Tu ồ n g, có thể d à i , n g ắ n , v à i b a mà n , n h ưn g bố cục t ừng p h ầ n l ạ i l à k h á độc lập - từng mà n , rừng p h ầ n c ủ a một vở có t hể đ ượ c biểu d i ễ n , thể hiện mà người x e m v ẫ n b ằ n g lòng v ớ i n ộ i dung c ủ a n ó . B ở i lẽ, tính k h á i q u á t , triết l ý ở từng mà n ấy đ ã l à đ ủ . Tr á i lại, trons s â n k h ấ u h i ệ n đ ạ i , h ì n h thức biểu d i ễ n ấy l à k h ô n g thể được chấp n h ậ n . Trong- m ỹ t h u ậ t d â n g i a n c ủ a ta, từ tranh k h ắ c g ỗ d â n gian đến đ i ê u k h ắ c Đì n h - C h ù a , đ ề u cho thấy bố c ụ c k h á k h i ê m tốn. Điều n à y đ ã đ ư ợ c mộ t số n h à đ i ê u khắc L i ê n Xô ( t r ướ c đ â y) x á c n h ậ n ... . M ặ c d ù v ậ y, t í n h h à m s ú c , triết l ý , c á i triết lý của hiện thực, c ủ a thế t ụ c , g i ả n dị, v ẫ n đ ậ m đ à sắc đ ộ n h â n v ă n . Từ n h ữn g c â u c h u yệ n t h ầ n thoại, n g ụ n g ô n r ồ i cổ tích, t r u yệ n cười, truyện tiếu lâm, câu đ ố tục g i ả n g t h a n h c h o đ ế n n h ữn g vở C h è o , Tu ồn g Đồ n h ư " Qu a n Â m t h ị Kí n h " , "Trương Viên", "Nghêu Sò ốc Hến"; Trong t r a n h d â n gian, điêu k h ắ c Đìn h l à n g ... Tất c ả đ ề u sáng l ê n triết l ý c ủ a d â n g i a n - Triết l ý c ủ a tự d o - d â n c h ủ - b ì n h đ ẳ n g v à n hâ n á i vì con người v ớ i mà u sắc g i ả n dị, đ ậ m đ à sắc t h á i c ủ a thế t ụ c , c ủ a h i ệ n t h ự c . Đi ề u ấ y c h í n h là n gu ồ n cội tạ o n ê n sức sống d i ệ u k ỳ c ủ a các s á n g t á c d â n g i a n . Tí n h t h ế t ụ c ấy ngày n a y c ũ n g đ ã đ ư ợ c các n h à đ ạ o diễn s â n k h â u t r i ệ t đ ể k h a i t h á c t r o n g 46Ttất cả 46Tcác l o ạ i h ì n h c ủ a n g h ệ t hu ậ t biểu d i ễ n (sân k h ấ u . đ i ệ n ả n h ) . Trong t ấ t cả các b à i t h ơ Nô m c ủ a Xu â n H ươ n g đều t h ấ m đ ẫ m c h ấ t t r i ế t l ý thô tục, t r ê n n h i ề u 46Tc u n g 46Tđộ. Có b à i là c á i triết l ý g i ả n d ị , k h á g ầ n

v ớ i d â n g i a n ( " M ờ i t r ầ u " ," B á n h trôi nước", "Lấy c h ồ n g c h u n g " , " Tr á c h Chiêu Hổ"). Ng h e n h ư l à triết l ý từ ca d a o tỏa sáng, dội về ...

Song, t h ơ Xu â n Hư ơ n g còn có n h ữn g b à i mà tính triết l ý t h ế t ụ c đ ã được kết t i n h ở 46Ttầm cao 46Tmới, ở sắc đ ộ k h á c . Đ ặ c biệt là ở n h ữn g b à i thơ n h ư : "Đá Ông chồng B à c h ồ n g " , " H a n g Th a n h H ó a " , " K ẽ m trống", " Vị n h cái q u ạ t " , " Kh ô n g chồng mà c h ử a " , "Thiếu n ữ n g ủ n g à y" v .v .. . Thử l à m một số d ẫ n g i ả i , từ b à i thơ "Không c h ồ n g mà c h ửa " :

Q u ả n b a o miệng thế lời c h ê n h lệch,

K h ô n g có, n h ưn g mà có mớ i n g o a n .

C a d a o cũng có c â u :

K h ô n g c h ồ n g mà chửa mớ i n g o a n ,

Có c h ồ n g mà c h ửa , t h ế gian sự t h ườ n g .

T h á i đ ộ của ca d a o là t h á i độ t h á c h t h ứ c , chống t r ả trước cuộc đ ờ i bất công, ngang trái. Trái lại, ở t hơ Xu â n H ươ n g , ý t h ức ấy đ ã triển l a n t h à n h 46Ttriết l ý . 46TTriết lý vì q u yề n sống cho con người. Triết l ý ấy đ ủ sức n â n g con người lên từ đ a u thương của c u ộ c đ ờ i , k h ô n g p h ả i chỉ đ ể 46Ttồn tại 46Tmà là tồn tại t r o n g n i ề m tin, niềm kiêu h ã n h v ề n h ữn g 46Tgiá trị 46Tc ủ a c h í n h mình . .. Có t h ể thấy sự x u ấ t h i ệ n c ủ a một 46Tloại 46Ttriết l ý thế t ụ c 46Tở thơ 46TNô m q u a các b à i :

- C ò n t h ú v u i kia sao c h ẳ n g lẽ,

Trách n g ườ i t h ợ v ẽ k h é o v ô tình.

(Đề t r a n h tố n ữ )

- Q u â n tử d ù n g d ằ n g đ i chẳng dứt,

Đi thì cũng d ở , ở k h ô n g x o n g .

(Thiếu n ữ n g ủ n g à y)

173

Đ ứn g trước bức t r a n h thiếu n ữ đ ẹ p , trước hình thể của cô t h ô n n ữ ... Tất c ả không c h ỉ n h ằ m ca n g ợ i vẻ đ ẹ p của con người, vẻ đ ẹ p c ủ a con người, vẻ đ ẹ p c ủ a hình khối. Nó đ ã đ ạ i đến sắc đ ộ c ủ a triết

l ý - triết lý vì c á i đ ẹ p - 46Tcho cái đẹp toàn mỹ 46Tc h o con người. M ộ t sự bổ s u n g t h ậ t t á o b ạ o . X ưa n a y, v ă n h ọ c c ủ a ta thường c h ú tâm thể hiện cái đ ẹ p c ủ a đ ạ o l ý , đ ạ o đức ( đ i ề u ấy là đ ú n g , n h ưn g k h ô n g l à đ ầ y 58Tđ ủ ) . 58TKh i ế m k h u yế t ấ y c h í n h là xuất p h á t từ q u a n n i ệ m t h ô sơ, mộc mạc, kiểu c ủ a d â n gian :Tốt gỗ, h ơ n tốt n ướ c s ơ n . n g ữ)

V ă n h ọ c có n ó i đến vẻ đ ẹ p c ủ a con người về mặ t thể hình (mắt phượng, mà y ngài, lông mày lá liễu ...), n h ưn g c á i đ ẹ p ấ y cũng đ ượ c 46Tquy chiếu 46Ttừ cái đ ẹ p t r o n g t â m h ồ n c ủ a con người h a y từ vị trí x ã h ộ i , c h ỗ đ ứn g c ủ a n h â n v ậ t mà có. Xu â n H ươ n g thể h i ệ n một triết lý 46Tngược lại. 46TẤ y là sự đ ề cao, tôn v i n h vẻ đ ẹ p thực sự c ủ a con n g ư ờ i - Vẻ đ ẹ p ấy trả l ạ i c h o con n g ườ i sự khiếm k h u yế t trong n h ậ n thức trước đó. Sự khiếm k h u yế t q u a n trọng, hết sức q u a n trọng. Đó c h í n h là "tốt gỗ" thì n ê n cả "tốt n ướ c sơn". V ẻ đ ẹ p c ủ a con người là p h ầ n t h ư ở n g c ủ a t ạ o h ó a cho con người. Nó c ầ n đ ượ c 46Tkhẳng định. 46TSức mạ n h c ủ a c á i đ ẹ p , c ủ a cái t h ẩ m m ỹ là v ô cùng. Nó c ầ n đ ượ c b ả o v ệ , đ ượ c t r â n trọngR R cũng n h ư c ầ n được thể h i ệ n . C á i đ ẹ p - vâng: c h í n h là 46Tcái đẹp 46Tđ ã n â n g con người lên 46Ttầm độ 46Tmới. N ó g i ú p cho con người n h ậ n r a 46Tgiá trị của mình 46Tv à sống đ ún g , sống trọn v ẹ n cho sự h o à n h ả o c ủ a cái đ ẹ p . Th e o c h ú n g tôi, 46Ttriết l ý nhân văn độc đáo 46Tc ủ a c á c b à i t h ơ d ạ n g n à y là 46Tở 46Tc h ỗ đó. Ở n h ữ n g b à i t h ơ s a u n à y, n h ư :

- H i ề n n h â n q u â n tử a i là c h ẳ n g ,

M ỏ i gối c h ồ n c h â n v ẫ n muốn trèo.

(Đèo Ba Dội)

- Đá k i a c ò n biết x uâ n già d ặ n ,

C h ả trách n g ườ i ta l ú c trẻ trung.

( Đá Ồn g c h ồ n g B à c h ồ n g )

- T h ú v u i q u ê n cả n i ề m lo c ũ ,

Kìa c á i diều a i n ó lộn lèo.

174

( Qu á n Kh á n h )

- Q u a c ửa mình ơi n ê n n g ẫ m l ạ i ,

N à o a i có biết n ỗ i b ưn g bồng.

( Kẽ m trống)

- Hồ n g h ồ n g má p h ấ n d u yê n vì cậy, C h ú a d ấ u v u a yê u mội

c á i n à y.

( Vị n h cái q u ạ t )

Đọc n h ữn g c â u t h ơ n h ư thế, đ ã kh ô n g ít n g ườ i b ả o Xu â n H ư ơ n g là n h à t h ơ c h u yê n viết về "cái ấy". Đấy là một c á c h đ ọ c , một c á c h h i ể u , một cách thưởng t h ức t h ơ Xu â n Hư ơ n g . Ấ y là q u yề n c ủ a độc giả. C h ú n g tôi n h ì n b ằ n g cái nhìn- đằng sau n h ữn g: triết l ý n g u yê n t hủ y c ủ a d â n gian - từ tín n g ưỡ n g - Â m d ư ơ n g - P h ồ n t h ự c đ ể h i ể u r a c á i triết lýR Rnhư có v ẻ cười c ợ t - n h ư là v u i đ ù a của Xu â n Hươ n g , t h ực ra, c h í n h là đ ể thể h i ệ n mộ t t h á i đ ộ , một q u a n niệm hết sức n h â n b ả n , hết sức khoa h ọ c c h o mộ t n h u c ầ u đ ầ y đ ủ vì sự sống c ủ a con người. T h á i đ ộ ấy chỉ có t h ể có được b ằ n g v à v ớ i sự hiểu biết n h ữn g q u y l u ậ t vì sự tồn t ạ i , p h á t triển của con người. Triết lý vì con n g ườ i l ạ i x u ấ t h i ệ n ở tầm đ ộ triết lý t h ậ t đ ộ c đ á o t h ậ t n h â n b ả n trong t h ơ Xu â n H ươ n g . Tóm lại, X u â n H ươ n g tiếp t h u triết l ý c ủ a n ề n v ă n h ó a d â n gian, n h ưn g một mặ t q u a n t r ọ n g , chính là bà đ ã s á n g t ạ o trong việc thể h i ệ n triết lý ấ y c ủ a d â n gian đ ã đ ạ t đến triết l ý ở t â m thế mớ i - đ ộ c đ á o - đặc b i ệ t - Điều n à y l à m n ê n giá trị v ĩ n h cửu trong s á n g tác c ủ a Bà.

3.1.2 Thơ Nôm Hồ Xuân Hương tiếp thu cách kết cấu đối xứng đối lập trong cấu trúc tác phẩm thuộc văn hóa dân gian

175

T r o n g các b à i t h ơ Nô m c ủ a Xu â n H ươ n g v à h ầ u hết các s á n g tác n g h ệ t h u ậ t d â n gian k h ô n g chỉ tồn lại trong b ố cục n g ắ n g ọ n , súc tích mà đ i k è m v ớ i n ó còn l à kết cấu đối x ứn g , đối l ậ p . T r o n g c á c sáng t á c nghệ t h u ậ t v ă n h ó a v ă n n g hệ h a y diễn x ướ n g d â n g i a n , bao giờ cũng c h o t h ấ y sự h i ệ n diện c ủ a h a i vế đối xứng, hoặc là đối l ậ p . Th ử đ ưa r a một mẫ u các đối x ứ n g cơ b ả n t h ư ờ n g g ặ p nhất, ta thấy có h a i trục ( h a y h a i tuyến) đối lập (có l ú c là đối x ứn g ) n h ư sau :

Tuyến người tốt - Tuyến người x ấ u ;

Tuyến n g ườ i t h ô ng mi n h - Kẻ d ạ i k h ờ ;

T u yế n n g ườ i l ươ n g t h i ệ n - Kẻ bạc ác;

Tuyến n g ư ờ i n ôn g d â n - Đị a c h ủ ;

Tuyến t h i ê n nhiên - C o n n g ườ i ;

Tu yế n sự v ậ t - sự vật;

Tuyến sự v ậ t - C o n người;

C h ú n g tôi l à m sự so s á n h t r ê n đ â y t r o n g việc đối chiếu v ớ i các thể l o ạ i c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n v à n h ậ n thấy đ ặ c đ i ể m n à y đ ã x u ấ t h i ệ n t r o n g t h ơ Nô m Xu â n H ư ơ n g , c ũ n g n hư h ầ u hết các s á n g tác c ủ a v ă n h ó a d â n gian. Tr ư ớ c h ế t l à ở tục ngữ, ca d a o , c â u đ ố :

- Ao s â u / tốt cá

- Đầu đ i / đ u ô i lọt

( T

ụ c ngữ)

- C h i m k h ô n k ê u tiếng r ả n h r a n g /

Người k h ô n n ó i tiếng d ị u d à n g d ễ n g h e

- Trời s a n h con mắ t l à g ươ n g /

N g ư ờ i g h é t n g ó í t n g ườ i thương n g ó h o à i

( C a d a o )

Và trong c â u đ ố : - Ng à y b ú p / đ ê m n ở ( n g ọ n đ è n )

- Kh ô n g có tui/ đ u i cả n h à ( n g ọ n đ è n )

- Ở xa ta tưởng là v à n g /

176

Lại g ầ n ta t ư ở n g là h à n g c h ữ n h â n

( C á i n ù n rơm)

T r o n g thơ Nôm H ồ Xu â n H ươ n g

- D u yê n t h i ê n chưa thấy n h ô đ ầ u dọc/

P h ậ n liễu sao đà n ả y n é t n g a n g

C á i nghĩa trăm n ă m c h à n g n h ớ c h ửa ? /

M ả n h tình một khối thiếp xin ma n g

( Kh ô n g chồng mà c h ửa )

- Kẻ đ ắ p c h ă n b ô n g / k ẻ l ạ n h l ù n g /

C h é m cha c á i kiếp lấy c h ồ n g c h u n g

N ă m thì mười h ọ a c h ă n g h a y chớ/

M ộ t t h á n g đôi l ầ n có c ũ n g k h ô n g .( Là m l ẽ )

Ngay c ả t r o n g t r u yệ n cổ d â n gian, rõ t h ấ y n h ấ t là sự tồn tại c ủ a h a i tuyến n h â n v ậ t ( n h ư trên chúng t ô i đ ã k h á i q u á t ) . Tr o n g T u ồ n g , chèo c ũ n g l u ôn tồn t ạ i h a i t u yế n n h â n v ậ t : người đ ức h ạ n h (Thị Kí n h ) và người lẳng lơ (Thị M ầ u ) , k ẻ ngu dốt, d â m ô ( Lý Trưởng) v à người t h ô n g mi n h ( M ẹ Đốp - Th ị Hế n ) . K ế t cấu đối xứng, kết h ợ p v ớ i việc sử d ụ n g n g ô n n g ữ g i à u h ì n h t ượ n g l à m n ề n tảng b ậ t nổi đ ặ c trưng c ủ a t h ơ N ô m X u â n H ươ n g c ũ n g n h ư các sáng tác n g h ệ t h u ậ t thuộc v ă n hóa d â n g i a n l à tính k h ắ c h ọ a rất cao, rất đ ậ m n é t . Kết h ợ p v ớ i lối b ố c ụ c n g ắ n g ọ n đ ã khiến cho h ầ u hết c á c s á n g t á c n g h ệ t h u ậ t t h u ộ c p h ạ m v i v ă n h ó a d â n gian đ ề u trở n ê n dễ thuộc, dễ n h ớ trong lòng người đọc. Đ ặ c đ i ể m ấy đ ã từng được biết đ ế n n h ư là đ ặ c điểm trội nổi c ủ a v ă n h ọ c d â n g i a n mà c h ú n g t a đ ề u đ ã biết.

Kết cấu đối x ứn g ( h a y đối l ậ p ) k h ô ng h ẳ n r i ê n g có mặt trong

các s á n g tác d â n

177

gian ( v ă n h ọ c d â n gian - s â n k h ấ u - Hộ i h ọ a - đ iê u k h ắ c d â n g i a n , Lễ h ộ i d â n gian) - M à n ó còn là đ ặ c điểm n g h ệ t h u ậ t

k h ắ c h ọ a c h u n g c ủ a n gh ệ t h u ậ t , của v ă n h ọ c n ó i chung, đ ặ c b i ệ t là s á n g t á c v ă n h ọ c . Cố t h ể t h ấ y mộ t số các tuyến n h â n v ậ t ( h a y sự vật, con vật) đối xứng, h a y đối l ậ p n h ư đ à t r ì n h b à y ở trên. Sự h i ệ n d i ệ n c ủ a kết cấu đối x ứn g , đối lập t r o n g các thể l o ạ i , t h à n h t ố c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n được t h ể h i ệ n n h ư s a u . T r ướ c hết là v ă n h ọ c d â n gian, từ truyện d â n g i a n ( Th ầ n thoại, n g ụ ngôn, cổ tích, t r u yệ n cười); Th ơ c a d â n gian (ca dao, tục ngữ ...) đ ề u tồn tại kết cấu n à y - n h ư mộ t trong n h ữn g t h i p há p t h ể h i ệ n q u a n t r ọ n g g ó p p h ầ n 46Tkhắc họa biểu đạt 46Tn ộ i d u n g t á c p h ẩ m. Đó là c á c c ặ p đối x ứn g n h ư c h ú n g t ô i đ ã tạ m p h â n loại 46Tở 46Tt r ê n . Về sân k h ấ u d â n gi a n c ũ n g là tương tự, các t u yế n n h â n vật, các tuyến sư v ậ t , sự việc l u ô n t ồ n t ạ i 46Tở 46Td ạ n g đối lập h a y đối xứng n h a u . Đối v ớ i h ộ i họa, đ i ê u k h ắ c d â n g i a n , h ì n h ả n h - con n g ư ờ i , sự v ậ t , c ả n h , con v ậ t ... l u ô n x u ấ t h i ệ n theo kết cấu đ ố i x ứ n g h a y đối l ậ p . Nh ữn g t á c p h ẩ m n a m n ữ v ui đ ù a , t r a n h "Hứng d ừa " , " Đ á n h đ u " , " Đá n h g h e n " ... đ ề u t ồ n tại n h ữn g đối x ứn g - đối l ậ p : Ng ườ i - n g ườ i , người - v ậ t h a y v ậ t - v ậ t ( T r a n h dâ n gian " Đá m cưới chuột"). C ò n có thể thấy, kết c ấu của Lễ - h ộ i l à h a i p h ầ n đối xứng - nhiều k h i l à đối l ậ p tính chất vớ i n h a u ( P h ầ n Lễ : tính chất thiêng l i ê n g , t h ầ n b í v à p h ầ n Hội : v ớ i t í n h chất v u i n h ộ n , h ồ n n h i ê n , thế t ụ c , b ì n h đẳng). Gi á t r ị c ủ a n h ậ n t h ức có đ ượ c b ằ n g sự k h ắ c h ọ a các đối l ậ p , đối xứng, x u ấ t h i ệ n t r o n g các s á n g tác d â n g i a n là điều đ ã đ ượ c công n h ậ n . K h ả o s á t các đối xứng ở t h ơ Nô m X u â n Hư ơ n g , c h ú n g t ô i n h ậ n thấy có thể p h â n loại các kiểu đối x ứ n g , đối l ậ p n h ư s a u :

- Thứ n h ấ t là d ạ n g kết cấu đối x ứn g, đối l ậ p : C ả n h v ậ t - con

người và t â m trạng con n g ườ i thể h i ệ n q u a c á c b à i t h ơ ;

- Q u á n Sứ sao mà c ả n h v ắ n g teo,

Hỏi t h ă m sư cụ đ á o n ơ i n e o .

( C h ù a Qu á n Sứ)

- G h é mắ t trông n g a n g thấy b ả n g treo, /

Kìa đ ề n t h á i t h ú đ ứn g cheo leo.

178

(Đề Đ ề n S ầ m Ng h i Đống)

- H ồ k i a t h ă m t h ẳ m s â u d ườ n g mấy, /

So d ạ h o à i n h â n chửa d ễ vừa

( C h ơ i Tâ y Hồ n h ớ b ạ n )

- Chiếc b á c h b u ồ n v ề p h ậ n nổi n ê n h ,

G i ữ a d ò n g n g a o n g á n n ỗ i l ê n h đ ê n h /

L ưn g k h o a n g tình n g h ĩ a mo n g đ ầ y đ ặ n ,

N ử a mạ n p h o n g b a luống b ậ p b ề n h .

(Chiếc b á c h )

- C a n h k h u ya văng v ẳ n g trống c a n h dồn, /

T r ơ c á i h ồ n g n h a n v ớ i n ướ c n o n .

(Tự tình I)

- Tiếng g à văng v ẳ n g g á y t r ê n bom /

O á n h ậ n t r ô n g r a k h ắ p mọi chòm.

(Tự tình II)

- M ù a h è h â y h ẩ y gió n ồ m đ ô n g / Thiếu n ữ n ằ m c h ơ i q u á

giấc nồng

Q u â n tử d ù n g d ằ n g đ i c h ẳ n g d ứt

Đi thì c ũ n g d ở , ở k h ô n g x o n g .

( Th i ế u n ữ n g ủ n g à y)

N ă m c a n h lơ l ửn g c h ờ a i đ ó /

H a y có tình riêng v ớ i n ư ớ c n o n . ( Hỏ i trăng I)

Ta còn có t h ể tìm t h ấ y d ạ n g kết cấu n à y ở các bài " Kh ó c

179

chồng l à m thuốc", " K h ô n g c h ồ n g mà c h ửa " ...

Ở d ạ n g kết cấu n à y, ta thấy sự ả n h h ư ở n g tiếp t h u , ma n g h ơ i h ướ n g c ủ a d ạ n g kết cấu đối xứng (đối lập) ở ca d a o , đ ặ c b i ệ t là mả n g ca d a o t r ữ t ì n h , lấy c ả n h ngụ tình :

- T r ă n g lên đ ĩ n h n ú i t r ă n g n g h i ê n g , /

Nh ỡ e m, a n h n hữ n g s ầ u r i ê n g một mì n h .

- T h ứ h a i , d ạ n g kết cấu đối x ứn g (đối l ậ p ) sự v ậ t - t í n h chất

con người đ ư ợ c thể h i ệ n q u a c á c b à i, c á c c â u t h ơ s a u :

- R ắ n n á t mặ c d ầ u t a y k ẻ n ặ n , /

M à em v ẫ n g i ữ tấm lòng son.

( B á n h trôi n ướ c )

- Q u ả c a u n h o n h ỏ miếng t r ầ u h ô i , /

… …

Đ ừn g x a n h n h ư l á , b á c n h ư vôi.

( M ờ i t r ầ u )

- M ườ i b ả y h a y là mười tám đ â y, /

C h o ta yê u dấu c h ẳ n g r ờ i t a y

( Vị n h vái mạ t )

- T h ứ b a , d ạ n g kết c ấ u đối xứng (đối l ậ p ) g i ữa sự vật, c ả n h

v ậ t - n h ữn g động t á c , tư t h ế ma n g tính giao ở con người. Đ â y là l o ạ i kết cấu k h á đ ặ c b i ệ t , x u ấ t hiện g â y t r a n h c ã i n h iề u n h ấ t t r o n g giới đ ộ c g i ả , c á c n h à n g h i ê n cứu. Có thể t h ấ y dạng kết cấu n à y R Rq u a một số b à i t h ơ tiêu biểu n h ư :

180

- M ộ t đ è o , một đ è o , l ạ i một đ è o , K h e n a i k h é o tạc c ả n h c h e o leo. / 98T• • • H i ề n n h â n q u â n tử a i là chẳng M ỏ i gối c h ồ n c h â n v ẫ n muôn t r è o . (Đèo B a Dội) - K h é o k h é o b à y trò t ạ o h ó a công,

Ô n g c h ồ n g đ ã v ậ y l ạ i Bà c h ồ n g / Đá kia còn biết x u â n già d ặ n , C h ả trách người ta l ú c trẻ t r u n g . (Đá Ồn g c h ồ n g B à c h ồ n g ) Kết c ấu đ ặ c biệt n à y còn cho thấy ở các bài n h ư "Quán K h á n h " ,

"Kẽm trống", " Độ n g H ươ n g Tích" ...

- Th ứ tư, d ạ n g kết cấu đối x ứn g (đối l ậ p ) n g ườ i - n gườ i Đ ư ợ c thể h i ệ n q u a một số bài : - Khéo khéo đ i đ â u lũ n g ẩ n ngơ, / L ạ i đ â y c h o chị d ạ y l à m t h ơ . ( M ắ n g h ọ c trò dốt) - T à i tử v ă n n h â n ai đ ó tá / Thân n à y đ â u đ ã c h ị u g i à tom (Tự tình II) - K ẻ đ ắ p c h ă n b ô n g / k ẻ l ạ n h l ù n g . (Lấy c h ồ n g c h u n g)

- C á i n g h ĩ a t r ă m n ă m c h à n g n h ớ c h ử a ? /

M ả n h t ì n h mộ t khối thiếp xin ma n g ( K h ô n g c h ồ n g mà chửa)

- T h i ế u n ữ n ằ m c h ơ i q u á g i ấ c n ồ n g /

Q u â n t ử d ù n g d ằ n g đ i c h ẳ n g d ứt

(Thiếu n ữ n g ủ n g à y)

C ò n có thể thấy trong các bài " Kh ó c c h ồ n g l à m thuốc", "Dỗ người đ à n b à k h ó c chồng", " Tr á c h C h i ê u Hổ" I. II, III " C h ơ i Tây H ồ n h ớ b ạ n " . . . D ạ n g kết cấu n h ư t r ê n .

Trên đây, tạm thống k ê n h ữn g d ạ n g k ế t cấu t h ườ n g g ặ p và 46Tđộc đáo 46Ttrong thơ Nô m X u â n H ươ n g , q u a đ ó đ ể thấy, trong tất cả c á c h t h ứ c thể hiện, Xu â n Hươ n g đều có sự tiếp n h ậ n t ừ cách thức biểu h i ệ n , t h i p h á p biểu t ả c ủ a v ă n h ọ c d â n gian c ũ n g n h ư v ă n học n gh ệ t h u ậ t n ó i c h u n g ... M ặ c d ù v ậ y, dấu h i ệ u c h o t h ấ y sự s á n g t ạ o , độc đ á o đ ể v ư ơ n t ớ i 46Tmột sắc tầm 46Tk h á c R, Rđ ồ n g thời thể h i ệ n dấu hiệu c ủ a t h i ê n tài sáng t ạ o ở B à .

3.1.3 Thơ Nôm Hồ Xuân Hương tiếp thu lối xây dựng ngôn ngữ trên cơ sở hình tượng độc đáo giàu sức biển hiện từ các tác phẩm nghệ thuật của

181

văn hóa dân gian Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII và nửa đầu thế kỷ XIX.

Đ ặ c trưng h ì n h t ượ n g và n gô n n g ữ g i à u t í n h h ì n h t ư ợ n g là đ ặ c điểm c h ú n g tôi nhận t h ấ y t r on g sự t ư ơ n g đ ồ n g g i ữa t á c p h ẩ m nghệ t h u ậ t d â n gian, cũn g n h ư v ớ i các b à i thơ Nô m đ ượ c t r u yề n t ụ n g l à c ủ a Hồ Xu â n Hư ơ n g . C á c h nói, ngôn ngữ h a y là lố tư d u y l u ô n h ướ n g t ớ i h ì n h t ượ n g l à điều có thể t h ấ y q u a n h ữn g cứ liệu s a u đ â y. C á c tác p h ẩ m n g h ệ t h u ậ t d â n gi a n l u ô n có tiếng n ó i chung - ấy là n ói bằng h ì n h t ượ n g, v à n ó i q u a h ì n h t ượ n g . Để chỉ t h á i đ ộ "trăng h o a " c ủ a chàng t r a i n ọ , ca d a o có cách n ó i rất đ ộ c đ á o . Nh à t h ơ Tố Hữu r ấ t t h í c h t h ú và t â m đắc cách nói d ứi k h o á t , r ắ n rỏi, bằng h ì n h t ượ n g ở ca d a o .

- Có t h ư ơ n g t h ì t h ươ n g c h o chắc,

B ằ n g t r ụ c t r ặ c thì t r ụ c trặc c h o luôn.

Đ ừ n g l à m n h ư c o n t h ỏ đ ứn g đ ầ u truồng,

K h i v u i d ỡ n bóng, k h i b u ồ n d ỡ n trăng.

( C a d a o )

- Đố a i n ằ m võng k h ô n g đ ưa ,

R u con k h ôn g hát, a n h c h ừ a nguyệt h o a .

( C a d a o )

Và Xu â n Hư ơ n g lại c ũ n g tiếp t h u từ v ă n h ó a d â n gian (đặc biệt là q u a v ă n học d â n g i a n ) đ ặ c trưng h ì n h tượng trong ngôn ngữ thể h i ệ n . Để thể h i ệ n tình c ả n h đ á n g đ ư ợ c c ả m t h ô n g c ủ a mình, c ủ a b a o người p h ụ n ữ , X u â n Hươ n g mượn h ì n h tượng T r ầ u - c au c ủ a ca d a o đ ể gửi g ắ m h y v ọ n g đ ượ c sống trong sự t h ủ y c h u n g , tình n g h ĩ a c ủ a đ ạ o v ợ c h ồ n g :

182

- Q u ả c à u n h o n h ỏ miếng t r ầ u hôi, N à y c ủ a Xu â n Hư ơ n g mớ i q u ệ t rồi. Có p h ả i d u yê n n ha u thì t h ắ m Đừng x a n h n h ư lá b ạ c n h ư vôi. ( M ờ i trầu) H a y là : - T h â n e m v ừa t r ắ n g lại vừa t r ò n ,

B ả y nổi b a chìm v ớ i n ư ớ c n o n .

( B á n h t r ô i n ướ c )

Viết về t h â n p h ậ n người p h ụ n ữ n h ư X u â n Hương, thì c h ỉ riêng X u â n H ươ n g có đ ư ợ c , mặ c d ù chất liệu ấy, b à mư ợ n từ ca dao, tục ngữ, từ t h à n h ngữ d â n g i a n . Nh ưn g b à , b ằ n g t h i ê n tài c ủ a mình, n h ư n g ườ i n h ạ c t r ưở n g tài b a đ ã c h ỉ h u y t h ậ t t à i tình t h ứ n g ô n n g ữ cũng k h ô n g d ễ đ i ề u khiển c h ú t n à o ở kho t à n g ngôn n g ữ c ủ a d â n gian. T r o n g s â n khấu d â n g i a n , đ ặ c biệt, c h ú n g tôi muốn n ó i đ ế n chèo, Tuồng đồ, thì n gô n ngữ v ẫ n là đ i ề u đ á n g n ó i n h ấ t 46Tở 46Tloại hình n à y c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n ( v ẫ n biết rằng s â n khấu d â n gian h ơ n bất cứ loại hình n à o c ủ a v ă n h ó a d â n lộc - mà t í n h c h ấ t n g u yê n h ợ p [ 2 0 , 21, 2 8 ] đ ượ c đ ặ c biệt t h ể h i ệ n - n h ư một yê u c ầ u tất yếu) ... l ạ i v ẫ n là n g ô n ngữ. N g ô n n g ữ t r o n g chèo, Tu ồ n g đồ, l ạ i b ắ t rễ v à từ n g ô n ngữ c ủ a ca dao, tục ngữ. V ậ y n ê n , h ẳ n n h i ê n là n g ô n ngữ c ủ a s â n khấu d â n gian c ũ n g ma n g chung đ ặ c t r ưn g n ổ i b ậ t , đ ó là tính 46Thình t ư ợn g , 46Tb ê n c ạ n h là sự kết h ợ p c ủ a yếu tố h à i h ướ c , là n g h ệ t h u ậ t c a , v ũ , n h ạ c c ù n g h ò a tấu thể hiện. T í n h hình t ượ n g được thể h i ệ n q u a mộ t số n h â n v ậ t k h ô n g h ẳ n là n h â n v ậ t t r u n g t â m c ủ a tác p h ẩ m n h ưn g h ì n h tượng n h â n v ậ t , v ớ i n gô n n g ữ g i à u t í n h h ì n h tượng ... tất cả đ ã l à m n ê n s ứ c sống t h ậ t k h ỏ e k h o ắ n đến l u n g linh t r o n g các vở chèo, t u ồ n g , q u a n h ữn g n h â n v ậ t : a n h H ề , mẹ Đốp, Thị M ầ u , Th ị Hến . . . . Hình ả n h một Th ị M ầ u đ a n h đ á , sắc sảo, h o a n g u yệ t , lẳng l ơ , song lại c ũ n g b ạ o d ạ n , quyết liệt đ ò i h ỏ i một yêu c ầ u c h í nh đ á n g , t h a thiết, ấ y là q u yề n là h ạ n h p hú c c h o lứa đ ô i - C á i p h ầ n C o n t r o n g Con Người c ũ n g đ á n g t r â n t r ọ n g lắm, và d â n g i a n c ũ n g c ả m t h ô n g v ớ i t ì n h c ả n h ấy của một cô g á i chửa h o a n g , k h ô n g chồng mà l ạ i có c o n . Hã y n g h e Th ị M ầ u bộc h ạ c h n ỗ i k h á t k h a o rất đ ờ i , r ấ t d â n g i a n ấy . . . c ũ n g lại b ằ n g sự liên tưởng rất h ì n h tượng n h ư thế n à y :

T h ầ y n h ư táo r ụ n g s â n đ ì n h ,

E m n h ư g á i c h ử a đ i r ì n h c ủ a c h u a .

183

T r o n g M ỹ t h u ậ t d â n g i a n , đ i ê u k h ắ c đ ì n h l à n g v à t r a n h k h ắ c g ỗ d â n gian Đông Hồ, t í n h hình tượng c ũ n g n ổ i l ê n r õ ở chất mộc mạc, tự n h i ê n g i à u t í n h h i ệ n t h ự c một c á c h l à n h mạ n h , k h ỏ e

k h o ắ n , tươi t ắ n c ủ a t i n h t h ầ n n h â n v ă n t h e o 46Tchuẩn mực của dân gian 46Tcho p h é p v à q u y đ ị n h . Đâ y là h ì n h ả n h c ả n h đ á n h vậ t , đ ấ u v õ , là cảnh c h à n g trai lực đ i ề n vừa mạ n h b ạ o , vừa e sợ, vừa mắc cớ b ê n c ạ n h n à n g t h ô n nữ c ũ n g n h ư nửa n h ư đ ồ n g tình, chờ đợi, n ử a k i a lại e ngại, r ụ t r è ... trong đ i ê u k h ắ c đ ì n h l à n g . Và kia nữa, n h ữn g t r a n h đ á n h g h e n , h ứn g d ừa , h ì n h tượng c ủ a d â n gian là n h ư th ế : c h â n chất, k h ỏ e mạ n h , k h ô n g c h ú t mà u mè, tô v ẽ , b ộ c t r ực đến h ồ n n h i ê n . B ở i triết l ý d â n gian, t h ẩ m m ỹ d â n g i a n l u ôn coi trọng sự thực, coi trọng h i ệ n thực. M à c u ộ c sống thì t h ậ t mu ô n mà u , mu ô n v ẻ , hiện thực cuộc sống, vì v ậ y đ ượ c n g h ệ t h u ậ t d â n g i a n đ ó n n h ậ n thật c ở i mở, k h ô n g kiểu cách, xã g i a o ... C u ộ c sống là thế, có b u ồ n , có v u i , có niềm v u i r ạ o rực c ủ a h ạ n h p h ú c đờ i t h ườ n g , đ ó l à t i n h t h ầ n h a m sống, lạc q u a n rất n h â n v ă n của n g h ệ t h u ậ t d â n g i a n . Xe m tranh d â n g i a n , từ h ì n h tượng c h ị gà mái v ớ i b ầ y con - g i ả n dị là t h ế t h ô i , là c h ú lợn t r ò n trĩnh, n g ộ n g h ĩ n h v ớ i n h i ề u nếp xoáy t r ò n ở n g a n g mông, là c h ú cá c h é p được p h ó n g đ ạ i t h ậ t l ớ n ... B ắ t đ ầ u từ triết lý â m d ươ n g v à tín ngưỡng d â n g i a n đ ã trở t h à n h nếp nghĩ s â u rộng t r o n g bình d â n , ấy l à tín n g ưỡ n g p h ồ n t h ự c v ớ i những đ i ề u ướ c mong rất l à n h mạ n h , rất tốt đ ẹ p , rất đ ầ y đ ủ cho con người và vì Con Người nhất. Hiểu được triết lý h ồ n n h i ê n , s â u sắc, đ ậ m đ à mà u sắc d â n g i a n n g u yê n t h ủ y ấ y, hiểu r a q u a n n i ệ m về c á i đ ẹ p ( t h ẩ m mỹ) c ủ a d â n g i a n c h í n h l à sự h à i h ò a - b ìn h đ ẳ n g g i ữ a con n g ư ờ i v ớ i con người, con người và sự v ậ t , con người v à tự n h i ê n , c h ú n g t a bỗng h i ể u vì sao suốt cả t h ờ i g i a n k h á d à i , trong n h â n d â n , n ề n mỹ t h u ậ t d â n g i a n , n h ữn g t r a n h k h ắ c gỗ d â n g i a n đ ã có c h ỗ đ ứn g tinh t hầ n t h ậ t l â u , t h ậ t g ầ n g ũ i . Đặc b i ệ t t r a n h d â n g ia n Đô n g Hồ đ ã trở t h à n h l o ạ i t r a n h t r a n g trí d u y nhất c h o mỗi g i a đ ì n h người bình d â n Vi ệ t Na m v à o mỗi đ ộ x u â n v ề . B ở i vì, d â n g ia n đ ã gửi sắm ở đ ó ý tưởng v ừa l ã n g mạ n , vừa h i ệ n t h ực , b ằ n g h ì n h n é t đ ậ m đ à , h ồ n h ậ u q u a n h ữn g h ì n h t ượ n g t h ậ t h ồ n n h i ê n c ủ a d â n gian ... T í n h 46Thình tượng 46Tc ũ n g đ ồ n g t h ờ i l à đ ặ c điểm c ủ a c â u đ ố , đ ặ c biệt là c âu đ ố tục g i ả n g t h a n h , cả n h ữn g c â u đ ố t ụ c giảng t ụ c nữa [ 2 4 ,2 4 2 ] :

184

- Mình tròn t r ù n g t r ụ c , M i ệ n g t o é t tóe toe. Đ ú t v à o con g á i , con gái n g h e , Đ ú t v à o b à lão, b à lào lắc. ( C á i h o a lai) - P h ậ n e m con gái,

H a y l ẳ n g h a y lơ, h a y ỡ m h a y ờ , Ai mu a c ũ n g b á n , a i r ờ cũng c h o ( B ộ xóc đĩa)

185

Ngôn n g ữ ma n g tính hình t ư ợ n g giản dị, cụ thể, gợi sức liên t ưở n g t h ô n g minh, k h á t h ú vị trong v ă n h ó a d â n gian đ ã trở t h à n h một đ ặ c đ i ể m t h u ộ c về t h i p h á p của v ă n h ó a d â n g i a n mà v ă n h ọ c d â n g i a n , c ũ n g n h ư mả n g thơ N ô m t r u yề n t ụ n g c ủ a Xu â n H ư ơ n g nói r i ê n g , cũng đ ồ n g thời là kết q u ả c ủ a lối tư d u y, lối n g h ĩ thiên về 46Thình tượng hóa - vật chất hóa, hiện thực hóa 46Tc á c h i ệ n t ượ n g , sự vật. B ằ n g lối n h ậ n thức n à y, n ó g i ú p c h o con n g ườ i thể h i ệ n một c á c h c h í n h x á c , tự nhiên b ả n chất sự việc, sự vật. Vă n h ó a n g h ệ t h u ậ t p h ả n á n h cuộc sống b ằ ng h ì n h tượng, h ì n h tượng càng g ầ n g ũ i b a o n h i ê u với h i ệ n thực thì n ó càng có s ức sống b ấ y n h i ê u đối v ớ i c u ộ c đời. C á c tác p h ẩ m n g h ệ t h u ậ t ở t a v à trên thế g i ớ i chẳng đ ã có b i ế t ba o tác phẩm nghệ t h u ậ t đ ã từng v ượ t cả t h ờ i g i a n v à sống mãi v ớ i thời gian. Kh ô n g b ở i vì x a lạ v ớ i cuộc đ ờ i , mà vì n ó g ắ n b ó t h ậ t má u thịt v ớ i cuộc đời, v ớ i triết l ý mu ô n t h u ở mà tinh t h ầ n n h â n v ă n l u ô n l u ô n t ỏ a sáng. Nó i đến đ ặ c trưng h ì n h tượng của v ă n h ó a d â n g i a n , c ũ n g c ầ n n h ấ n mạ n h sự 46Tphong phú 46Tc ủ a n ó . Vă n h ó a d â n g i a n c h ấ p n h ậ n nhiều n h ữn g biến t h ể c ủ a hình t ượ n g (có l ú c là con người, là t h i ê n n h i ê n , l à môi trường, là tự n h i ê n v . v . .. ) . Đặ c biệt, c h ú n g t ô i n h ậ n t h ấ y h ì n h tượng nghệ t h u ậ t ở v ă n h ó a d â n gi a n c ũ n g hết sức 47Ttáo bạo, 47Thết sức s i n h động – c h ấ t s i n h động d â n gian. Sẽ là h ơ i d à i d ò n g, và c ũ n g sẽ lại là khiếm k h u yế t , nếu n h ư chúng tôi k h ô n g l à m t h ê m mội minh c h ứn g v ề đ ặ c đ i ể m đ ộ c đ á o , lạ l ù n g táo b ạ o n à y c h o t í n h h ì n h t ượ n g c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n ( đ ượ c thể h i ệ n t ậ p t r u n g nhất trong mảng t r u yệ n cười, t r u yệ n tiếu l â m . . . mà b ấ t cứ người Việt n a m n à o c ũ n g thích t h ú biết đến - mả n g t r u yệ n cười, tiếu l â m đ ượ c coi l à t ụ c - d â m nhất). C h ú n g tôi muốn nói đến mộ t mả n g n h ữ n g c â u đ ố tục, g i ả n g tục ( M ộ t mảng đ ề t à i c ũ n g hết sức t h ú vị -kh ô n g c h ỉ đ ể g i ả i trí), mà x é t t r ê n 47Tý 47Tn g h ĩ a t r i ế t l ý n h â n v ă n của d â n gian - h ẳ n c h ắ c , còn có c h ỗ đ ể l u ậ n b à n , ở đ â y chỉ x é t đến t í n h chất độc đ á o c ủ a 47Thình tượng tục 47Tt r o n g c á c c â u đ ố tục g i ả n g tục ( mả n g c â u đ ố n à y t h ườ n g l â u n a y v ẫ n bị nấp k h á k í n đ á o t r ư ớ c n g ưỡ n g c ửa c ủ a các n h à khoa h ọ c - M ộ t điều sẽ l à khiếm k h u yế t ?). Nh â n đ â y, t r ê n t r a n g viết còn k h i ê m n h ườ n g , n h ỏ n h o i của mì n h , x i n được trân trọng c á m ơ n Gi á o sư Nguyễn V ă n T r u n g ( h i ệ n g i ờ đ ã ở x a Tổ quốc), trước hết là bởi một t i n h t h ầ n k h á c h q u a n - n g h i ê m

t ú c - k h o a h ọ c . Trên c ả mọ i đ ị n h k i ế n . Ôn g là n h à khoa h ọ c n h ạ y c ả m, t h í c h h ợ p v ớ i mọi h o à n c à n h một n h à nghiên cứu ( Ad a p t a b l e ) n h ấ t t h e o t i n h th ầ n c ủ a k h o a h ọ c . Th á i độ k h o a học, ô n hòa, chấp n h ậ n cả n h ữn g sự đối khắc ( t r o n g t r a n h l u ậ n k h o a h ọ c ) n g a y c ả v ớ i l ớ p học t r ò c h ú n g tôi, q u a n h ữn g cuộc trao đ ổ i về n h ữn g vấn đề c ủ a n g h i ê n c ứu và l ý l u ậ n v ă n học, đ ã k h i ế n c h o bè b ạ n và v ớ i r i ê n g t ô i một sự x ú c đ ộ n g t r â n t r ọ n g về thái độ khoa h ọ c c ủ a một n h à k h o a học. S a u cùng, x i n n h ắ c đến c ô n g trình nghiên cứu có giá trị c h o đề l à i nghiên cứu c ủ a c h ú n g tôi, vâng, đó l à " C â u đố Việt n a m" [ 2 4 2 ]. Đây là công t r ì n h nghiên cứu về c â u đ ố d â n 45Tgian 45Tn g h i ê m t úc R, Rk h á đ ầ y đủ, p h o n g p h ú về các thể l o ạ i t r o n g c â u đố. Nó là sự b ổ k h u yế t rất có 47Tý 47Tn g h ĩ a , mà n h ữn g công t r ì n h n g h i ê n cứu v ề v ă n h ọ c d â n g i a n từ trước ( đ ặ c biệt là v ớ i mả n g c â u đố tục giảng t h a n h và đố tục giảng tục) rất k h i ê m n h ườ n g , h a y n ó i giản dị, đ ã í t được đề cập đ ế n , h a y nghiên c ứu mộ t cách cẩn t h ậ n . C h í n h vì v ậ y, có thể thấy đ ượ c giá t r ị c ủ a " C â u đ ố Việt Na m" q u a 59Tc h í n h ý k i ế n n h ậ n 59Tx é t 59Tc ủ a 59Tn h à nghiên c ứu – 59Ts ưu 59Ttầm v ă n học d â n gian – h ọ c g i ả Ni n h Viết G i a o , trong cuốn " C â u đ ố Viêt Na m" n h ư s a u : " S a u n g à y thống n h ấ t đ ấ t n ướ c , n h i ề u sách về v ă n học d â n g ia n c ủ a các t ỉ n h p h í a n a m ra mắ t b ạ n đọc, t r o ng số đ ó đ á n g c h ú 47Tý 47Tn h ấ t l à cuốn " C â u đ ố Việt n a m" c ủ a Ông Ngu yễ n Vă n T r u n g d o Nh à x u ấ t b ả n T ổ n g h ợ p T h à n h p h ố Hồ C h í M i n h ấn h à n h . Nh ờ v ậ y c h ú n g tôi có đ i ề u k i ệ n bổ s u n g t h ê m . . . " [ 2 4 ]. Tr o n g công t r ì n h nghiên cứu n à y, b ằ n g sự sắp xếp v à sưu t ầ m h ệ thống và k h á đ ầ y đ ủ về các tiểu thể trong câu đố, p h ầ n đ ó n g g ó p mới mẻ của tác giả, c h í n h là mảng c â u đố tục g i ả n g t h a n h :

1 - M ư ợ n n h ữn g từ ( d a n h từ) đ ể c h ỉ c á c b ộ p h ậ n c ủ a con người (đặc biệt là n h ữn g hộ p h ậ n k í n n h ư b ộ p h ậ n s i n h d ụ c , bài tiết) đ ể đ e m r a đố.

2 - Triệt đ ể k h a i t h á c t í n h đ a n g h ĩ a , dị n g h ĩ a c ủ a n h ữn g từ ( đ ộ n g từ đ ể c h ỉ những h o ạ t đ ộ n g , h à n h đ ộ n g đ ể chỉ c á c đ ộ n g t á c , h à n h vi thuộc về sinh lý, b à i tiết.

186

N h ờ h a i k ỹ t h u ậ t n à y mà c â u đ ố có t á c dụng k h ê u g ợ i mạ n h mẽ bởi việc v ậ n d ụ n g n h ữn g p h ạ m trù n g h ị c h lý, q u á i d ị , vì v ậ y, n gh e q u a thì t h ô b ạ o n h ưn g một k h i l ý g i ả i đ ượ c thì trở n ê n rất

d ễ hiểu và h o à n t o à n k h ô n g còn yếu tố bị ma n g tiếng là t ụ c tĩu n ữa . Ta có thể tìm thấy vô v à n n h ữ n g c â u đ ố n h ư loại vừa n ê u ( c ò n gọi là c â u đ ố tục giảng t h a n h )

- L ưn g t r ò n v à n h v ạ n h đít b ả n h b a o ,

M â n mâ n , mó mó đ ú t n g a y v à o ,

T h ủ y h ỏ a tương g i a o sôi sình sịch,

Â m d ươ n g n h ị khí s ư ớ n g l à m sao.

( Hú t t h u ố c lào)

- Tầm p h ạ c h , tầm p h ạ c h , t ầ m p h a n h ,

Kh i vui, v u i q u á k h i b u ồ n b u ồ n t ê n h . Khi x ưa n ó đỏ n h ư

đ à o ,

B ở i a n h c h ơ i á c n ó đ à t h â m t h â m. ( C â y q u ạ t )

K h á t v ọ n g tình yêu và h ạ n h p h ú c trong t h ơ Nô m c ủ a X u â n Hương t h ườ n g được k h ắ c t ạ c b ằ n g 46Thình tượng 46Tv à dựa trên h ì n h tượng (thường l à h i ệ n tượng trong thiên n h iê n n h ư "Đá", "Đèo", " Ha n g " , "Kẽm" v.v...) đ ể người đọc trong sự liên tưởng v ớ i đ ộ n g t á c ma n g t í n h giao h o ặ c biểu t ượ n g về sinh t h ự c k h í n h ư :

- B à y đ ặ t kìa a i k h é o k h é o p h ò m,

N ứt r a một lỗ h ỏ m h ò m h o m.

N g ư ờ i q u e n cõi P h ậ t c h e n c h â n xạc,

Kẻ lạ b ầ u liên mỏi mắ t d ò m ...

( Độ n g H ươ n g Tí c h )

187

L ườ n đ á c ỏ l e o s ờ r ậ m r ạ p , Lá c h k h e n ư ớ c r ỉ mó l a m n h a m Đế n đ â y mớ i b iế t h a n g Th a n h Hó a , C h ồ n c h â n mỏi gối v ẫ n c ò n h a m. ( Ha n g Th a n h Hó a )

Xi n đ ừn g v ộ i t r á c h t h ơ Xu â n H ươ n g mà liệt B à v à o l o ạ i t h ơ d â m b ô n h a y t h ô tục n hư đ ã mộ t t h ờ i , n g ườ i ta coi là n h ư t h ế ! Nếu ta b ỗ n g h i ể u r a r ằ n g : Trong k h o tàng c â u đ ố c ủ a ta b ê n c ạ n h n h ữn g mả n g c â u đ ố đơ n giản cũng còn có sự hiện diện r ấ t t h ú v ị c ủ a loại c â u đ ố tục 45Tgiảng 45Tt h a n h ( mà n h i ề u n g ườ i đ ã biết). C â u đ ố t ụ c giảng t h a n h trong c â u đố Việt N a m, từ l â u v ẫ n h ò a h ợ p t r o n g bộ p h ậ n c â u đ ố Vi ệ t Na m - x u ấ t p h á t từ triêt l ý Â m - D ư ơ n g , từ tín n g ưỡ n g p h ồ n t h ự c l â u đ ờ i t r o n g đ ớ i sống l i n h t h ầ n , v ă n h ó a , t í n n g ưỡ n g c ủ a n g ườ i Việt [ 2 1 7 , 2 1 8 , 2 1 9 ] . Do ả n h hưởng của n ề n v ă n h ó a C h à m mà tục thờ p h ụ n g s i n h t h ực k h í ,h a y n h ữn g b ộ p h ậ n có l iê n h ệ đến sự n u ô i d ư ỡ n g , s i n h s ả n ( c ủ a p h ụ n ữ) được d â n g i a n n h ì n nó, nói đ ế n n ó b ằ n g c á i n h ì n h ồ n n h i ê n , v ô tư, k h ô n g c h ú t mắ c cỡ h a y "hiểu lầm" s a n g c á i n g h ĩ a bóng "tội lỗi" k i a . Vì v ậ y mà t r o n g c â u đ ố t ụ c g i ả n g t ụ c t a c ũ n g b ắ t gặp không í t l o ạ i c â u đ ố nà y :

- Có k h i c ứn g , có k h i mềm,

K h i d à i , k h i n g ắ n , k h ô n g c h ê m mà v ừa .

( S i n h t h ực k h í đ à n ô n g )

K h ô n g mắ t , k h ô ng t a i ,

M ồ m ở đ ỉ n h đ ầ u , c h ò m r â u ở cổ.

( S i n h t h ực k h í đ à n ô n g )

- Ô n g Lo n g đ ầ u đội mũ h u yề n , C h ă n dê mà l ạ i b ỏ q u ê n

d ê rồi.

( S i n h t h ực k h í đ à n bà )

H a y là :

- D à y n h ư múi mít, đ ỏ tựa h ạ t hồng, giống cái l á v ô n g

Trông n h ư rễ ấu, xấu thì t h ậ t x ấ u , xem v ẫ n muốn x e m

Nó i đ ế n thì t h è m , b ả o ă n lại giận.

188

(Sinh t h ực k h í đ à n b à )

T r o n g n gô n n g ữ h i ệ n đ ạ i , n h ữn g từ ngữ v à c á c h sử d ụ n g , cách so s á n h , h ì n h d u n g n h ư t h ế ( v à cả đương t h ờ i ) đ ề u b ị coi l à thô lỗ, v ậ y n h ưn g, nếu ta n h ì n b ằ n g 46Tcái n h ì n của d â n gian, 46Tb ằ n g triết l ý d â n c h ủ , b ằ n g 46Tcảm quan thẩm mỹ 46Tc ủ a d â n gian mà cái đ ẹ p h a y q u a n niệm về c á i đ ẹ p - trước hết là t ôn trọng q u y l u ậ t c ủ a tự n h i ê n : Có Â m p h ả i có Dương - có đ à n ô n g cũng p h ả i có đ à n b à , c ũ n g n h ư thiên n hi ê n có n g à y v à đ ê m, có mưa, có n ắ n g v ậ y.

189

T h ơ Nô m X u â n H ư ơ n g - n h ữn g b à i thơ l u ô n l à m người đ ọ c liên tưởng đến n h ữn g đ ộ n g t á c thuộc v ề t í n h g i a o kia, c h ắ c h ẳ n có p h ầ n tiếp t h u được t ừ h ì n h tượng giàu sức liên tưởng đến " c á i kia", " c á i nọ", từ c â u đ ố tục giảng t h a n h , đ ặ c b i ệ t là n h ữn g c â u đố tục g i ả n g t ụ c n ữ a . Song chỗ k h á c c ủ a Xu â n Hư ơ n g là ở chỗ : C â u đ ố t ụ c g i ả n g- t ụ c chỉ đ ể là t h ử t à i trí c ủ a n g ườ i ta về sự liên tưởng đến n h ữn g h ộ p h ậ n sinh d ụ c (Sinh t h ự c k h í ) . M à t h e o d â n gian, s i n h t h ự c k h í đ ã được coi n h ư v ậ t l i n h thiêng,v ớ i ý n g h ĩ a để d u y trì n ò i giống, đ ể đ ư ợ c p h ú c đ ức , n h ờ con đ à n c h á u đống, t r o n g đ ó còn cả ý n g h ĩ a p h ồ n thực b ắ t đ ầ u từ n ề n k i n h tế n ô n g nghiệp l ú a nước q u y đ ị n h . Vi ệ c thờ c ú n g sinh t h ự c khí ( k h ô n g p h ả i c h ỉ t ồ n t ạ i v ớ i d i tích t ô n g i á o c ủ a n gư ờ i C h à m) mà n ó đ ã đ ư ợ c Việt N a m h ó a và t h ể h i ệ n n h ư một đ ộ ng t á c ma n g ý n gh ĩ a t í n h giao t h ư ờ n g thấy t r o n g tập tục cổ, t r o n g ph ầ n Hộ i Hè s a u p h ầ n Lễ c ủ a H ộ i lễ ở ta [5]. C ò n t h ơ Nô m X u â n H ư ơ n g , Xu â n H ươ n g h a y viết về cái đ ó v à b à c h ỉ muốn mư ợ n c á i đó, biểu t ượ n g về c á i đó đ ể b à y tỏ cái k h á t k h a o rất con người của mọ i người, c ủ a mỗi n gư ờ i v à c h o cả mì n h Xu â n H ươ n g n ữa . H ẳ n n h i ê n , cái k h á t k h a o ấ y p h ả i d ữ d ộ i đ ế n c h ừn g n à o , n h â n b ả n biết b a o n h i ê u . Đó l à cái d ũ n g cảm, cái sáng tạo, cái độc đ á o , cái ta có thể hiểu đ ượ c , c ắ t n g h ĩ a đ ượ c cội nguồn ấy c ủ a t h ơ Nô m X u â n H ươ n g từ n ề n v ă n h ó a d â n gian p h on g p h ú , s â u sắc c ủ a ta - mà mã i c h o đến ngày n a y, c h ú n g ta v ẫ n p h ả i lao v à o cuộc k i ế m tìm mọ i n g õ n g á c h t r i ế t l ý c ũ n g n h ư t h ẩ m m ỹ ẩ n t i ề m c ủ a n ó, đ ể c ả m t h ô n g v ớ i n ỗ i n i ề m mà ti ế n g l ò n g c ủ a Xu â n H ư ơ n g đ ã t h a t h iế t t h ể h i ệ n . N ó i mộ t c á c h k h á c , c á c h g i ả n d ị h ơ n , c á c h n ó i c ủ a d â n g i a n , c h í n h l à : Xu â n H ư ơ n g d ù n g k ế " g ậ y ô n g đ ậ p l ưn g ô n g " , Xu â n H ư ơ n g d ù n g c h í n h b i ể u t ượ n g c ủ a t í n h g i a o đ ể t h ể h i ệ n k h á t v ọ n g đ ượ c h ạ n h p h ú c , đ ượ c á i â n , đ ư ợ c h ò a h ợ p , đ ượ c yê u t h ư ơ n g , đ ượ c g ầ n g ũ i , đ ượ c g ắ n b ó mộ t c á c h c ụ t h ể , b ộ c t r ự c , d ũ n g c ả m, h ồ n n h i ê n n h ư c á c h n g hĩ , c á c h n ó i c ủ a d â n g i a n ,

n h ư d â n g i a n v ậ y . . . Và v ì v ậ y, v i ệ c t ì m h i ể u c á c s á n g t á c t h ơ N ô m đ ượ c t r u yề n t ụ n g c ủ a Hồ Xu â n H ươ n g đ ã c h o t h ấ y, b à đ ã t i ế p t h u , 46Ttiếp thu một cách dũng cảm 46Tt ừ c á c 46Thình tượng mang tính tục dâm trong câu đố lục giảng tục 46Tv à n â n g c h ú n g l ê n n h ằ m t h ể h i ệ n mộ t t r i ế t l ý s â u x a c ủ a c o n n g ườ i d â n g i a n , ấ y l à c á i k h a o k h á t r ấ t t h ự c , r ấ t t h ậ t c ủ a c o n n g ườ i h ô m q u a , h ô m n a y v à mã i mã i v ề s a u . Đ i ề u đ ó - h ì n h n h ư đ ượ c n h à t h ơ Xu â n Di ệ u g ọ i n ó b ằ n g c á i k h á i n i ệ m h ế t s ức t h ơ c ủ a mì n h , đ ó l à " c á i v ù n g s â u t h ẳ m n h ấ t " , t r o n g n h ữn g b à i t h ơ t ừn g b ị c o i l à d â m t ụ c c ủ a Xu â n Hư ơ n g . C h í n h v ì t i n h t h ầ n n h â n v ă n c a o c ả ma n g mà u s ắ c t ừ c á c h ì n h t ư ợ n g " k i a " c ủ a d â n g i a n - đ ã đ ạ t đ ế n t í n h n h â n l o ạ i , t r o n g c á c s á n g t á c c ủa c á c t h i ê n t à i n h ư : B ô - c a- x i - ô , R a b e l a i s , P i c a s s o , R a - p h a - e n c ủ a mộ t t h ờ i v à mã i mã i . Hi ể u đ ượ c c á i ý n g h ĩ a , c á i t h ầ n t à i , c á i c a o c ả , x e n l ẫ n c á i t r ầ n t ụ c r ấ t đ ờ i t h ườ n g ấ y ở d â n g i a n , t a l ạ i t h ấ y Xu â n H ư ơ n g t h ậ t t h i ê n t à i , t h ậ t g i ả n d ị , d ễ h i ể u l à m s a o . Đ ể s a u mỗ i b à i t h ơ Xu â n H ươ n g , c ó c á i c ườ i t h í c h t h ú c h ỉ đ ể t h ỏ a mã n đ i ề u g ì đ ó , t a s ẽ l ạ i c ả m t h ấ y s a u c á i h à i h ướ c ấ y l à c á i v ị n ồ n g n à n , c á i v ị n g ọ t đ ậ m đ à t r o n g t r i ế t l ý , c ủ a t h ẩ m m ỹ d â n g i a n - đ ượ c t h ể h i ệ n mộ t g ó c n h ì n q u a t í n h h ì n h t ượ n g t r o n g t h i p h á p t h ể h i ệ n , b ắ t đ ầ u t ừ v ă n h ó a d â n g ia n , q u a s ự s á n g t ạ o đ ộ c đ á o đ ầ y t à i h oa v à đ ầ y b ả n l ĩ n h c ủ a Xu â n H ư ơ n g.

190

X é t c h o k ỹ l ưỡ n g , k h ô n g p h ả i mọ i h ì n h t ượ n g t r o n g t h ơ X u â n H ươ n g đ ề u t ậ p t r u n g v ề " c á i ấ y" , n h ư k h ôn g í t n g ườ i đ ọ c t h à n h k i ế n . H ì n h t ượ n g t r o ng t h ơ Xu â n H ươ n g c ũ n g c h o t h ấ y s ự p h o n g p hú t r o n g 37Tsắc đ i ệ u , âm hưởng 37Tc ủ a n ó , c ó l o ạ i h ì n h t ượ n g g ầ n g ũ i v ớ i h ìn h t ư ợ n g ở c a d a o , h ì n h t ượ n g n gư ờ i p h ụ n ữ v ớ i ướ c v ọ n g s ố n g t h ủ y c h u n g , n g h ĩ a t ì n h , s o n s ắ t . Đó l à n h ữn g b à n h ư " M ờ i Tr ầ u " , " B á n h t r ô i n ướ c " , " Lấ y c h ồ n g c h u n g " , " C h i ế c b á c h " . Th ơ Xu â n H ươ n g c h o t h ấ y s ự 37Tphong phú về hình lượng 37Tc o n n g ư ờ i , đ ặ c b i ệ t l à n g ườ i p h ụ n ữ. T r o n g tấ t c ả c á c b à i , h ì n h t ư ợ n g n g ư ờ i p h ụ n ữ v ớ i n h ữn g n ỗ i t h u a t h i ệ t c ủ a s ố p h ậ n , n h ưn g k hô n g b a o g i ờ c h ị u l ù i b ư ớ c . H ọ - 48Ttrong mọi h o à n cảnh, đều 48Tt ìm 48Tcách vươn lên - khẳng đ ị n h m ì n h đ ể 48Tt ổ n 48TL ạ i . 48TT ồ n t ạ i đ ể đ ượ c k h á t k h a o , đ ể đ ượ c t ậ n h ưở n g h ạ n h p h úc . .. Th ơ Xu â n Hư ơ n g c ó n h ữn g b à i ê m đ ê m, t r ữ t ì n h n h ư n h ữn g b à i v ừ a n ê u . S o n g t h ơ Xu â n Hư ơ n g c ò n đ ã

k h ắ c t ạ c đ ượ c h ìn h t ượ n g n g ườ i ph ụ n ữ v ớ i n ỗi đ a u n h ư mu ố n t h é t l ê n c ù n g s ự b ấ t h ạ n h c ủ a s ố p h ậ n :

- X i ê n n g a n g mặ t đ ấ t r ê u t ừ n g đ á m, Đâ m t o ạ c c h â n mâ y

đ á mấ y h ò n

( T ự t ì n h ì )

- T i ế n g g à v ă n g v ẳ n g g á y t r ê n b o m

O á n h ậ n t r ô n g r a k h ắ p mọ i c h ò m.

M õ t h ả m k h ô n g kh u a mà c ũ n g c ố c , C h u ô n g s ầ u c h ẳ n g

đ á n h c ổ s a o o m ?

( T ự t ì n h I I )

N h ưn g c ũ n g v ẫ n l à h ì n h t ượ n g ấ y t h ô i , n g ườ i p h ụ n ữ t r o n g t h ơ Nô m X u â n H ươ n g c ò n l à h ì n h t ư ợ n g c o n n g ườ i d á m v ươ n l ê n v ớ i t i n h t h ầ n h a m s ố n g , 48Ty ê u 48Tđ ờ i đ ế n c ả m đ ộ n g :

- T à i t ử v ă n n h â n a i đ ó t á ?

Th â n n à y đ â u đ ã c h ị u g i à t o m !

( T ự t ì n h I I )

- Q uả n b a o mi ệ n g t h ế l ờ i c h ê n h l ệ c h Kh ô n g c ó , n h ưn g mà

c ó , mớ i n g o a n .

( Kh ô n g c h ồ n g m à c h ửa )

T i n h t h ầ n ấ y, h ẳ n b à t i ế p t h u đ ượ c t ừ n ề n v ă n h ó a d â n g i a n . S o n g , c h ún g t ô i mu ố n đ ặ c b i ệ t t h ể h i ệ n n g ư ờ i đ à n b à r ấ t 50Tđặc biệt ở 50Tt h ơ Nô m X u â n Hươ n g . Vư ợ t t r ê n n h ữn g mấ t má t , b ấ t h ạ n h , v ẫ n l à h ì n h ả n h c o n n g ườ i 50Thiểu biết đầy đủ 50Tv ề s ự s ốn g q u ý g i á c ủ a c o n n g ườ i , c ủ a h ạ n h p h ú c :

- C ò n t h ú v u i k i a s a o c h ẳ n g v ẽ ;

T r á c h n g ườ i t h ợ v ẽ k h é o v ô t ì n h ,

191

( Đề t r a n h t ố n ữ)

- Đ á k i a c ò n b i ế t x u â n g i à d ặ n , C h ả t r á c h n g ư ờ i t a l ú c t r ẻ

t r u n g.

( Đá Ôn g c h ồ n g B à c h ồ n g )

- Qu a c ửa mì n h ơ i n ê n n g ắ m l ạ i ,

N à o a i c ó b i ế t nỗ i b ưn g b ồ n g .

( Kẽ m t r ố n g )

N h ì n v à o đ â u , v à o c ả n h v ậ t n à o , n h à t h ơ c ũ n g n h ư t h ấ y c ó c u ộ c s ố n g c ựa q u ậ y, ẩ n mì n h . . . . Kh ô n g í t n g ườ i b ả o c h ỗ ấ y l à " t ụ c " , " d â m" . K h ô n g , Xu â n H ươ n g c h ỉ l à m v i ệ c g ợ i l ạ i , c ò n ý t ưở n g đ ằ n g s a u c á i g ợ i ấ y l à t ù y ở mỗ i n g ườ i . C á i g ợ i mở l à c á i q u a n t r ọ n g . C ó c á i g ợ i , c á i t ả c h ỉ đ ứn g l ạ i ở c u n g đ ộ ấ y. C ó c á i g ợ i l ạ i s ự t h ấ p h è n c ủ a d ụ c v ọ n g. Th ơ Xu â n H ư ơ n g , b ằ n g n h ữ n g b à i t h ơ n h ư t h ế c h ỉ g ợ i c h o n g ư ờ i ta c á i k h a o k h á t đ ư ợ c số n g , đ ư ợ c h ạ n h p h ú c . Vậ y n ê n , c u ố i c á c b à i t h ơ b a o g i ờ c ũ n g l à t h á i đ ộ n g â m t r ầ m ( mộ t c h ú t c ư ờ i t h o á n g n h ẹ c ủ a c á i c ườ i b a o h à m s ự c ả m t h ô n g đ ầ y h i ể u b i ế t , r ấ t n h â n b ả n .. . ) . M ộ t ý t ưở n g n h ư t h ế t ạ o n ê n t ừ h ì n h t ượ n g t h ậ t đ ẹ p , 46Tthật độc đáo 46Tmà t h ơ Nô m X u â n H ươ n g c ó đ ượ c . Đi ề u ấ y c ũ n g g ó p p h ầ n q u a n t r ọ n g đ ể t h ơ X u â n H ươ n g m ã i mã i 46Tở lại 46Tt r o n g c õ i t â m k h ả m c ủ a c o n n g ư ờ i - n h ư c á i t ê n t r ẻ t r u n g , h ươ n g s ắ c c ủ a b à . . .

3.1.4 Thơ Nôm Hồ Xuân Hương với kết thúc bất ngờ, đột ngột - bắt đầu từ hầu hết các tác phẩm nghệ thuật dân gian

192

T r ướ c h ế t , n ê n l ưu ý , k h ô n g p h ả i mọ i t á c p h ẩ m n g h ệ t h u ậ t d â n g i a n đ ề u c ó c h u n g t h i p h á p h a y mô t í p k ết t h ú c b ấ t n g ờ . C h ú n g t ô i , t r o n g: p h ạ m v i h ệ t h ố n g c ò n h ạ n hẹ p - d o c h ỗ đ ặ c b i ệ t l i ê n h ệ , đ ố i c h i ế u v ớ i mả n g t h ơ Nô m đ ượ c t r u yề n t ụ n g , ở n h ữn g t i ê u đ i ể m n ổ i b ậ t n h ấ t c ủ a v ă n h ó a d â n d a n , mà c h ắ c r ằ n g v ẫ n c ò n n h i ề u đ i ể m đ ể b à n b ạ c k ỹ h ơ n , s â u h ơ n , v ậ y n ê n c h ưa t hể k h ẳ n g đ ị n h tấ t c ả c á c t á c p h ẩ m n g h ệ t h u ậ t d â n g i a n đ ề u c ó c h u n g k ế t c ụ c b ấ t n g ờ . B ở i v ì , t h ực t ế c ó n h ữn g t á c p h ẩ m d â n g i a n , n h u ố m mà u c ủ a d â n g i a n n h ưn g x é t

v ề g ố c t í c h l ạ i l à c ủ a P h á i g i á o đ ư ợ c d â n g i a n h ó a , đ ư ợ c Vi ệ t N a m h ó a - n h ữn g t á c p h ẩ m ấ y, t r o n g t r a n h l u ậ n c h ư a t h ậ t n g ã n g ũ . Và v ì t h ế , c h ú n g t ô i c h ưa th ể k h ẳ n g đị n h h o à n to à n k ế t t h ú c c ủ a c á c t á c p h ẩ m đ ề u n ằ m t r o n g r a n h g i ớ i n à y. C ó đ i ề u R, Rt a n h ậ n r a k ế t c ấu b à i n g ờ , t h ú v ị , h à i h ướ c , r ấ t d â n c h ủ , đ ầ y t r i ế t l ý , c á i t r i ế t l ý l ạ c q u a n , k h ỏ e k h o ắ n đ ầ y t í n h n h â n b ả n c ủ a c á c t á c p h ẩ m d â n g i a n . B â y g i ờ , t a b ắ t đ ầ u b ằ n g " M ờ i t r ầ u " , b à i t h ơ n h ẹ n h à n g , " n h ú n nh ư ờ n g " n h ấ t t r o n g c á c b à i t h ơ Nô m d ữ d ộ i , q u yế t l i ệ t c ủ a b à :

Q u ả c a u n h o n h ỏ mi ế n g t r ầ u h ô i ,

N à y c ủ a Xu â n Hư ơ n g mớ i q u ệ t r ồ i .

( M ờ i t r ầ u )

H a i c â u t h ơ t r ê n đ i t h e o mô t í p t r u yề n th ố n g : c h u yệ n t r a i g á i mờ i t r ầ u t r o ng đ ờ i s ố n g d â n g i a n x ưa k h ô n g h iế m. " M i ế n g t r ầ u l à đ ầ u c â u c h u yệ n " , mi ế n g t r ầ u l à c á c h l à m d u yê n , l à c á c h t ô t ì n h . Ta đ ã g ặ p b a o n h i ê u c á c h t ỏ t ì n h b ằ n g M ờ i t r ầ u n h ư t h ế t r o n g c a d a o . Vậ y mà t h ơ Nô m Xu â n Hư ơ n g , b ằ n g M ờ i t r ầ u k h ô n g c h ỉ h ọ c 46Tở 46Tc a d a o t r u yề n t h ố n g l ố i mở đ ầ u t i n h n h ạ y ấ y. C á c c ô t h ô n n ữ x ưa , mạ n h b ạ o l ắ m c ũ n g c h ỉ đ ể t ỏ t ì n h , k í n đ á o l ắ m, t ế n h ị l ắ m - v à c ũ n g v ớ i k ế t t h ú c h ấ t n g ờ , t ừ c h u yệ n ă n t r ầ u đ ế n c h u yệ n t ỏ t ì n h :

Đ ê m k h u ya t h i ế p mớ i h ỏ i c h à n g

C a u x a n h ă n v ớ i t r ầ u v à n g x ứn g c h ă n g ?

T r ầ u v à n g l ẫ n v ớ i c a u x a n h ,

Du yê n e m s á n h v ớ i t ì n h a n h t u yệ t v ờ i

( c a d a o )

N h ưn g k ế t t h ú c b ấ t n g ờ t r o n g M ờ i t r ầ u c ủ a Xu â n H ư ơ n g ,

x e m r a l à 46Tthực sự 46Tb ấ t n g ờ v ớ i 46Ttính chất riêng 46Tc ủ a n ó :

" C ó p h ả i d u yê n n h a u t h ì t h ắ m l ạ i , Đ ừn g x a n h n h ư l á , b ạ c

193

n h ư v ô i .

( M ờ i t r ầ u )

Đ ế n đ â y, l ạ i t h ấ y s ự k ế t ụ c đ i l i ề n v ớ i s á n g t ạ o ở t h ơ N ô m Xu â n H ươ n g đ ố i v ớ i n gu ồ n t h i l i ệ u t ừ v ă n h ó a d â n g i a n ( q u a c a d a o ) . Vớ i d â n g i a n , M ờ i t r ầ u l à mở đ ầ u , k ế t t h ú c , s a n g c h u yệ n t r a o d u yê n , t r a o t ì n h . Vớ i t h ơ Nô m X u â n H ươ n g , M ờ i t r ầ u , đ ầ u t i ê n l à s ự x á c n h ậ n c ủ a c h ủ t h ể n g ườ i mờ i t r ầ u ;

" Nà y c ủ a Xu â n Hư ơ n g mớ i q u ệ t r ồ i "

C a d a o n ó i c h u yệ n " Th i ế p " " C h à n g " , n h ưn g t h i ế p - c h à n g ấ y đ ượ c k h á i q u á t đ ể t r ở t h à n h t â m t ì n h yê u đ ườ n g c ủ a mọ i đ ô i l ứa . T r á i l ạ i , mờ i t r ầ u l ạ i n ổ i l ê n mộ t Xu â n H ươ n g đ ã 46Tkhắc sâu bản ngã 46Tn g a y t r o n g b à i t h ơ n à y, l à m b ậ t n ổ i c h ủ t h ể - c á n h â n . Gi á o 72Tsư 72TĐ ặ n g Th a n h L ê đ ã t r ì n h b à y c ô n g t r ì n h n g h i ên c ứu c ủ a mì n h t ừ mộ t b à i t h ơ M ờ i t r ầ u " k h á s â u s ắ c - t r ê n p h ư ơ n g d i ệ n t ì m h i ể u t ừ h ộ i l ễ d â n g i a n [ 7 9 , 1 2 2 ] . Ở đ â y, c h ú n g t ô i đ ề c ậ p t r ê n t i ê u đ i ể m k ế t c ụ c. Kế t t h ú c b à i t h ơ l à l ờ i 46Tđề nghị, là lời nhắn gửi, 46Tl à ướ c mo n g đ ượ c h ạ n h p h ú c t r o n g n g h ĩ a t ì n h t r ọ n v ẹ n - t r o n g c á c h t h ể h i ệ n r ấ t " Xu â n H ươ n g " :

" C ó p h ả i d u yê n n h a u t h ì t h ắ m l ạ i ,

Đ ừn g x a n h n h ư l á , b ạ c n h ư v ô i .

( M ờ i t r ầ u )

C h ỗ s á n g t ạ o c ủ a Xu â n H ươ n g c h í n h l à 46Tở sắc độ. 46TV ớ i c a d a o , mờ i t r ầ u l à t ỏ t ì n h , l à mơ ư ớ c đ ượ c t h à n h d u yê n . Vớ i M ờ i t r ầ u c ủ a Xu â n H ươ n g , k h ô n g c h ỉ l à mo n g ướ c mà c ò n l à l ờ i đ ề n g h ị , l à c a m k ế t v ì mộ t t ì n h yê u t r ọ n v ẹ n , n g h ĩ a t ì n h , s ắ c đ ộ ấ y c h í n h l à c h ỗ l à m c h o Xu â n H ươ n g k h á c c a d a o , l à m X u â n H ươ n g d ữ d ộ i h ơ n , đ ộ c đ á o h ơ n . C á i d ữ d ộ i , c á i 46Tkhao khái muôn thuở 46Tc ủ a c o n n g ư ờ i . .. C ò n c ó t h ể t h ấ y h ầ u h ế t c á c b à i t h ơ Nô m X u â n Hư ơ n g đ ề u c ó c h u n g 46Tkết cấu bất ngờ 46T- t r ê n 46Tnhiều sắc độ 46Tc ủ a n ó :

Ô n g c h ồn g đ ã v ậ y l ạ i b à C h ồ n g ,

194

T ừn g t r ê n t u yế t đ i ể m p h ơ đ ầ u b ạ c ,

T h ớ t d ướ i s ư ơ n g p h a đ ượ m má h ồ n g .

M ở đ ầ u b à i t h ờ , đ ế n đ â y, t ưở n g đ â u l à c h u yệ n t ả t h i ê n n h i ê n ( d ẫ u r ằ n g : c á i n g h ĩ a " k i a " c ứ l ấ p l ó t i n h n g h ị c h đ â u đ ấ y, c h ả d ấ u đ ượ c a i ) . Vậ y mà , c á i k ế t c ụ c c ũ n g c ứ t h ậ t l à b ấ t n g ờ , t h ế mớ i b i ế t c á i d ũ n g c ả m, c á i t h a t h i ế t c ủ a Xu â n H ư ơ n g , ở đ â y c h ín h l à s ự c ả m t h ô n g r ấ t c o n n g ườ i

Đ á k i a c ò n b i ế t x u â n g i à d ặ n ,

C h ả t r á c h n g ườ i t a l ú c t r ẻ t r u n g .

6TLối kết thúc bất 6T46Tngờ 46Tt r o n g t h ơ Nô m X u â n Hươ n g đ ế n đ ư ợ c v ớ i s ắ c đ ộ mớ i 6Tở 6Tt ầ m s á n g t ạ o đ ộc đ á o t r o n g v i ệ c t h ể h iệ n n h ữn g 6Tý 6Tt ưở n g t h ậ t b ạ o d ạ n , t h ậ t q u yế t l i ệ t . C ó t h ể t h ấ y r ấ t r õ n é t đ i ề u n à y q u a mộ t l o ạ i c á c b à i t h ơ : " M ờ i Tr ầ u " , " Kẽ m t r ố n g " , " Qu á n Kh á n h " , " C h ù a Qu á n S ứ" , " Độ n g H ươ n g Tí c h " , " Vị n h C á i Qu ạ t " , " Đề Đ ề n S ấ m N g h i Đố n g " , " Tr á c h C h i ê u Hổ " , " Th i ế u n ữ n g ủ n g à y" , " Đề t r a nh t ố n ữ " , " Kh ó c c h ồ n g l à m t h u ố c " , " T ự t ì n h I I ” . Xi n h ã y mi n h c h ứn g t h ê m ở n h ữn g c ứ l i ệ u đ ộ c đ á o n h ấ t :

( Đá Ôn g c h ồ n g B à c h ồn g ) .

M ộ t đ è o , mộ t đ è o , l ạ i mộ t đ è o

K h e n a i k h é o t ạ c c ả n h c h e o l e o

… .

( Đè o B a Dộ i )

195

M ở đ ầ u b à i t h ơ , t ưở n g đ â u l à c h u yệ n t ả c ả n h " Đ è o B a D ộ i " - n h ư t ê n g ọi , k ế t t h ú c b à i t h ơ l ạ i c h ệ c h s a n g mộ t h ướ n g k h á c . Kh ô n g p h ải l à t i ế p t ụ c đ i t h e o mi ê u t ả h ì n h ả n h 46TĐèo 46T( v à c ả n h ữn g ý n g h ĩ a ẩ n h i ệ n 6Tkia 6Tc ủ a n ó . . .) . Ở c h ỗ n à y, đ ã t h ấ y t h ơ Xu â n H ươ n g c h ưa b a o g i ờ c h ị u d ừn g l ạ i ở c u n g b ậ c ấ y. T r á i l ạ i R Rc â u k ế t c ủ a b à i t h ơ l ạ i l à mộ i â m đ i ệ u 46Tkhác, 46Tg i ọ n g đ i ệ u 46Tkhác. 46TĐ ó l à g i ọ n g đ i ệ u c ủ a mộ t t r i ế t l ý đ ầ y c ả m t h ô n g v à h i ể u b i ế t , c ủ a n h ữn g g ì " k h ô n g x a l ạ v ớ i c o n n g ườ i" - t i ế n g c ườ i t r i ế t l ý c ù n g b ậ t l ê n t r ư ớ c s ự k h á m p h á r ấ t đ ờ i - r ấ t n h â n b ả n - c h o c o n n g ườ i

H i ề n n h â n q u â n t ử a i l à c h ẳ n g

M ỏ i g ố i c h ồ n c h â n v ẫ n mu ố n t r è o .

L à m s a o c ó t h ể g ọ i đ ó l à n h ữn g b à i t h ơ c h ỉ c ó n g h ĩ a á m c h ỉ t ụ c t ĩ u . " Đ ề t r a n h t ố n ữ" l à mộ t t r o n g n h ữn g b à i t h ơ h a y n h ấ t c ủ a Xu â n Hư ơ n g . Đó l à b ứ c h ọ a s a n g t r ọ n g v à t r i ế t l ý v ề v ẻ đ ẹ p c ủ a c o n n g ườ i . X ưa n a y, t r o n g v ă n h ọ c c ủ a t a , 72Tvẻ đ ẹ p 72Tc ủ a c o n n g ườ i c ó l ẽ , c h ỉ đ ượ c h i ệ n h ì n h q u a l ớ p á o q u ầ n , q u a h ì n h h à i , t h ể x á c c ũ n g r ấ t " h ì n h t h ức " n h ữn g " t ó c mâ y" , " mà y n g à i " , " mắ t p h ượ n g " . . . L ầ n đ ầ u t i ê n , 72Tv ẻ 72Tđ ẹ p b ằ n g x ươ n g , b ằ n g t h ị t h i ệ n l ê n t r o n g t h ơ b à , q u a h ì n h ả n h c ô t h i ế u n ữ n g ủ n g à y:

L ư ợ c t r ú c b i ế n g c à i t r ê n má i t ó c

Y ế m đ à o t r ề x u ốn g d ướ i n ươ n g l o n g

Đ ô i g ò b ồ n g đ à o s ươ n g c ò n n g ậ m

M ộ t l ạ c h Đ à o Ng u yê n s u ô i c h ửa t h ô n g .

K ế t t h ú c c ủ a b à i t h ơ c ũ n g k h ô n g đ i t h e o h ư ớ n g 46Tđầu tiên 46T: tiếp l ụ c k h a i t h á c v ẻ đ ẹ p th â n t h ể c ủ a " Th i ế u n ữ n g ủ n g à y" . B ở i mi ê u t ả n h ư t h ế t h ô i , đ ã l à đ ầ y đ ủ , đ ã l à l ê n đ ố n t ộ t đ ỉ n h . M ộ t c h ú t t h ô i , n ữ a .. . sẽ l à p h á b ỏ n g u yê n t ắ c c ủ a t h ẩ m m ỹ : ấy l à s ự d ư t h ừa , q u á t r ớ n . . . . Vì t h ế ,c á i 46Tkết thúc bất ngờ 46Tc ủ a b à i t h ơ mớ i t h ậ t l ạ , t h ậ t q u ý , t h ậ t t i n h , t h ậ t t r i ế t l ý . . . Kh i g i ờ đ â y x u ấ t h i ệ n t h ê m c h à n g q u â n t ử đ ạ o mạ o :

Q u â n t ử d ù n g d ằ n g đ i c h ẳ n g d ứt ,

Đ ứn g t r ướ c v ẻ đ ẹ p t u yệ t v ờ i t in h k h i ế t ấ y - c ó a i l ạ i l à m n g ơ - c h à n g q u â n t ử k h ôn g x a o l ò n g mớ i l à l à m l ạ c h ứ. V ậ y n ê n , mộ t c h ú i n gạ i n g ầ n , bối r ố i , l ậ p t ức t r ả l ạ i s ự h o à n h ả o t r o n g c o n n g ườ i c ủ a c h à n g q u â n t ử n ọ ;

46TKết thúc bất ngờ, 46Tkế t h ợ p v ớ i t i ế n g c ư ờ i - c ó c h ú t g ì h à i h ướ c ,n h ưn g l à c á i h à i h ướ c c ủ a 46Ttrí tuệ, 46Tc ủ a 46Tnhận thức. 46TR ằ n g vẻ đ ẹ p c ủ a c o n n g ườ i c ũ n g l à 46Tcái đẹp 46T- c á i đ ẹ p c ủ a t ạ o h ó a . Và d ù

196

Đ i t h ì c ũ n g d ở , ở k h ô n g x o n g .

- l à a i đ i c h ă n g n ữ a R Rc ũ n g p h ả i t ô n t r ọ n g t r ướ c v ẻ đ ẹ p c ủ a c o n n g ư ờ i , n h ư t i n h t h ầ n n h â n v ă n c a o q u ý đ ượ c c h ắ t l ọ c q u a c â u t ụ c n g ữ " Ng ư ờ i t a l à h o a đ ấ t " , " M ộ t mặ t ng ườ i h ơ n mư ờ i m ặ t c ủ a " mà t ụ c n g ữ - t ú i k h ô n c ủ a n h â n l o ạ i đ ã g ợ i tìm . . . C ó t h ể t h ấ y r ấ t n h i ề u 46Tcách kết thúc bất ngờ 46Tt r o n g t h ơ Nô m X u â n Hươ n g . C ó l ú c l à kết c ấ u b ấ t n g ờ t r o n g g ia o đ i ể m t h ậ t g ầ n v ớ i 46Tý 46Tn i ệ m 46Tgửi gắm 46Tt h ườ n g t h ấ y t r o n g k ế t t h ú c c á c b à i c a d a o mư ợ n c ả n h t ả t ì n h ở t a , v í d ụ , c a d a o c ó c â u

- Đ i n g a n g t h ấ y n g ọ n đ è n c h o n g ,

T h ấ y e m n h o n h ỏ mu ố n b ồ n g mà c h ơ i .

V ớ i Xu â n H ươ n g - " M ờ i t r ầ u " l à b à i t h ơ c ó k ế t t h ú c b ấ t

n g ờ , đ ộ t n g ộ t ở d ạ n g n h ư t h ế :

Q u ả c a u n h o n h ỏ mi ế n g t r ầ u h ô i ,

C ó p h ả i d u yê n n h a u t h ì t h ắ m l ạ i ,

2Tmó c k ẻ " n h ắ n n h e " , 2T"gùn ghè"

T r o n g " Tr á c h C h i ê u Hổ I I" - M ỏ đ ầ u b à i t h ơ l à l ờ i 2Ttrách

N h ữn g b ấ y l â u n a y l u ố n g n h ắ n n h e ,

N h ắ n n h e t o a n nh ữn g s ự g à n g h è .

K ế t t h ú c b ấ t n g ờ l ạ i l à l ờ i 46Tthách thức 46Tr ấ t t ự c h ủ , r ấ t đ à n c h ị

- c á i c ườ i l ạ i x u ấ t h i ệ n c ũ n g r ấ t đ ộ t n g ột ở c u ố i b à i t h ơ :

G ùn g h è n h ưn g vẫ n c ò n c h ư a d á m,

C h ưa d á m c h o n ê n p h ả i r ụ t r ò .

197

T ó m l ạ i , n g a y c ả ở đ ặ c đ i ể m n à y - Lối k ế t t h ú c đ ộ t n g ộ t t r o n g c á c b à i t h ơ , X u â n H ươ n g c ũ n g c h o t h ấ y s ự s á n g t ạ o đ ộ c đ á o c ủ a mì n h . Nó k h ô n g p h ả i 48Tt u â n thủ 48Tt h e o 46Tcách 46Tc ủ a d â n g i a n , c á c h k ế t t h ú c d ựa t r ê n t r i ế t l ý d â n c h ủ v ì c o n n g ườ i . M à c ò n l à s ự t h ể h i ệ n mộ t c á c h t ậ p t r u n g - đ ậ m s ắ c - s ắ c s ả o - đ ộ c đ á o c ủ a t r i ế t l ý n h â n v ă n 46Tsâu sắc. 46TN ó l à k ế t c ụ c b ấ t n g ờ c ó sức 46Ttruyền tải - khám phá 46Tr a n h ữn g v ấ n 48Tđ ề , 48Tn h ữn g t ư t ưở n g ở t ầ m c a o

c ủ a t r i ế t l ý n h â n s i n h . C h ỗ ấ y l à m n ê n s ự đ ộ c đ á o , l à m n ê n t h i ê n t à i Hồ Xu â n H ươ n g .

L ạ i s o s á n h lối k ế t c ụ c b ấ t n g ờ t r o n g c â u đ ố t ục g i ả n g t h a n h , ta c ũ n g t h ấ y t r í t u ệ t u yệ t v ờ i c ủ a d â n g i a n t r o n g s ự l i ê n t ư ở n g c á c s ự v ậ t , h i ệ n t ượ n g .. . đ ể r ồ i b a o g i ờ c ũ n g là 46Tkết thúc bất ngờ, 46Tđ ầ y t h ú v ị v à s ả n g k h o á i :

S i n h r a c o n g á i má h ồ n g ,

G ả đ i lấy c h ồ n g đ ấ t n ư ớ c n g ườ i t a .

B a o g i ờ t u ổ i t á c v ề g i à ,

T h ì e m l ạ i c ứ q u ê c h a t r ở v ề .

( C á i n ồ i )

198

K ế t 48Tt h ú c bất ngờ c ủ a c â u đố lại n ằ m trong câu 48Tt r ả 48Tlời cuối c ù n g 48Tc ủ a n ó . C â u đ ố t r ê n có c á i k ế t t h ú c b ấ t n g ờ l à đ ố v ề c á i n ồ i . Kế t t hú c b ấ t n g ờ c ò n g ặ p đ ượ c t r o n g v ô số c á c c â u t r u yệ n n g ụ n g ô n đ ặ c b i ệ t l à c ổ t í c h , n h ữn g t r u yệ n k ể v ề s ự t í c h l o à i v ậ t mà ý n g h ĩ a l ạ i n ằ m 46Tở 46Tc á i kết t h ú c b ấ t n g ờ . Nh ữn g " Tr í k h ô n ta đ ể ở đ â y" , " R ù a c h ạ y t h i v ớ i t h ỏ ", " Ki ế n giết v oi " , n h ữn g " Lấ y vợ c ó c " , " T ấ m c á m" " S ọ d ừ a " " . .. t ấ t c ả n h ữn g c o n v ậ t d ù n h ỏ b é , yế u đ u ố i , n h ữn g c o n n g ư ờ i x ấ u x í , n h ữn g c o n n g ườ i c ó s ố p h ậ n b ấ t h ạ n h . . . C u ố i c ù n g , đ ề u n h ờ v à o l ò n g k i ê n t r ì , d ũ n g c ả m, đ ức h y s i n h , t ậ n t ụ y, n h ữn g c o n n g ư ờ i , c o n v ậ t ( v ớ i n g ụ n g ô n ) , r ồ i c ũ n g sẽ g ặ p đ ượ c đ i ề u ma y mắ n , đ i ề u h ạ n h p h ú c đến v ớ i mì n h - n h ư là mì n h h ằ n g mơ ư ớ c . C u ố i c ù n g , r ồ i t h ì " . . . Cô Tấ m c ũ n g đ ượ c l à m h o à n g h ậ u " n h ư c â u t h ơ c ủ a Ng u yễ n Kh o a Đi ề m - " Đấ t n ướ c " . Tr o n g t h ể l o ạ i s â n k h ấ u d â n g i a n c ũ n g v ậ y, n h ữ n g n h â n v ậ t " d â n đ e n , c o n đ ỏ " n h ư a n h Hề , mẹ Đốp, Th ị Hế n , T h ị M ầ u , cuối c ùn g n h ờ v à o s ự t h ô n g mi n h , s ắ c s ả o , t à i trí c ũn g l u ôn d à n h đ ượ c s ự đ ồ n g c ả m đ ặ c b i ệ t c ủ a k h á n g i ả . 46TKết thúc khá bất ngờ 46Tấy c ò n đ ượ c t h ể h i ệ n t r o n g l ễ h ộ i - n ơ i mà n h ữn g yế u tố c ủ a fo l k l or e đ ượ c t h ể h i ệ n t ậ p t r u n g n h ấ t , t h e o giáo sư Đi n h Gi a Kh á n h [ 9 6 ] . Lễ h ộ i đ ượ c c h i a l à m h a i p h ầ n . Đầ u t i ê n l à Lễ : l à p h ầ n đ ầ u , v ớ i n h ữn g n g h i t h ứ c t h ờ c ú n g l i n h t h iê n g đối v ớ i Vị Th ầ n , Th á n h , M ẫ u đ ư ợ c d â n g i a n t ồ n t h ờ , t ưở n g n i ệ m. S a u p hầ n L ễ là t ớ i

p h ầ n Hộ i v ớ i t í nh chất k h á c h ẳ n p h ầ n Lễ . Nếu L ễ đ ư ợ c tổ c h ứ c hết sức n g h i ê m t r a n g t h ì p h ầ n Hộ i l ạ i đ ư ợ c d i ễ n r a k h ô n g k h í v u i v ẻ n h ấ t d â n c h ủ , h ì n h đ ẳ n g R, Rk h ô n g t h ể kể h ế t đ ượ c n h ữn g lễ h ộ i l o ạ i n h ư thế, To a n Án h n hà n g h i ê n c ứu v ề p h o n g t ụ c h ọ c đ ã từng có n h i ề u c ô n g t r ì n h n g h i ê n c ứu k h á đ ầ y đ ủ - n g h i ê m t ú c v ề p h o n g t ụ c c ũ n g n hư h ộ i h è c ủ a n g ườ i Việt x ư a , t r o n g b à i n g h i ê n cứu : "Luyến á i tính t r o n g mộ t số cổ t ụ c Vi ệ t N a m v à o d ị p đ ầ u x u â n , tác giả c h o b i ế t " Nh ữn c t ụ c lệ n à y có rất n h i ề u , v à t h ườ n g l à m t h ỏ a mã n sự mo n g mỏ i c ủ a c o n người, chống l a i sự k h ô k h a n c ủ a đ ạ o l ý , g â y s ự g ầ n g ũ i g iữ a n a m n ữ , n h ữn g t ụ c lệ đ ầ y l u yế n á i t í n h n h i ề u k h i đến d â m b ô n " [3]. T r o n g c á c t ậ p t ụ c đ i ể n h ì n h mà tác g i ả l ấ y l à m mi n h c h ứn g có n h ữn g t ục lệ n h ư " t r a i g á i ô m n h a u b ắ c h ạ c h t r o n g c h u m" , t ụ c d i ễ n l ạ i c ả n h â u yếm, g ầ n g ũ i giữa h a i ô n g b à s a u k h i mở lễ t h ờ c ú n g ô n g Đù n g bà Đà d i ễ n r a v à o đ ê m mồ n g 9 r ạ n g mồ n g 1 0 t h á n g b a h à n g n ă m. R ồ i đ ế n t ụ c T ắ t đ è n 46Tở 46Tl à n g La k h ê Na m ( c ò n g ọ i là l à n g N a m) , P h ủ Ho à i Đ ứ c , Tĩ n h Hà Đô n g . Tụ c làng n à y c o i lễ h ộ i t h ờ Th à n h Ho à n g c ủ a l à n g ( v à o mồ n g 6 v à 7 t h á n g Gi ê n g ) . Th à n h Ho à n g c ủ a l à n g d o l ú c s in h t h ờ i l à m n g h ề đ à o trích mà l ạ i d â m b ô n , v ì chết v à o giờ t h i ê n g n ê n đ ượ c d â n làng thờ p h ụ n g , c ú n g lễ h à n g n ă m k h á l i n h t h i ê n g n h ưn g c ũ n g hết sức t h ầ n b í . S a u p h ầ n tế l ễ , r ướ c x á c h , d â n l à n g mở r a n h ữn g t r ò c h ơ i 46Tbất ngờ. 46TĐ ặ c b i ệ t kết t h ú c lễ h ộ i , cả l à n g k é o n h a u lên đ ì n h l à m lễ, kết t h ú c b ằ n g đ á m tế đ ê m. Tế đ ê m có t h ắ p đ è n . Nh ưn g k h i đ á m tế v ừ a c h ấ m d ứt ,thì một kết t hú c bấ t n g ờ t h ậ t l ạ . . . đ è n nến trong đ ì n h đ ề u đ ượ c t ắ t hết - Lý d o đ ượ c p h é p tắt đ è n đ ượ c g i ả i t h í c h t h e o kiểu " h ợ p t h ức h ó a " là d o t h ầ n h o à n g c ủ a làng là m n g h ề ă n trộm - mà lại d â m b ô n . C h o n ê n H ộ i c h o p h é p l ắ t đ è n để " n h à n g ó i c ũ n g n h ư n h à t r a n h " .. . Dâ n l à n g tha h ồ mà " ă n ' t r ộ m" l ẫ n n h a u , h ế t sức v u i v ẻ , mà đ è n t ắ t mã i đến cả mộ t giờ, a i mu ố n l à m gì t ù y t h í c h . Họ ô m ấp n h a u , đ ù a n g h ị c h n h a u . Có k h i ô n g già t ú m được cô g á i t r ẻ . Có k h i b à g i à v ớ đ ư ợ c a n h trai t â n . Tiếng cười r ú c r í c h , có cả tiếng chí c h o é , có c ả tiếng c ườ i e t h ẹ n . Vậ y n ê n , mớ i có c â u c a thế n à y :

B ơ i Đă m, rước Gi á , h ộ i Th à y)

199

V u i thì v u i v ậ y c h ẳ n g t ầ y r ã đ á m L à n g La .

V â n g , kết t h ú c c ủa Lễ Hộ i l à mộ t 46Tkết thúc bất ngờ 46Tv ớ i trò v u i v à n h ữn g h ộ i lễ t h ực s ự là c ủ a mọ i người, mội k ế t t h ú c b ấ t 45Tngờ 45Tmà h o à n l o à n có l ý , 46Tcái lý của 46T101Tdân 46T101Tgian 46T- c á i l ý vì 46Tsự sống trọn vẹn của con người, 46TN h ư t r ê n v ừa t r ì n h b à y, đ ặ c điểm v ề kết cấu ở h ầ u h ế t các s á n g t á c d â n g i a n là t u â n t h ủ t h e o bố c ụ c mà 46Tkết cấu bất 46T101Tngờ 101Tđ ượ c n ổ i l ê n n h ư đ ặ c t r ưn g k h á i q u á t , x u ấ t p h á t từ triết lý d â n c h ủ - b ì n h đ ẳ n g , vì con người, đ i ề u đó đ ã c h i p hố i q u a n niệm t h ẩ m m ỹ d â n g ia n là s ự h à i h ò a c â n đ ố i , t h ă n g b ằ n g , là tự n h i ê n , t r o n g h ì nh t h ức và n ộ i d u n g t h ể h i ệ n mà lối kết t h ú c bất n gờ trong c á c t á c p h ẩ m, c á c l o ạ i thể t h u ộ c v ă n h ó a d â n g i a n (folklore) c h í n h l à s ự thể h i ệ n v à c ụ thể h ó a mộ t q u a n n i ệ m t h ẩ m m ỹ p h ổ q u á t ( n h ư trên v ừa n ê u ) .

T r ê n đ â y là b ố n đ ặ c t r ưn g k h á tiêu b i ê u từ t h i p h á p , n g h ệ t h u ậ t mà t h ơ Hô X u â n H ươ n g tiếp t h u một c á c h c h ọ n lọc từ c á c đ ặ c t r ưn g nghệ t h u ậ t mang t í n h p h ổ q u á t n à y c ủa n g h ệ t h u ậ t d â n g i a n . Đi ề u n à y c ũn g là mộ t n ấ c t h a n g trong q u á t r ìn h s á n g tạo c ủ a B à C h ú a t h ơ Nô m. Đó là bốn đ ặ c đ i ể m n g h ệ t h u ật s a u đ â y :

T h ứ n h ấ t : Đặ c đ i ể m bố c ụ c n g ắ n gọn, h à m s ú c , triết l ý ma n g

t í n h t h ế t ụ c .

T h ứ h a i : Đặ c đ i ể m v ề kết cấu t h ư ờ n g l à đối l ậ p ( h a y đối

x ứn g ) .

T h ứ b a : Đặ c đ i ể m v ề h ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u ậ t p h o n g p h ú .

T h ứ t ư : Đặ c đ i ể m v ề lối kết t h ú c b ấ t n g ờ .

3.2 Thơ Nôm Hồ Xuân Hương - sự sáng tạo phong phú và độc đáo từ mảnh đất mỡ màu là văn hóa dân gian Việt Sam nửa cuối thế kỷ XVIII và nửa đẩu thế kỷ XIX:

200

N h ư t r ê n c h ú n g tôi v ừa đ ề c ậ p đến : v ấ n đ ề tiếp t h u v à s á n g t ạ o c ủ a Hồ X u â n H ươ n g t ừ n ề n v ă n h ó a d â n g i a n là v ô c ù n g p h o n g p h ú . X é t mộ t c á c h lôgic - b i ệ n chứng, c h ú n g t a t h ấ y r ằ n g : h a i v ấ n đ ề tiếp t h u v à s á n g t ạ o 46Tluôn đồng hành, 46Tbổ sung c h o n h a u t r o n g q u á t r ì n h sáng t ạ o n g h ệ t h u ậ t .

201

C á c nghệ sĩ, các t h i ê n t à i n g h ệ t h uậ t c ủ a n h â n l o ạ i , t ừ l â u , đ ã l uô n c h ị u ơ n n ề n n g h ệ t h u ậ t d â n tộc c ủ a h ọ . N ó i n h ư thế, k h ô n g có n gh ĩ a là tất cả n h ữn g a i "nghệ sĩ" đều t r ở t h à n h t h i ê n t à i , t h à n h Go o r k i , P u s k i n ( n h à t h ơ Ng a v ĩ đ ạ i mà tiếng n ó i v à h ơ i t hở l u ô n đ ậ m đ à mộ t p h o n g v ị Ng a t h ậ t t r ữ t ì n h v à s â u l ắ n g ) , là B ô - c a- x i- ô , là R a b e l a i s , là Picasso, l à Ng u yễ n T r ã i , N g u yễ n Du h a y l à Hồ Xu â n Hươ n g : ngàn đ ờ i s a u luôn là c ủ a c h ú n g t a , c ủ a riêng mỗ i n g ườ i Vi ệ t N a m biết q u ý yê u v à 46Tđủ hiểu 46Tbiết về n ề n v ă n h ó a d â n tộc mì n h . . . B ở i mộ t đ i ề u r ằ n g : t h ấ y c á i t u yệ t vời, c á i h a y c ủ a t h i ê n l à i là k h ô n g d ễ d à n g . Nh ưn g c ò n d ễ d à n g h ơ n , l à b ở i vì d ù ít nhiều, chúng ta có t h ể 46Tsờ mó 46Tn ó đ ượ c . Nh ưn g để h i ể u s ự độc đ á o c ủ a mộ t thiên t à i l à đ i ề u k hô n g c h ú t d ễ d à n g . V à đối v ớ i c h ú n g t ô i, c h í n h là c h ú n g t ô i , l ầ n đ ầ u t i ê n có dịp l à m q u e n v ớ i n ề n v ă n hó a c ủ a d â n tộc - 46T( ở 46Tv à o t h ờ i đ i ể m P h ụ c hưng c ủ a n ó ) - một cách t ươ n g đối h ệ t h ống , c h ú n g tôi đ ã p h ả i ngỡ n g à n g t r ư ớ c n h ữn g 46Tgiá trị cực kỳ phong phú 46Tc ủ a n ề n v ă n h ó a d â n g i a n t h ế k ỷ n à y - điều mà trước đ ó , chúng tôi c h ỉ hiểu v ớ i tư c á c h " c ưỡ i n g ựa x e m h o a " . Hi ể u v à v ỡ lẽ r a n h i ề u đ i ề u từ v ă n h ó a d â n g i a n c ủ a d â n tộc b ở i n ó g i ú p c h ú n g tôi có 46Tcơ 46Tsở đ ể hiểu thơ N ô m H ồ Xu â n Hư ơ n g h ơ n , yêu q u ý t h ơ Nô m X u â n Hươ n g h ơ n . Xi n đ ượ c trở l ạ i v ớ i v ấ n đ ề tiếp t h u từ v ă n h ó a d â n g i a n ở t h i ê n t à i Xu â n Hư ơ n g . Nh ư c á c thiên t à i v ă n học v à nghệ t h u ậ t k h á c b à kiếm tìm từ mả n h đ ấ t p h o ng p h ú là v ă n h ó a d â n gian trong 46Tsự chọn lọc, 46Tbà chọn lọc n h ữn g nguồn t h i liệu n à o sáng g i á n h ấ t, đ ặ c trưng n ổ i b ậ t n h ấ t từ t h i p h á p n g h ệ t h u ậ t c ủ a d â n g i a n , n h ằ m b i ể u đ ạ t t r ọ n v ẹ n n h ấ t cái tinh hoa c ủ a t ư tưởng n h â n v ă n mà v ă n h ó a d â n g i a n đ ã l ưu giữ mộ t c á c h đ ầ y đ ủ , b ề n s â u n h ấ t . Và c h í n h t r o n g s ự tiếp t h u có c h ọ n l ọ c ấy đ ã c h ứn g tỏ 46Tsự độc đáo 46Tv à 46Tsáng tạo 46Tc ủ a người nghệ sĩ t h i ê n tài, n ó i c h u n g v à r i ê n g v ớ i Hồ Xu â n Hươ n g . C ũ n g n h ư các t h i ê n t à i l ớ n c ủ a n g h ệ t h u ậ t , Xu â n H ươ n g k h ô n g n g ạ i n g ù n g k h i l ựa c h ọ n n g ô n n gữ kiểu " s u ồ n g s ã " , " q u ả n g trường", ngôn ngữ t h ề t ụ c ... từ v ă n h ọ c b ì n h d â n - t h e o c á c h n ó i t u yệ t v ờ i c h í n h x á c c ủ a M . B a k h t i n 55T[8]. 55TVề p h ươ n g d i ệ n n g ô n n g ữ n à y - Hồ Xu â n H ư ơ n g x ứn g đ á n g đ ượ c xếp h ạ n g - t r ê n c ả thiên t à i N g u yễ n Du , n h ư mộ t số n h à n g h i ê n cứu, p h ê b ì n h từ t r ư ớ c đến n a y đ ã t i n h t ườ n g n h ậ n xét. R ằ n g , đ ứn g trước mặ t t r ậ n n g ô n ngữ d â n g i a n Việt Na m, N g u yễ n Du thiên t à i - v ớ i T r u yệ n Ki ề u b ấ t h ủ , đ ã chỉ

202

đ ó n g v a i trò n h ư a n h t h ợ cả v ề khoa n g ô n n g ữ d â n g i a n , c ò n " B à c h ú a t h ơ Nô m” của c h ú n g ta l ạ i x u ấ t h i ệ n t r ê n 46Ttư thế của người nghệ sĩ. 46TC h ỗ ấ y, sắc độ ấy, 46Tcung bậc ấy 46Tlà 46Tkhác nhau 46Tn h i ề u lắm. T ấ t n h i ê n , cả h a i t h i ê n t à i ấy đ ề u có c h ỗ đ ắ c đ ị a c ủ a mì n h . Họ đ ề u có c h ỗ đ ộ c đá o đ ể t r ở t h à n h t h i ê n tài, x é t t r ê n c á c l ĩ n h vực. N gô n ngữ d â n gian, n g ô n ngữ đ ờ i t h ư ờ n g xuất hiện t r o n g t h ơ N ô m Xu â n H ươ n g trong t ư thế t h ậ t đ ĩ n h đ ạ c , t h ậ t đ ư ờ n g h o à n g , t h ậ t p h o n g đ ộ v à t h ậ t tài h o a . Xu â n H ươ n g đ ã t hể h i ệ n sự s á n g tạo k ỳ d i ệ u c ủ a mình từ n g u ồ n c ội c ủ a n ề n v ă n hó a d â n g i a n - n g a y t r o n g c h í n h việc bà 46Tlựa chọn 46Tv à 46Tkế thừa 46Tn h ữn g giá t r ị tư tưởng, triết l ý v à n g u ồ n t h i l i ệ u , t h i p h á p c ủ a n ề n v ă n h ó a s i n h đ ộ n g s ắ c mà u ấ y. B ằ n g mộ t t r í t u ệ t h ô ng mi n h , s ắ c sảo, h à i h ướ c , cái h à i hước t h ấ m đ ẫ m triết l ý c ủ a d â n g i a n , kết hợp v ớ i một t r á i tim t h i ê n tài c ủ a l ò n g n h â n á i v à sự c ả m t h ô n g , h ơ n t h ế l à t r á i t i m 37Tvô 37T46Tcùng can đảm đủ để bảo vệ những khao khái về hạnh phúc 46Tc ủ a c o n người n h ư l à v à không 46Tchỉ là một nhu cầu để sinh tồn, 46Tđ ể p h á t t r i ể n giống n ò i ( t h e o triết l ý v à t í n ngưỡng c ủ a d â n g i a n ) ,mà l à 46Tmột nhu cầu để con người ta 46Tđ ượ c 46Tthăng hoa, 46Tđ ượ c 46Tchứng tỏ sự thăng hoa của mình với cuộc đời và trước cuộc đời. 46TC h ú n g t ô i x i n được n h ắ c l ạ i mộ t c â u t ụ c ngữ rất q u e n t h u ộ c v ớ i mọi người Việt Na m, r ấ t bì n h d ị v à c ũ n g t h ậ t s â u x a v ề ý n gh ĩa nh â n v ă n , ấ y là c â u t ục n gữ " n g ườ i ta l à h o a đất ". Hồ Xu â n H ươ n g lại n g ợ i ca v ẻ đ ẹ p c ủ a con n g ư ờ i R Rc ũ n g n h ư k h a o k h á t c h o sự v i ê n mã n c ủ a c o n người, c h o con n g ườ i đ ượ c t h ă n g h o a g i ữa cuộc đ ờ i . Và n h ữn g "Thiếu n ữ n g ủ ngày", n h ữn g " Đề t r a n h tố n ữ" , n h ữn g "Đèo B a D ộ i " , n h ữn g " Đá ô n g c h ồ n g b à chồng", c h ẳ n g t h ực sự đ ã là n h ữn g b ằ n g c h ứn g đ ầ y t h u yế t p h ụ c v ì sự P h ục h ưn g , tái tạo n h ữ n g c h ủ đ ề t u yệ t v ờ i n h ấ t mà d a n h h ọ a t h i ê n t à i Picasso đ ã thể h i ệ n trong h ầ u hết các d a n h h ọ a , đ ã t r ở t h à n h n ổ i tiếng c ủ a mì n h . R õ r à n g , từ ca d a o R, Rt ụ c ngữ, n h ữn g c â u c a n h ư tiếng l ò n g , 46Tnhư triết lý của dân gian 46Tđ ể đ ế n đ ư ợ c v ớ i n h ữn g c â u thơ n h ư rực đ ỏ sắc mà u , c ủ a t h ứ triết l ý "Tất cả vì c o n n g ườ i " - triết l ý c h o s ự p h ụ c h ưn g n h ữn g p h ẩ m g i á t u yệ t v ờ i c ủ a c o n n g ườ i , đ ượ c thể h i ệ n t r o n g thơ N ô m X u â n H ươ n g là cả một q u á t r ì n h k h ô n g t h ể t r o n g gang tấc, n ó là l a o đ ộ n g trí t u ệ c ủ a n g ườ i n g h ệ sĩ, n ó c ò n c ầ n có sự h i ệ n d i ệ n c ủ a c ả 1 % l à c ủ a bẩm s i n h , c ủ a t h i ê n h ướ n g đ ể t h à n h mỹ mã n , đ ể t h à n h t h i ê n tài t r ọ n v ẹ n . Nó i mộ t c á c h nô m n a , thơ N ô m X u â n H ươ n g mư ợ n n h i ề u s ắ c mà u từ k h o t à n g hội h ọ a c ủ a

d â n g i a n đ ể p h a v ẽ c h o b ức t r a n h c ủ a mì n h - v à n h ữn g mà u sắc trong b ứ c t r a n h c ủ a B à là s ự h à i h ò a n h ữn g: s ắ c mà u v à đ ộ c đ á o c ủ a mộ t h ọ a sĩ t à i b a t r o n g v i ệ c t h ể h i ệ n đ ằ n g s a u đ ó n ữa là c h ủ đ ề n g h ệ t h u ậ t b ộ c lộ v ớ i một ý t ưở n g b ấ t n g ờ đến sửng sốt. N g a y t r o n g sự s á n g t ạ o c ủ a mì n h , X u â n H ươ n g c ũn g t h ậ t độc đ á o . Độ c đ á o t r o ng v i ệ c t h ể hiện n h i ề u c u n g b ậ c tr o n g sự tiếp t h u có c h ọ n lọc từ n h ữn g c h ấ t liệu c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n . C h ú n g ta có t h ể n h ậ n t h ấ y khá r õ n h ữn g n g ữ từ, t h à n h ngữ, h ì n h ả n h t ừ k h o tàng c ủ a t ụ c n g ữ , ca d a o , từ n g ô n ngữ c ủ a t r u yệ n tiếu lâm, từ n g ô n n g ữ c ủ a h ề chèo, t u ồ n g đ ồ , t r o n g t h ơ Nô m c ủ a B à . Ta b ắ t g ặ p n h ữn g từ ngữ mộc mạc, d â n giã, đ a n h đ á , s ắ c s ả o v à cả sự v u i n h ộ n r ấ t c u ộ c đ ờ i . Nh ữn g t h ủ p h á p n g h ệ t h u ậ t c ủ a v ă n học d â n g i a n đ ề u đ ượ c Xu â n H ươ n g s ử d ụ n g t r o n g s ự c h ọ n lọc. Ng ô n n g ữ , t h i p h á p c ủ a v ă n h ọ c d â n g i a n c ũ n g đ ầ y đ ủ n h ữn g sắc mà u , mù i vị, Xu â n H ươ n g d ũ n g cảm l ự a c h ọ n b ằ n g v à v ớ i 46Tlòng can đảm được trang bị bằng tri thức phong phú và tuvệí vời của mình. 46TC h o d ù ở cấp đ ộ tiếp n h ậ n n à o , ở Xu â n H ư ơ n g từ v ă n h ó a d â n g i a n , từ n h ữn g h ì n h ả n h dễ n h ậ n r õ n h ấ t :

K h ô n g c h ồ n g mà c h ửa mớ i n g o a n ,

C ó c h ồ n g mà c h ửa t h ế g i a n s ự t h ườ n g .

( C a d a o )

Đến t h ơ Nô m X u â n H ươ n g :

Q u ả n b a o miệng t h ế lời c h ê n h lệch, K h ô n g có, n h ưng mà có

mớ i n g o a n .

203

Đã t h ấ y r õ n h ữn g n g ữ từ , h ì n h ả n h q u e n t h u ộ c c ủ a ca d a o , t ụ c ngữ i n đ ậ m trong b à i t h ơ c ũ n g với t ựa đề " n ô m n a " , kiểu "có s a o n ó i v ậ y" c ủ a d â n g i a n . Vậ y mà t h ấ y đ ã k h á c x a n h a u rồi. K h ô n g chỉ đ ộ d à i c ủ a c â u t h ơ ( C a d a o v ớ i h a i c â u , h a i v ế đối x ứn g n h a u "không c h ồ n g " v à "có c h ồ n g " đ ể c h ỉ d i ễ n tả cái n h ì n r ộ n g lượng, t h a t h ứ c ủ a d â n g i a n đối v ớ i n g ư ờ i đ à n bà " n h ỡ n h à n g " d u yê n p h ậ n ) . Trong k h i ý thơ ấy c ủ a Xu â n H ươ n g chỉ n ằ m ở mộ t c â u d u y n h ấ t , g ọ n , chắc, v ớ i â m đ i ệ u k h ô n g p h ả i c h ỉ d ừn g 46Tở 46Tmức đ ộ t r u n g t í n h R Rn h ưn g c â u t ụ c n g ữ t r ê n , mà là một t h á i đ ộ c ả m t h ô n g , n h ư cả sự c h ở c h e , 46Tan ủi rất dũng cảm, rất Xuân

Hương 46T(có lẽ k h ô ng p h ả i l à t h á i độ tự h à o đến t h á c h t h ức "Tôi l à m mẹ" c ủ a người p h ụ n ữ d â n g i a n n ọ - theo c á c h n h ì n c ủ a n h à t h ơ X u â n Di ệ u , mà có lẽ vì q u á yê u q uý Xu â n H ươ n g , q u á c ả m thông v ớ i n g ườ i p h ụ n ữ bình d â n k i a mà X u â n Di ệ u có chỗ đ ã t h i ê n v ề c ả m tình t h á i q u á n h ư t hế - Xi n đ ượ c c h ú t sẻ c h i a rất t h ậ t l ò n g v ớ i ô n g - n h à t h ơ rất tên tuổi n à y - n h à " t h i sĩ c ủ a yê u t h ư ơ n g " - n h à n g h i ê n c ứu v à p h ê h ì n h t h ơ x u ấ t s ắ c - người đ ã yê u q u ý t h ơ Xu â n H ươ n g v à bình g i á t h i p h ẩ m c ủ a b à rất t u yệ t v ờ i ) . C h ú n g tôi c ũ n g v ì q u á yê u X u â n H ươ n g mà c ũn g t h ươ n g q u ý n h à thơ Xu â n Diệu, b ở i lẽ ô n g đ ã l à m c h o c h ú ng tôi hiểu v à g ầ n g ũ i v ớ i b à h ơ n , b ằ n g c h í n h tấm l ò n g c ủ a con người - c ủ a trái tim n g h ệ sĩ c ủ a mình.

204

C h ú n g tôi v ừa n ê u đ ế n ở t r ê n sự s á n g tạo c ủ a Xu â n H ươ n g ở 46Tcấp độ thứ nhất chính là sự chọn lọc trong khi tiếp thu và tiếp thu trong sự chọn lọc những nguồn thi liệu của văn hóa dân gian. 46TVà n h ữn g : minh c h ứn g c ụ thể, tiêu biểu v à n g ắ n g ọ n đ ã đ ượ c c h ú ng tôi đ ề cập t r ê n đ â y ... v ề cấp đ ộ t h ứ h a i R, Rt r o n g sự s á n g tạo c ủ a bài t h ơ Xu â n H ư ơ n g , c h í n h là ở n h ữn g 46Tbiểu hiện mang tính khái quái, 46Ttừ n h ữn g c h ất liệu n g h ệ t h u ậ t c ủ a Vã n h ó a d â n g i a n , b ằ n g t h i ê n tài c ủ a mì n h , Xu â n Hươ n g c h u yể n sang v à n â n g lên t h à n h cấp đ ộ mới, s ắ c mà u k h á c , đ ộ c đ á o h ơ n . Sự s á n g t ạ o c ủ a mộ t t h i ê n t à i l à t h i ê n biến v ạ n h ó a , có c á i ta n hậ n cảm được, có n h ữn g đ i ề u c h ú n g 46Thòa tan hỗn hợp 46Tt r o n g tất cả mọi h ì n h thức biểu h i ệ n c ủ a c á n h â n thiên tài trong tác p h ẩ m c ủ a h ọ . L ạ i n ó i v ề Xu â n Di ệ u , ôn g nổi tiếng là người mê ca d a o , v ừa 59Tl à 59Tmột c h u yê n g i a v ề t h ơ ca d â n g i a n , Xu â n Di ệ u đ ã h ọ c đ ượ c n h ữn g gì 46Tở 46Tca d a o 59Tv à 59Tô n g từng t r i â n v ề 46Tngười mẹ tinh íhần - thơ ca dân gian 46Tđối v ớ i n h ữn g đ ứ a c o n t i n h t h ầ n q u ý bá u c ủ a mình n h ư thế n à o , c h ú n g ta đ ề u đ ã biết. C ũ n g t h e o mộ t c h u yê n gia 59Tv ề 59Tv ă n học d â n g i a n – Gi á o s ư Đỗ B ì n h Trị [236], thì : " Nế u đ ị n h đ i tìm thứ ả n h h ưỏ n g sờ mó đ ượ c c ủ a ca d a o trên t h ơ ô n g thì c h ỉ p h í công v ô í c h " . Và ý k i ế n c ủ a L.X. 111TT U Ố C 111T- g h ê - n h i é p tỏ r a rất x á c đá n g :" B é t - t ô - v e n , c h ẳn g h ạ n , h a y M ô - d a r , l à n h ữn g s o ạ n n h ạ c n g ườ i Đức v à â m n h ạ c c ủ a h ọ c h ủ yếu là â m n h ạ c Đ ức . T u y n h i ê n , t r o n g bất k ỳ mộ t t á c p h ẩ m n à o c ủ a h ọ , a n h c ũ n g k h ô n g t h ể tìm t h ấ y d ấ u vết k h ô n g n h ữn g c ủ a sự v a y mư ợ n â m n h ạ c b ì n h d â n , mà t h ậ m c h í c ả c ủ a s ự t ươ n g tự v ớ i â m n h ạ c đ ó n ữ a , c h í n h là vì t h ứ â m n h ạ c d â n g i a n đ ư ơ n g còn t í n h c h ấ t 90Ttự 90Tp h á t ấ y đ ã 46Tthấm vào tận máu họ, 46Tcổ

v ũ h ọ v ề n g h ệ t h u ậ t , c ũ n g n h ư, chẳng h ạ n , 46Tnhững quy tắc ngữ pháp đã biến đi trong sáng tác sinh động của nhà văn. 46TĐối v ớ i thiên tài Hồ X u â n Hư ơ n g , v ấ n đ ề tìm h i ể u , n g h i ê n c ứu n h ữn g ả n h h ư ở n g từ v ă n h ó a d â n g i a n ( t r ê n p h ươ n g d i ệ n n g h ệ t h u ậ t ) , trong các s á n g t á c t h ơ Nô m c ủ a bà không đến nổi b í h i ể m n h ư t h ế . Tr ê n t h ực t ế , x é t r i ê n g t r ê n lĩnh vực v ă n h ọ c d â n g i a n ( mộ t b ộ p h ậ n q u a n t r ọ n g trong v ă n h ó a d â n g i a n ) , thì c á c b à i t h ơ Nô m c ủ a Xu â n H ư ơ n g đ ã c h o thấy n h ữn g dấu h i ệ u r õ r à n g từ n ộ i d u n g , h ì n h thức, t r o n g h ầ u hết các b à i thơ Nô m c ủ a Xu â n H ươ n g đ ượ c sử d ụ n g từ n ộ i d u n g , h ì n h t h ứ c c ủ a tục ngữ, ca d a o , t r u yệ n c ườ i , truyện tiếu lâm. Và c á c n h à n g h i ê n cứu v ă n h ọ c t h ườ n g q u y v ề k h á i niệm folklorisme ấy c h o n h ữn g t á c p h ẩ m, t á c g i ả , c h o x u h ướ n g , t r à o lưu v ă n h ọ c n à o t h ể h i ệ n được mối q u a n h ệ p h ổ b i ế n n à y t r o n g sá n g tác c ủ a h ọ h a y c ủ a t r à o l ưu , c ủ a giai đ o ạ n v ă n h ọ c n à o đ ó . Th e o c h ú n g tôi, c ầ n p h ả i b ắ t đ ầ u từ việc thấu hiểu triết l ý n h â n v ă n ma n g t í n h 46Thồn nhiên, 46Tx a x ưa c ủ a d â n g i a n (được t h ể h i ệ n v à lưu g iữ q u a b a o t h ế h ệ ) , đ ó là 46Ttriết lý 46Tđ ượ c tóm lại n g ắ n g ọ n , giản d ị , mà k h á i q u á t b ằ n g t ê n g ọ i c ụ t h ể 46Ttriết lý vì con người 46Tcủa d â n g i a n . Triết l ý ấ y t ôn trọng q u yề n con người, q u yề n đ ượ c sống , đ ượ c t ồ n t ạ i , đ ư ợ c yê u t h ươ n g , đ ư ợ c h ạ n h p h ú c . đ ượ c sinh sôi n ả y n ở . Triết lý ấy c h ố n g lại n h ữn g gì 46Ttrái với tự nhiên, 46Tv ớ i n h ững gì l à m tổn hại, l à m q u è q u ặ t c o n n g ườ i ( c ả v ề t h ể xác l ẫ n t â m h ồ n ) . Triết l ý ấy d ạ y c o n người t a s ốn g vì c ộ n g đ ồ n g R Rv à cả vì 46Tmỗi người. 46TTriết lý ấ y b a o d u n g , c ả m t h ô n g với con người n h i ề u nhất, 46Tdũng cảm 46Tn h ấ t , n g a y cả k h i con n g ườ i ta sa cơ, lỡ v ậ n , cả k h i v i p h ạ m v à o t ụ c lệ cổ x ưa c ủ a x ã h ộ i . Triết l ý ấy l à triết l ý k ê u đ ò i s ự b ì n h đ ẳ n g , d â n c h ủ c h o c o n người v à vì 46Tcon người nhất.

205

C ơ sở n ề n t ả n g c ủ a triết l ý d â n g i a n tiến b ộ ấ y h ắ t n g u ồ n lừ v i ệ c s ù n g bá i sự s i n h s ô i R, Rn ẩ y n ở c ủ a tự n h i ê n , c ủ a c o n người, đ ó là t í n 46Tngưỡng phồn thực. 46TB á t đ ầ u từ n h u c ầ u d u y t r ì v à p h á t triển, đ ượ c coi n h ư mộ t n h u c ầ u thiết yếu n h ấ t c ủ a c o n người. Đối v ớ i đ ấ t nước t a , mộ t đ ấ t n ướ c nông n g h i ệ p , vì v ậ y đ ể d u y t r ì c u ộ c sống, tất p h ả i có mù a mà n g b ộ i t h u . Để đ á p ứn g đ ượ c n h u c ầ u sức l a o đ ộ n g, trong h o à n c ả n h ấy, đ ầ u tiên con n g ườ i c ầ n đ ượ c tồn tại n h ư l à mộ t 46Tcông 46Tcụ gần n h ư d u y n h ấ t c h o c ô n g việc t r ồ n g t r ọ t , cấy c ầ y . . . Vì v ậ y ư ớ c mong mù a mà n g tốt tươi 48Tvà 48Tcon n g ư ờ i c ũ n g s i n h s ô i , đ ầ y đ ủ ,l à h a i n h u c ầ u l ớ n n h ấ t đ ặ t r a

c h o cộng đ ồ n g d â n t ộ c , n g a y t ừ b u ổ i đ ầ u c ủ a lịch sử. Ư ớ c mo n g ấy đ ư ợ c g ở i gấm v à t h ể h i ệ n t r o n g s ự tích kể v ề sự r a đ ờ i c ủ a các d â n tộc a n h e m t r ê n đất n ướ c n h ỏ bé c ủ a c h ú n g ta. R ằ n g tổ tiên c ủ a c h ú n g ta từ x a x ư a là con c há u bà Âu C ơ v à L ạ c Lo n g Q u â n . B à mẹ Â u Cơ từ trong t r u yề n thuyết, t r ướ c n h u c ầ u s i n h t ồ n v à p h á t t r i ể n c ủ a cộng đ ồ n g , đ ã p h ả i ma n g n ặ n g đ ẻ đ a u , "vượt c ạ n một mình", vì s ự r a đ ờ i c ủ a cả mộ t t r ă m n g ườ i c o n . T r ê n thực tế n à y, đ ã h ì n h t h à n h 46Ttư duy nông nghiệp Nam-Á 46Tvới x u h ướ n g tư d u y tìm hiểu n h ữn g q u y l u ậ t k h o a h ọ c đ ể l ý giải h i ệ n t h ự c . M ộ t triết l ý Âm-Dương r a đ ờ i . [204].

206

Triết lý Â m D ư ơ n g là triết l ý mà d â n g i a n d ù n g đ ể l ý giải h i ệ n 48Tt h ự c , 48Tđ ể 48Tc â n 48Tb ằ n g h i ệ n t h ực . S o n g , trí tuệ c ủ a n g ườ i bình d â n c ò n n h ì n thấy t r o n g cuộc sống t h ực tiễn n h ữn g lực l ượ n g siêu n h i ê n , t h á n h t h ầ n đ ã h i ệ n d i ệ n t r o n g cuộc sống lao đ ộ n g đ ể s i n h t ồ n , đ ể p h á t triển c ủ a h ọ . Nh ữn g lực l ượ n g ấy đ a n g đ e d ọ a h ọ . V à v ì v ậ y h ọ tôn t h ờ những t h ầ n M ưa , t h ầ n Gi ó , t h ầ n Nư ớ c , t h ầ n Lú a . Họ c ũ n g thờ n h ữn g 48Tv ị 48Tt h ầ n n h ư v ậ y đ ể p h ù h ộ c h o c u ộ c sống l a o đ ộ n g , s ả n x u ấ t c ủ a h ọ đ ượ c b ộ i t h u , t ươ i tốt, c ũ n g n h ư đ ượ c 46Tcon đàn cháu lũ 46T. . . C ũ n g từ đ â y, 46Ttín ngưỡng phồn thực xuất hiện. 46T( P h ồ n t h ự c - " p h ồ n " có n g h ĩ a là n h i ề u v à " t h ực " - có n g h ĩ a l à n ả y n ở ) . Vì v ậ y, tiến sĩ Tr ầ n Ng ọ c Th ê m có n h ậ n x é t , kết l u ậ n " Ở Việt Na m, tín n g ưỡ n g p h ồ n thực từng t ồ n tại suốt c h i ề u d à i lịch s ử , v à có t ớ i h a i d ạ n g biểu h i ệ n : thờ cơ q ua n s i n h d ụ c n a m n ữ v à t h ờ b ả n t h â n hà n h v i d a o p h ố i [ 2 0 4 ] . T r i ế t lý, t í n n gư ỡ n g 46Tphồn thực 46Tấy x é t đến c ù n g là vì c u ộ c sống, vì sự t ồ n tại v à p h á t t r i ể n c ủ a cộng đ ồ n g , từ buổi đ ầ u sơ k h a i c ủ a nếp s ốn g c ư d â n n ô n g n g h i ệ p l ú a n ướ c . Triết l ý Â m D ư ơ n g 48Tv ớ i 48Tt í n 48Tngưỡng p h ồ n thực ấy rõ r à n g đ ã sống 48Trất l â u 48Tt r o n g đ ờ i sống tinh t h ầ n v à v ă n h ó a 48Tc ủ a c ộ n g đ ồ n g n g ư ờ i Vi ệ t : Nó là triết l ý n g u yê n t h ủ y - l à n h mạ n h - n h â n v ă n từ cổ x ư a c ủ a d â n g i a n . Từ triết l ý d â n g i a n ấ y, d â n g i a n h ì n h t h à n h mộ t h ệ t h ố n g q u a n n i ệ m thẩm mỹ, đ ượ c q u y chiếu từ c h í n h h ệ t h ố n g n h ữn g triết l ý 46Tâm dương 46T48Tv à 46T48Ttín ngưỡng phồn thực 46Tấ y. Đ ặ c t r ưn g n ổ i b ậ t c ủ a h ệ t h ống t h ẩ m mỹ d â n g i a n n à y đ ượ c t h ể h i ệ n ở t hủ p h á p , ở n g u yê n t ắ c c â n đối, h à i h ò a g i ữa tự n h i ê n - v à con người, g i ữa c o n n g ư ờ i v ớ i c o n n g ư ờ i , là yê u c ầ u t ô n t r ọ n g sự h à i h ò a , tự n h i ê n c ủ a c á c sự v ậ t , h i ệ n tượng, trong đ ó có c o n n gư ờ i . H i ể u đ ượ c đ ặ c t r ư n g thẩm mỹ ấ y, từ v ă n h ó a n gh ệ t h u ậ t d â n g i a n , ta n h ậ n r a v ẻ đ ẹ p c ủ a sự

h ồ n h ậ u mà đ ậ m đ à triết l ý n h â n v ă n c ủ a n g ư ờ i x ư a q u a b ức t ượ n g k h ắ c gỗ v ớ i t ừn g c ặ p n a m n ữ v u i đ ù a h a y â u yếm n h a u t h ậ t h ạ n h p h ú c . Ta b ỗ n g c ả m t h ấ y x ú c đ ộ n g trước n h ữn g c â u c a d a o mu ô n t h u ở v ẫ n t r ữ tình - c h o d ù v ẫ n g i ả n dịR, Rmộc mạ c đến q u ê mù a : - v ề mộ t k h a o k h á t đ í c h t h ực gọi là h ạ n h p h ú c :

- Đ ê m n ằ m ở d ư ớ i b ó n g t r ă n g ,

T h ư ơ n g c h a n h ớ mẹ k h ô n g b ằ n g nh ớ e m.

(Ca d a o )

- Đ à n ô n g n ằ m v ớ i đ à n ôn g ,

N h ư gốc n h ư g á c , n h ư c h ô n g n h ư c h à .

Đ à n ô n g n ằ m v ớ i đ à n b à ,

N h ư l ụ a n h ư l ĩ n h, n h ư h o a t r ê n c à n h .

( C a d a o )

- T h â n e m n h ư c á i s ậ p v à n g ,

C h ú n g a n h n h ư ma n h chiếu r á c h g i ữa đ àn g bỏ q u ê n .

L ạ y t r ờ i c h o cả gió l ê n ,

C h o ma n h chiếu r á c h t r ả i t r ê n s ậ p v à n g .

( C a d a o )

207

V à ta hiểu n h ữn g b à i t h ơ Nô m c ủ a Xu â n Hư ơ n g b a o giờ v à l ú c n à o c ũ n g thế, cứ l u ô n c h á y l ê n 46Tcái khát vọng vì mội tình yêu đủ đầy cho con người, 46Tchỉ có đ i ề u - Xu â n H ươ n g n ó i b ằ n g 46Tcách riêng 46Tc ủ a mì n h . 46TCái cách của riêng Xuân Hương 46Tmà trước Xu â n H ươ n g , c ù n g t h ờ i v ớ i Xu â n Hư ơ n g v à c h o đến mãi sau n à y, c h ưa ai theo kịp v à 46Tdám theo kịp 46TXu â n Hư ơ n g trên p h ươ n g d i ệ n n à y. Cái c á c h ấy, c á i sáng tạo đ ộ c đ á o ấy, t r o n g n g h ệ t h u ậ t t h ơ N ô m X u â n H ư ơ n g , r õ r à n g n h ằ m t h ể h i ệ n c á i triết l ý n h â n á i đến b a o l a , c ù n g mộ t h ệ t h ố n g q u a n n i ệ m t h ẩ m m ỹ ma n g mà u s ắ c c ủ a d â n g i a n n h ư v ừ a đ ã n ê u t r ê n . C h ú n g tô r ú t r a đ ượ c mộ t số đ ặ c điểm nghê t h u ậ t k h á i q u á t mà t h ơ "Nôm X u â n Hư ơ n g kế t h ừa một

46T3.2.1 : Thơ Nôm Hồ Xuân Hương - Sự thể hiện độc đáo

c á c h sáng tạo t ừ n h ữn g t h i liệu, thi p h á p nghệ t h u ậ t c ù n g triết l ý , tín n g ư ỡ n g v à t h ẩ m mỹ c ủ a n ề n v ă n h ỏ a d â n g ia n n ửa cuối t h ế k ỷ XVIII v à n ử a đ ầ u t h ế k ỷ XI X.

của những hình tượng nghệ thuật

T r o n g p h ầ n n ó i v ề đ ặ c điểm h ì n h t ượ n g trong n g hệ t h u ậ t t h ể h i ệ n c ủ a v ă n h ó a d â n gian thế k ỷ n à y, c h ú n g tôi đ ã đ ề cập đến t í n h 46Tphong phú 46Tc ủ a h ì n h tượng n g h ệ t h u ậ t mà c á c l o ạ i h ì n h t h u ộ c v ă n h ó a d â n g i a n ( f ol k l o r e ) đ ã t h ể h i ệ n . Trong t h ơ Nô m X u â n Hư ơ n g , h ì n h tượng c ũ n g p h o n g p h ú , 46Tcũng độc đáo trong sắc màu 46Tmà n ó thể h i ệ n .

T r ướ c hết n ó i v ề s ự 46Tphong phú 46Tc ủ a h ì n h t ượ n g nghệ t h u ậ t t r o n g t h ế g i ớ i t hơ Nô m c ủ a Hồ Xu â n H ươ n g . Hình t ượ n g n g h ệ t h u ậ t đ ượ c hiểu t h e o đ ị n h n g h ĩ a v à k h á i niệm s a u đ â y c ủ a c á c n h à l à m lý l u ậ n : " Hì n h t ượ n g nghệ t h u ậ t " là c á c k h á c h thể đ ờ i sống đ ượ c n g h ệ sĩ t á i h i ệ n một c á c h sáng t ạ o t r o n g n h ữn g tác p h ẩ m nghệ t h u ậ t [ 7 4 ] . Hì n h t ượ n g n g h ệ t h u ậ t t r o ng t á c p h ẩ m t h ơ Nôm c ủ a Hồ X u â n H ươ n g - c hỉ v ớ i số l ượ n g t r ê n h a i c h ụ c b à i - theo c á c h c h ọ n lọc của p h ó tiến sĩ Đà o Th á i Tô n c ũ n g đ ã c h o t h ấ y sự p h o ng p h ú ấ y. B ắ t đ ầ u l à h ì n h t ư ợ n g "người đ à n b à có h ọ c " [ 1 4 8 ] t r ướ c mộ t l ũ n g ẩ n n g ơ ;

K h é o k h é o đ i đ â u l ũ n g ẩ n n g ơ , Lạ i đ â y c h ị d ạ y l à m t h ơ .

B à i t h ơ bốn c â u đ ã n g ắ n , n h ưn g c h ỉ mớ i đến h a i c â u t h ô i , ta đ ã t h ấ y 46Tý 46Ttưởng b à i t h ơ t h ậ t r õ : Kh ô n g p h ả i c h ỉ là t h á i đ ộ c ườ i c ợ t trước s ự n g u d ố t c ủ a mộ t bầy t h ằ n g n g ọ ng . B à i t h ơ đ ằ n s s a u đ ó c ò n c h o t h ấ y mộ t t h á i đ ộ rất đ à n c h ị , k h ô n g t h ể k h ô n g nói l à c ó cả sự b a o d u n g đến n h â n ái. Đến " M ờ i t r ầ u " , h ì n h t ượ n g n g h ệ t h u ậ t t r o n g b à i thơ lại thể h i ệ n trong s ự n h ũ n n h ặ n đến khiêm n h ư ờ n g c ủ a cô t h ô n n ữ Xu â n H ươ n g n à o đ ó :

Q u ả c a u n h o n h ỏ miếng t r ầ u h ô i ,

N à y c ủ a Xu â n Hư ơ n g mớ i q u ệ t r ồ i .

208

H a i c â u t h ơ sau l ạ i là mộ t h ì n h t ượ n g k h á c , mạ n h b ạ o h ơ n , 46Tquyết liệt hơn để đòi 46Tc h o đ ư ợ c 46Tcái trọn vẹn của hạnh phúc. 46TBiết là k h ó

k h ă n , v ớ i n g ườ i p h ụ n ữ , l ú c bấy giờ, v ậ y mà X u â n H ư ơ n g v ẫ n t h ậ t t h a thiết - n h ưn g k h ô n g c ò n c á i n h ã n h ặ n c ủ a s ự k h i ê m n h ư ờ n g n h ư t r ê n :

Có p h ả i d u yê n n ha u thì t h ắ m l ạ i , Đừ n g x a n h n h ư lá, b ạ c n h ư vôi.

( M ờ i t r ầ u )

N g a y t r o n g mộ t b à i t h ơ t h ô i , t í n h h ì n h t ượ n g đ ã c h o t h ấ y sự p h o n g p h ú c ủ a n ó . Tr o n g "Tự t ì n h " c ũ n g t ươ n g tự, b à i thơ t á m c â u c ủ a thể t h ấ t ngôn b á t c ú , bốn câu t h ơ đ ầ u - là mộ t h ì n h t ượ n g n g h ệ t h u ậ t - 46THình tượng tự sự, miêu tả, 46Tn h ưng v ừa c ò n là h ì n h t ượ n g c ủ a 46Ttâm trạng :

46TTrơ cái hồng nhan 46Tvới n ướ c n o n .

C ả n h k h u ya v ă n g v ẳ n g trống c a n h dồn,

C h é n r ượ u h ư ơ n g đ ư a s a y lại t ỉ n h ,

V ầ n g t r ă n g b ó n g xế, k h u yế t c h ưa t r ò n .

V ẫ n biết c á c h ì n h t ượ n g n g h ệ t h u ậ t q u a c á c ngòi b út t h i ê n t à i không c h ỉ là h ì n h t ư ợ n g c ủ a s ư 46Tmiêu tả. 46TN h i ề u h ơ n , c h í n h là h ì n h t ư ợ n g c ủ a 46Ttâm trạng, 46Tc ủ a 46Tnỗi niềm, 46Tc ủ a mộ t Hồ X u â n Hươ n g 46Tdữ dội 46Tn h ữn g h ì n h t ư ợ n g

Xiên n ga n g mặ t đ ấ t rêu t ừn g đ á m,

Đ â m t o ạ c c h â n mâ y đ á mấy h ò n .

Và l ạ i cả là 46Tnỗi niềm cô đơn 46Tđến x ó t x a :

N g á n nỗi x u â n đ i , x u â n lại l ạ i , M ả n h tình s a n sẻ tí c o n con.

H ì n h tượng trong t h ế giới t h ơ Nô m c ủ a Hồ Xu â n Hươ n g có l ú c là h ì n h t ượ n g người đ à n b à t h ậ t d ũ n g c ả m trong sự "lỡ l à n g " , cả n ể c ủ a mì n h .

Q u ả n b a o miệng t h ế l ờ i c h ê n h l ệ c h , Kh ô n g c ó , n h ưn g mà có

209

mớ i n g o a n .

( Kh ô n g c h ồ n g mà c h ửa )

Và có l ú c l ạ i là c á i đ ẹ p tự n h i ê n đến sững sờ c ủ a

"Thiếu n ữ n g ủ n g à y" ;

M ù a h è h â y h ẩ y gió n ồ m Đ ô n g ,

Thiếu n ữ n ằ m c h ơ i q u á giấc n ồ n g .

L ư ợ c t r ú c b i ế n g cài t r ê n má i tóc,

Yếm đ à o trễ x u ố ng d ướ i n ư ơ n g long.

Đ ô i gò B ồ n g Đả o s ư ơ n g c ò n n g ậ m ,

M ộ t l ạ c h Đ à o Ng u yê n suối c h ửa t h ô n g .

Để lạo r a h ì n h thể đ ẹ p c ủ a n g ườ i đ à n b à , người h ọ a sĩ - v ề phương d i ệ n n à y tỏ ra còn d ễ d ã i h ơ n so v ớ i v i ệ c t h ể h i ệ n h ì n h t ượ n g c ủ a vẻ đ ẹ p k h ỏ a t h â n n à y b ằ n g n g ô n ngữ t h ơ c a . Hì n h t ượ n g , v ẻ đ ẹ p c ủ a s ự t r i n h n g u yê n n h ư t h ế c ủ a cô g á i chỉ có thể đ e m l ạ i mộ t n i ề m yê u sống, mộ t k h á t k h a o c ũ n g t h ậ t c h í n h đ á n g , c á i k h á t k h a o v ì t h á n g h o a c h o con n g ườ i , n ó c h ỉ có thể l à m c h o c o n n g ườ i đ ẹ p t h ê m, tốt t h ê m lên g i ữa c u ộ c đ ờ i . Là m gì có c h ỗ c h o sự dung t ụ c , c h o c á i n h ì n á m ả n h h a y s ợ i d ụ c 46Tở 46Tđ â y. Tất n h i ê n , c ả m x ú c n à y h a y c ả m xúc k h á c , ở cấp đ ộ n à y h a y cấp đ ộ k i a - còn là d o ở t r ì n h đ ộ t h ẩ m thấu trước c á i đ ẹ p c ủ a t ừn g người, từng l ớ p độc giả [ 1 6 5 ] .

210

K h ô n g c h ỉ p h o n g p h ú t r o n g h ì n h t ượ n g t h ể h i ệ n q u a từng b à i , từng đ o ạ n t h ơ , t h ơ Nô m X u â n H ư ơ n g c ò n c h o t h ấ y 46Ttính độc đáo 46Tc ủ a h ì n h t ượ n g n g h ệ t h u ậ t . Điểm n à y cũng là nấc t h a n g t r o n g việc t h ể h i ệ n t h i ê n tài nghệ t h u ậ t c ủ a Xu â n 40THương 40TX ưa n a y, trong h ì n h t ượ n g n g h ệ t h u ậ t c ủ a c á c t h i n h â n Vi ê t n a m c ủ a ta, h ì n h t ượ n g nghệ t h u ậ t cũng đ ã p h o n g p h ú . Nh ưn g giá trị biểu đ ạ t c ủ a h ì n h t ư ợ n g t h ì vẫ n l à sự ổn đ ị n h . N ó i " t r ờ i " , "mây", " s ôn g " , "nước" đ ề u là đ ể 46Tký thác tâm trạng, 46Tước muốn ;

Ư ớ c gì s ô n g h ẹ p mộ t g a n g ,

B ắ c c ầ u d ả i yếm c h o c h à n g s a n g chơi

(C a d a o )

H ì n h t ượ n g nghệ t h u ậ t t h ơ Nô m Xu â n Hư ơ n g có một sự x u ấ t h i ệ n khác l ạ . T í n h đ ộ c đ á o ấy đ ượ c t h ể h i ệ n trong cả l o ạ t h ệ t h ố n g n h ữn g b à i thơ k h ô n g đ ơ n t h u ầ n l à đ ể 41Ttả cảnh, 41Th a y n g ợ i ca v ẻ đ ẹ p c ủ a c ả n h v ậ t thiên n h i ê n , h a y h ơ n n ữa là cách t h ể h i ệ n t â m t ì n h , tâm sự, n ỗ i niềm t ì n h yê u l ứa đ ô i n h ư trong ca d a o t r u yề n thống, k ể cả t r o n g v ă n h ọ c t h à n h v ă n . Đó là h ệ thống c á c bài t h ơ về c ả n h v ậ t t h i ê n n h i ê n n h ư : 41TĐèo ba Dội, Đá ông chồng bà chồng, Kẽm trống ,Động Hương Tí c h , 41Tvề v ậ t n h ư 41TVịnh cái quạt 41Th a y 41TĐề tranh Tố Nữ. 41TỞ th ơ Nô m X u â n Hương, c h ú n g lôi n h ậ n t h ấ y t í n h chất đ ộ c đ á o c ủ a n h ữn g h ì n h t ượ n g tự n h i ê n , c ủ a c ả n h v ậ t đ ượ c t h ể h i ệ n . Đó l à n h ữn g h ì n h t ượ n g ma n g t í n h 46Tnghịch dị. 46T" Hì n h t ư ợ n g n g hệ t h u ậ t ( p h o n g cách, h ì n h t ượ n g , thể loại) d ựa v à o h u yễ n t ưở n g , tiếng cười, sự p hổ n g đ ạ i , lối kết h ợ p v à t ươ n g p h ả n mộ t c á c h k ỳ q u ặ c cái h u yễ n h o ặ c v ớ i c á i t h ự c , c á i đ ẹ p v ớ i cái x ấ u , cái b i v ớ i cát h à i , cái g i ốn g n h ư t h ực v ớ i cái biếm h ọ a " [ 7 4 ] . C ăn c ứ v à o đ ị n h nghĩa v ề h ì n h t ượ n g n g h ị c h d ị ( g r ô t ê c h ) v ừa n ê u , n h ì n l ạ i , mớ i t h ấ y c á i độc đ á o c ủ a h ì n h t ượ n g đ ượ c miêu t ả , thể h i ệ n , đ ã thấp t h o á n g n h ữn g đ ặ c trưng c ủ a lối grôtếch c ủ a h ì n h t ượ n g t h ể hi ệ n ở t h ơ Nô m Xu â n Hư ơ n g :

M ộ t đ è o , một đ è o , l ạ i mộ t đ è o ,

K h e n a i k h é o lạc c ả n h cheo leo.

C ửa son đ ỏ l o é t t ù m l u m nóc,

H ò n đ á x a n h rì l ú n p h ú n r ê u .

L ắ t l é o c à n h t h ô n g c ơ n g i ó t h ó c , Đ ầ m đìa lá liễu giọt s ư ơ n g

gieo.

( Đè o B a Dội)

211

V à đ â y n ữa :

- K h é o khéo bày t r ò tạo h ó a c ô n g .

Ô n g c h ồ n g đ ã v ậ y l ạ i B à c h ồ n g .

T ừn g t r ê n tuyết điểm p h ơ đ ầ u bạc,

T h ớ t d ướ i s ư ơ n g p h a đ ượ m má h ồ n g .

( Đá Ôn g c h ồ n g B à C h ồ n g )

R ồ i đ â y :

- H a i b ê n t h ì n ú i , giữa thì sông,

Có p h ả i đ â y l à k ẽ m trống k h ô n g ?

Gió g i ậ t s ườ n n o n k h u a lắc c ắ c ,

S ó n g d ồ n mặ t nước v ỗ l o n g b o n g .

Ở t r o n g h a n g n ú i còn h ơ i hẹp,

R a k h ỏ i đ ầ u n o n đ ã rộng t h ù n g .

( Kẽ m t r ố n g )

H a y là :

- B à y đ ặ t kìa a i k h é o k h é o p h ò m,

N ứt r a mộ t lỗ h ỏm h ò m h o m.

(Động Hươ n g Tích)

Đối v ớ i sự v ậ t , v ớ i "Cái q u ạ t " ;

- M ỏ n g d ầ y t ừn g ấ y, c h à n h b a g ó c ,

R ộ n g h ẹ p đ ườ n g n à o , c ắ m mộ t c â y.

212

T r ê n đ â y, t ạ m thống k ê có c h ọ n lọc, t i ê u b i ể u n h ư v ậ y, rõ t h ấ y nhất độe đ á o n h ấ t n h ữn g đ ặ c t r ưn g c ủ a grôtếch - c ủ a c á i k ỳ dị. S ứ c s á n g tạo đến đ ộ c đ á o . B ắ t đ ầ u từ h ì n h tượng có ý n g h ĩ a b i ể u t ượ n g từ các h ì n h t ượ n g trong tự n h i ê n ( Đá , N ú i , S ô n g ) . T h ô n g t h ườ n g , t r o n g ca d a o c h ỉ đ ể n g ợ i ca c ả n h đ ẹ p thiên

tiếng c ủ a F.R a b e l a i s ( 1 4 9 4- 1 5 5? ) v ớ i

213

n h i ê n , h a y gửi g ắ m t â m sự k í n đ á o , n h ỏ n h ắ n từ mối t ì n h , c ủ a n h ữn g mối tình l ứ a đôi. Xu â n Hư ơ n g t h ì k h á c , h ì n h ả n h tự n h i ê n , t r o n g điểm n h ì n c ủ a b à l ạ i khác, trước cảnh ấ y, người thường n h ì n b ằ n g c ặ p mắ t g i ả n d ị , n g ư ờ i nghệ s ĩ R, Rđ ạ o diễn nhiếp ả n h l ạ i n h ì n b ằ n g góc đ ộ k h á c , ở từng g ó c đ ộ , c á c h t h ể hiện ý t ưở n g l ạ i k h á c n h a u , 46Trất khác nữa. 46TC ặ p mắ t ấ y, n h ã n q u a n ấ y, ý đ ồ nghệ t h u ậ t c ủ a người n g h ệ sĩ nhiếp ả n h k ỳ t à i c ũ n g là đ i ể m gặp gỡ đ ể có t h ể so s á n h v ớ i c á c h n h ì n từ c á c h ì n h t ư ợ n g trong tự n h i ê n đ ể đưa v à o trong các b à i t h ơ Nô m c ủ a mình n h ữn g h ì n h t ư ợ n g nghệ t h u ậ t đ ộ c đ á o chất n g h ị c h d ị (grôtếch). Hì n h t ư ợ n g ấy t r o n g t h ơ N ô m, trước con mắ t c ủ a đ ờ i t h ườ n g , c ủ a trần t ụ c , đ ư ợ c gọi, đ ượ c kết á n h ằ n g h a i c h ữ " Tụ c " / “D â m" . Ừ t h ì c ứ c h o r ằ n g h ì n h tượng ấy là có n é t t ụ c d â m đ i , mà q u ả thực, n h ữn g h ì n h tượng ấy cứ "một mực", cứ " k h ă n g k h ă n g " h iể n hiển mồ n mộ t lên n h ư t h ế k i a mà. N h ưn g v ớ i Xu â n H ươ n g t h ì k h á c n h i ề u lắm, c á i k h á t k h a o c ủ a người đ à n b à v ề á i â n , v ề h ạ n h p h ú c v ẫ n l à có t h ậ t , X u â n Hươ n g c ũ ng r ấ t con n g ư ờ i và n h ư mọi con người ( c h ỗ n à y các nhà p h â n t â m h ọ c h i ệ n đ ạ i , khoa Y học c ò n có chỗ đ ể l à m, đ ể n g h i ê n cứu n h ư các h i ệ n tượng t h i ê n t à i mà t h ế g i ớ i đ ã n g h i ê n c ứu ) . Hì n h t ượ n g n g h ệ t h u ậ t nghịch d ị trong h ệ thống các b à i t h ơ s â u s ắ c nếu n h ư c h ú n g t a hiểu rõ n h ữn g n g u yê n t ắ c q u yế t đ ị n h cấu t r ú c h ì n h tượng n g h ị c h d ị ( g r ô- t ê c h ) ở v ă n h ọ c p h ụ c h ưn g là "Sự mi ê u t ả k h ô ng tách r ờ i cả h a i cực của sự p h á t triển n h ư c á i mới l ẫ n c á i c ũ , cái đ a n g chết đ i v à c á i đ a n g sinh r a , t í n h l ư ỡ n g trị v ừa k h ẳ n g đ ị n h v ừa p h ủ đ ị n h " [ 7 4 ] . C h ấ t grôtêch t r o n g h ì n h t ượ n g n g h ệ t h u ậ t đ ã đ ượ c c á c n p h ệ sĩ t h i ê n t à i t r ê n t h ế giới s ử d ụ n g. Không thể b ỏ q u a đ ỉ n h c a o c ủ a n g h ệ t h u ậ t c ủ a " c h ủ n g h ĩ a h i ệ n t h ực k ỳ d ị " ( c h ữ d ù n g c ủ a M . B a k h t i n ( 1 8 9 5- 19 7 5 ) - là tác p h ẩ m n ổ i tiêu đ ề G a c g a n c h u ya v à P a n - t a g r u y- e n . C h ấ t nghịch d ị k i ể u n à y c ò n i n d ấ u t r o n g c á c tác p h ẩ m c ủ a R ô t t e r d a m E r a s m ( 1 4 6 9- 1 5 3 6 ) , n h à v ă n người Hà La n là "Ca tụng s ự n g u si". C h ấ t n g h ị c h d ị t r o n g h ì n h tượng còn đ ượ c t h ể hiện ở 46Tthể loại hài kịch mặt 46Tn ạ , t r o n g c á c n h â n v ậ t a n h h ề P h a n s t a p h v à C a l i b a n c ủ a Sếc-x p i a [ 7 4 ]. C ó hiểu đ ượ c s ự p h o n g p h ú c ủ a yếu tố n g h ị c h d ị t r o n g c á c h ì n h t ươ n g n g h ệ t h u ậ t n ê u t r ê n , c h ú n g ta b ỗ n g thấy n h ữn g h ì n h t ượ n g tự n h i ê n đ ư ợ c Xu â n H ươ n g t h ể h i ệ n k h ông c h ỉ đ ể á m c h ỉ đến n h ữn g bộ p h ậ n s i n h d ụ c 46T( Vịnh cái quạt, Động Hương Tích,

Kẽm trống)R, Rkhông 46Tp h ả i c h ỉ có ý n g h ĩ a á m c h ỉ đến đ ộ ng tác t í n h giao 46T(Đá Ông Chồng Bà Chồng, Đèo Ba Dội46T. . .) . C h ỗ ấy, nếu có, chắc có p h ầ n đ ó n g g ó p từ v ă n h ó a d â n g i a n mà tín n g ưỡ n g d â n g i a n đ ã đ ồ n g ý chấp n h ậ n , c ũ n g v ớ i sự h ò a đ ồ ng c ủ a v ă n h ó a C h ă m có sức sống l â u b ề n t r o ng n ề n v ă n h óa d â n tộc. Nh ưn g c ầ n p h ả i t h ấ y ý n g h ĩ a độc đ á o t r o n g c h ấ t g r ô t ê c h c ủ a h ì n h tượng n g h ệ t h u ậ t mà X u â n H ươ n g t h ể h i ệ n đ ó c h í n h là t r i ê t lý d â n c h ủ , b ì n h đ ẳ n g , tự n h i ê n , h à i h ò a giữa con người v à v u trụ, g i ữ a con người v à con n g ư ờ i , g i ữ a con người v ớ i cá 46Tnhững khao khát đích thực - 46Tđ i ề u mà đ ạ o đ ức , t h u yế t g i á o p h o n g kiến b a o th ế k ỷ từng c h e lấp, từng mu ố n t r i ệ t tiêu sức s ố n g c ủ a n ó . Nh ữn g h ì n h t ượ n g k ỳ d ị v ề tự n h i ê n t r o n g t h ơ Nô m Xu â n H ươ n g đ ượ c p h ó n g đ ạ i , đ ượ c đ i ể n h ì n h , đ ượ c t ô đ ậ m b ằ n g mà u s ắ c t h ậ t đ ặ c biệt, b ằ n g c á i n h ì n t h ậ t 46Tnghịch dị, 46Tthật đ ộ c đ á o , c h í n h là t h ể h i ệ n 46Tsự vươn tới, 46Tsự đ ậ p p h á c á i cũ, đ ể x â y d ựn g đ ượ c 46Tcái nhìn hoàn hảo 46Tc h o c o n người v à vì 46Tcon ngườiR R46Tc h o v à v ì c o n n g ườ i . Nó c h ốn g l ạ i n h ữn g gì t h óa mạ con người, c h ố n g l ạ i n h ữn g điều gì l à m c h o con người trở n ê n méo mó. C o n n g ườ i t r o n g t h ơ Nô m Xu â n Hư ơ n g , là h ì n h tượng con người, là h ì n h t h ể con n g ườ i v ớ i n é t v é 46Tthật bạo, thật mới, thật lạ, 46Tn ó d ễ g â y sự 46T"phản ứng", "dị ứng", 46Tđối v ớ i c á c n h à n h o p h o n g kiến, v ớ i cả n h ữn g ai q u e n v ớ i n ề nếp q u á 46T"gia phong", 46Tn h ưn g n ó là sự sẻ c h i a , là s ự đ ồ n g tình, đ ồ n g c ả m v ớ i số đ ô n g độc g i ả , c h í n h là các h ì n h t ượ n g , đ ượ c c h o à n g trong chiếc á o mà u s ắ c k ỳ d ị t r o n g h ệ thống một số b à i t h ơ Nô m Xu â n H ươ n g , c h í n h là sự n â n g lên, k h á i q u á t h ơ n , t ậ p t r u n g h ơ n , c á c h điệu v à p h ó n g đ ạ i h ơ n lên, cuối c ù n g c ũ n g n h ằ m thể h i ệ n một triết l ý s â u x a , mu ô n t h u ở là k h á t k h a o c ủ a loài người : đ ó là h ạ n h p h úc - l à bì n h đ ẳ n g - là n h ữn g gì t h ậ t đ ầ y đ ủ , t r ọ n v ẹ n c h o c o n n g ư ờ i . . . đ i ề u t h ậ t g i ả n d ị , t h ậ t vĩ đại t r o n g c á c h ì n h t ượ n g k ỳ d ị mà t h ơ Nô m X u â n H ươ n g t h ể h i ệ n - đ ó l ạ i c ò n là sự đ ộ c đ á o v ô c ù n g đ ể t r ở t h à n h t h i ê n t à i H ồ Xu â n H ươ n g .

3.2.2 Thơ Nôm Hồ Xuân Hương, sự thể hiện độc đáo của tiếng cười.

214

T r o n g v ă n h ọ c d â n g i a n , s â n k h ấ u d â n g i a n , mỹ t h u ậ t d â n g i a n , t ù y từng l ĩ n h v ực mà tiếng cười đ ề u đ ượ c t h ể hiện ở n h ữn g mức độ, sắc t h á i , biểu h i ệ n k h á c n h a u . Đặ c b i ệ t , trong v ă n h ọ c d â n g i a n , mộ t bộ p h ậ n k h á l ớ n đ ã lấy tiếng cười làm p h ươ n g t i ệ n đ ể t h ể h i ệ n ý t ưở n g , n ộ i d u n g c ủ a t á c p h ẩ m. Không chỉ t r o n g

215

t r u yệ n cười, mà t r o n g ca d a o , t r u yệ n v è , n g ụ n g ô n , h ề c h è o , b ấ t c ứ thể l o ạ i n à o , n h â n d â n c ũ n g d ù n g đến n h ữn g biện p h á p g â y cười. X ưa n a y, x u n g q u a n h tiếng 116Tcười 116Tc ũ n g có n h i ề u đ ề t à i đ ượ c t r a n h l u ậ n , đ ượ c k h ả o c ứu . Tr ướ c đ â y, Ng u yễ n V ă n Vĩ n h . P h ạ m Qu ỳn h đ ề u c h u n g đ á n h giá : Ng ườ i An Na m có t h ó i q u e n lạ là gì c ũ n g 116Tcười. 116TVà đ ứn g t r ướ c việc n g h i ê m t r a n g , " h ì " mộ t tiếng, mọi v i ệ c hết n g h i ê m t r a n g [ 1 7 6 ] . Các n h à n h o trước đ â y c ũ n g coi r ẻ t i ế n g cười c ủ a d â n g i a n , r ằ n g " c ư ờ i l à v ô lễ", là "bất k í n h " . Vậ y n ê n , các h ọ c g i ả q u e n t h u ộ c n h ư Ng u yễ n Vă n Ngọc, D ư ơ n g Qu ả n g Hà m, t r o n g 46T"Truyện cổ nước Nam" 46Tv à 46T"Việt Nam văn học sử yếu" 46Tk h ô n g có b ó n g dáng c ủ a t r u yệ n cười ( v à h ẳ n n h i ê n là k h ô n g có cả l o ạ i c a d a o , t ụ c ngữ, c â u đ ố ma n g tính c h ấ t t r à o lộng đ ặ c s ắ c ) . Tiếng cười t r o n g t r u yệ n c ườ i c ủ a d â n gian, đ ầ u t i ê n cũng đ ượ c tìm hiểu t r ê n g ó c đ ộ g i ả i trí, g i ả i b u ồ n c ho d â n g i a n . Đó là q u a n n i ệ m c h ưa th ậ t đ ú n g v à đ ầ y đ ủ . B ở i n ộ i d u n g đ í c h t h ự c c ủ a c á c t r uyệ n cười k h ô n g bao giờ c h ỉ b ằ n g lòng v à chấp n h ậ n ở c h ừn g mự c ấ y. Đằ n g s a u tiếng cười t h o ả i má i , h ó m h ỉ n h k i a vẫ n bộc lộ mộ t tinh t h ầ n p h ê p h á n và một ý tưởng k h ẳ n g đ ị n h đồng t h ờ i . Và k h i tiếng cười l u ô n c h ĩ a mũ i n h ọ n v à o sự t h ô b ạ o , đ e n tối, b ấ t c ô n g , vô 116Tn h â n đ ạ o đối v ớ i con người trong xã hội 116T- N ó i 116Tn h ư 116TGhéc116T-xen: Tiếng cười 116T"chống lại tất cả n h ữn g cái đ ã l ỗ i t h ờ i mà c ò n b á m lấy n h ư mộ i tà n 116Td ư 116Tto 116Tlớn 116Tn g ă n c ả n c u ộ c sống mới p h á i triển v à đ e d ọ a n h ữn g n g ư ờ i yếu ớ t " [ 2 8 ]. Và t h e o Hê- g h e n "tiếng c ườ i l à m t r ú c n h à o t h ầ n t ượ n g , l à m c h o t h ầ n tượng trở t h à n h c ụ c đất t h ô" , v à v ớ i Ăn g- g h e n : " T r ư ớ c hết c ầ n p h ả i viết về k ẻ t h ù v ớ i mội t h á i đ ộ k h i n h miệt chế giễu ... bất cứ một l ờ i lẽ c h â m biếm n à o đ ậ p v à o đ ồ chó má đ ó c ũ n g đ ượ c coi là q u ý g i á " . Tiếng c ườ i đ ượ c t h ể hiện trong n ề n v ă n h ó a d â n g i a n c ủ a ta c ũ n g có k h á c n h a u về t í n h chất, có n é t c h u n g v à c ũ n g có cả n é t r i ê n g , có 46Tở 46Tmứ c đ ộ g i ả i t r í v à có cả ở mức đ ộ t h à n h n h ư triết lý đ ậ m sắc mà u c ủ a d â n g i a n v à v ớ i ý n g h ĩ a n h â n v ă n c a o c ả . Tiếng cười trong v ă n h ó a d â n g i a n , đ ặ c b i ệ t là tiếng c ườ i trong truyện cười, t r u yệ n tiếu l â m, t r o n g n h ữn g c â u đ ố t ụ c g i ả n g t h a n h , t r o n g mả n g ca d a o trào p h ún g , ngay cả t r à o p h ú n g về " c á i ấy" - thường là h à i hước từ c h ủ đ ề về c á i t ụ c ấy, thì c ũ n g là cái c ư ờ i có ý nghĩa v ừa đ ể giải trí, p h ê p há n . Trong số đó, có n h ữn g t á c p h ẩ m d â n gian có được tiếng c ườ i , đ ặ c biệt h ơ n đ ó là tiếng cười v ừ a 46Tphê phán 46Tn h ưn g q u a đ ó c ũ n g 46Tvừa khẳng định. 46TTiếng c ườ i l ư ỡ n g g i á

ấy t r o n g ca d a o trào p h ú n g , ca d a o n h ậ n đ ượ c từ triết lý d â n g i a n - từ h ệ t h ố n g t h ẩ m mỹ c ủ a d â n gian, v ớ i cái trẻ t r u n g, tươi t ắ n c ủ a d â n g i a n :

- B à g i à đ ã t á m mươi tư,

N g ồ i trong cửa sổ viết t h ơ lấy c h ồ n g .

- C h ữ t r i n h đ á n g gi á n g à n v à n g ,

T ừ a n h c h ồ n g cũ đến c h à n g là n ă m.

C ò n n h ư yê u v ụn g d ấ u t h ầ m,

H ọ p c h ợ trên b ụ n g đến t r ă m c o n người.

- C h í n h c h u yê n lấy đ ư ợ c c h í n c h ồ ng ,

V o v i ê n bỏ l ọ , g á n h g ồ n g đ i c h ơ i .

K h ô n g ngờ q u a n g đ ứt , lọ rơi,

Bò r a lổm ngổm, c h í n n ơ i chín chồng.

(Ca d a o )

216

Tiếng c ườ i h à i hư ớ c ấ y t r o n g ca d a o t r à o p h ú n g k h ô n g h o à n t o à n v ớ i ý p h ê p h á n một " b à g i à đ ã t á m mươi tư", một c h ị c h à n g n h à q u ê lẳng l ơ , cái lẳng lơ n a n á g i ốn g Thị M ầ u , một c h ú t c ủ a Th ị Hến, t r o n g s â n k h ấ u c h è o d â n g i a n ; tiếng cười h à i h ướ c ấ y đ ã t r ả lại c h o các n h â n v ậ t " b ị c ườ i " ấy, c á i 46Thồn nhiên, 46Tc á i k h á t k h a o 46Tđược sống 46Trất mực c u ộ c đ ờ i . Đó c h ẳ n g p h ả i l à n h u c ầ u r ấ t con người, rất đ á n g được t r â n trọng, được k h ẳ n g đ ị n h h a y sao ?. Và t h ơ Nô m Xu â n Hư ơ n g đ ã x u ấ t s ắ c , đ ã tài tình, độc đ á o , t h ể h i ệ n rất r õ c á i triết l ý n h â n s i n h vì c o n n g ườ i ấy. N h ữn g "Thiếu n ữ n g ủ n g à y, đ â u p h ả i cười c ợ t vì sự l ư ờ i biếng, vô d u yê n c ủ a cô t h ô n n ữ , cái c h í n h là k h ẳ n g đ ị n h v ẻ đ ẹ p t h ậ t t u yệ t vời, t h ậ t t i n h khiết, v ẻ đ ẹ p mà lễ g i á o p h o n g kiến từng cô c ô n g dấu k í n , h a y c h e đ ậ y lại. Nh ưn g c h à n g q u â n tử n ọ , d ầ u cổ đ ạ o mạo bao n h i ê u t h ì t r ướ c vẻ đ ẹ p đ ầ y sức c á m dỗ, đ ầ y h a m mu ố n , đ ầ y q u yế n r ũ trước s ắ c x u â n trong trẻo, t i n h khiết k i a , bỗng c ũ n g p h ả i c ú i đ ầ u , p h ả i d ù n g d ằ n g " đ i t h ì c ũ n g d ở " . Tiếng cười ấ y b ậ t l ê n cùng một

217

l ú c với sự 46Tkhám phá, 46Tsự 46Tkhám phá 46Tra vẻ đ ẹ p c ủ a con n g ư ờ i - một vẻ đ ẹ p h o à n mỹR, Rcao khiết, vẻ đ ẹ p ấ y c ầ n p h ả i được thể h i ệ n , p h ả i được đ ề c a o , p h ả i đ ượ c n h ậ n r a v ẻ 46Tđẹp của nó trong nhu cầu 46T- không p h ả i c h ỉ l à m chức n ă n g c ủ a sự t r u yề n d ụ c , k ế t ụ c giống n ò i - vẻ đ ẹ p ấ y l à m 46Tthăng hoa 46Tt h ê m c u ộ c sống, c h o mọi người, c h o c ả mỗ i con ngườí. Tiếng cười độc đ á o trong thơ Nô m X u â n Hươ n g đ ã đ ạ t đến sự 46Tdiễn xuất tuyệt vời 46Tấy. N ó k h ô ng làm c h ứ c n ă n g mô t ả , c à n g k h ô n g p h ả i p h ụ c v ụ c h o n h ữn g c ả m giác t h ô thiển, n h ụ c d ụ c , n ó đ ế n đ ư ợ c v ớ i l ầ m cao c ủ a sự k h á m p h á , c ủ a sự p h á t h i ệ n , 46Tcủa sự nhận chân của những giá trị nhân văn tuyệt vời qua việc thể hiện vẻ đẹp trần tục của con người. 46TTrong các l o ạ i h ì n h n g h ệ t h u ậ t c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n Việt N a m ở thế k ỷ n à y, p h ầ n l ớ n các tác p h ẩ m n g h ệ t h u ậ t đ ề u sử d ụ n g tiếng cười t r ê n h a i p h ư ơ n g d i ệ n v ừa p h ủ đ ị n h , vừa k h ẳ n g đ ị n h n h ư tr ê n đ ã t r ì n h b à y. C h ú n g tôi muốn đ i t h ê m tìm hiểu t í n h chất đ ộ c đáo t r o n g t i ế n g cười Xu â n H ươ n g . Đó là tiếng c ườ i 46Tkhẳng định 46Ttrên cơ sở c h ỉ trên mức đ ộ , bình diện 46Tnhận thức bằng tiếng cười 46Tn h ư t r o n g các tác p h ẩ m nghệ t h u ậ t d â n gi a n , k h ẳ n g đ ị n h b ằ n g sự n h ậ n thức l ạ i vấn đ ề , trước đối tượng t r ướ c đ ó 48Tbị cười, v à sau n à y được đ í n h c h í n h 48Tl ạ i 48Tb ằ n g sự t h a m gia c ủ a n h ậ n thức. M ộ t b à già 48Tchưa hết s ắ c x u â n , mộ t cô g á i q u á 48Tlứa, 48Tn h ỡ n h à n g , một mụ đ à n b à l ẳ n g lơ, h o a n g u yệ t , l à đ ối t ư ợ n g b ị c ườ i , n g a y s a u đ ó đ ượ c 46Tnhận thức 46Tl ạ i , đ ượ c cảm thông t r ướ c 46Tsự can thiệp kịp thời 46Tcủa d â n gian, c ủ a n h ữ n g triết l ý v à n h ữ n g h ệ thống thẩm mỹ dân gian c h o p h é p , rằng n h u c ầ u á i â n c ũ n g là n h u cầu c h o c o n người, vì c o n người - và tiếng c ườ i h à i h ướ c 46Tở 46Tđ â y k h ô n g còn vẻ c h â m biếm, t r à o lộng, n ó c h ỉ còn l ạ i d ư â m c ủ a sự c ả m thông, c h i a s ẻ , c ủ a tiếng c ườ i h ồn h ậ u , khỏe k h o ắ n , c ủ a k h á t k h a o yê u đ ờ i 48Tv à 48Tđ ượ c c u ộ c đ ờ i yê u t h ươ n g , g ắ n bó. Nh ư v ậ y, x é t về 48Tmức 48Tđộ, 46Tý 46Tnghĩa c ủ a tiếng c ườ i t h ể h i ệ n t r o n g v ă n h ó a d â n g i a n c h í n h là mức đ ộ, l à 48Tý 48Tnghĩa c ủ a n h ậ n t h ứ c . So s á n h với t í n h c h ấ t , ý n g h ĩ a tiếng cười trong các h ì n h tượng n g h ệ thuật của thơ N ô m X u â n H ươ n g , c h ú n g tôi t h ấ y, nó ma n g s ắ c 46Tmàu cao đậm, rõ chất Xuân Hương, 46Tc h í n h 48Tlà 48Tc á i cười k h ẳ n g đ ị n h t r ê n cơ sở c ủ a 46Tsự khám phá 46Tc ủ a tiếng 48Tcười, 48Tq u a c á c h ì n h t ượ n g n g h ệ t h u ậ t đ ộ c đ á o c ủ a mì n h , Xu â n H ư ơ n g 48Tđã đ ạ t đ ế n 48Tgiới h ạ n c ủ a sự 46Tviên mãn 46Ttrong n h ậ n t h ứ c , đ ể đ ạ t đến giá trị c ủ a n g h ệ t h u ậ t , c h í n h là sự 46Tkhám phá ra những vấn đề ở tầm cao hơn, trong triết lý nhân bản của dân gian. 46TĐọc b ấ t cứ bài t h ơ n à o , t r o n g h ệ t h ố ng n h ữn g b à i t h ơ mang yếu tố

h à i ( đ ặ c b i ệ t là n h ữn g bà i thơ kết h ợ p v ớ i v i ệ c sử d ụ n g n h ữn g h ì n h t ư ợ n g nghệ t h u ậ t k ỳ 116Td ị ) , 116Tta thấy đ ề u có sự g ặ p gỡ c ủ a c á i 46Thài hước 46Tđ ồ n g h à n h v ớ i 46Tsự khám phá - khám phá qua cái hài hước. Hài hước để khám phá. 46TQ u a c á c h ì n h t ượ n g t ự n h i ê n , lạ l ù n g , k ỳ d ị làm người ta 46Tliên tưởng ngay lập tức đến cái đó, 46Tq u a c á c bà i t h ơ 46T"Vịnh cái quạt", "Đèo Ba Dội", "Đá Ông chồng Bà chồng" 46T... v à cái h à i h ướ c , tiếng cười x u ấ t h i ệ n - ở đ â y k h ô n g có sự p h ủ đ ị n h, n ó có h à i h ướ c , có tiếng cười, n ó l à m mọi người p h ả i đ ỏ mặt, n ó rất khó n ó i , n h ưn g đ ằ n g s a u p h ú t g i â y h à i h ướ c ấ y, n ó b u ộ c n g ườ i ta 46Tphải nhận thức lại 46Tvấn đ ề " g â y cười" ấ y, n ó c ò n là 46Tsự khám phá : khám phá ra vẻ đẹp của con người một cách rỡ ràng nhất, 46Tt r o n g n h ữn g h ì n h t ượ n g có tư t h ế 46Tnghịch dị 46T( h ì n h t ượ n g n g h ị c h d ị đ ã đ ượ c n ê u ở mụ c 3.2.1 c ủ a l uậ n á n ) , ở c u n g bậc c ủ a sự k h á m p h á đ ầ y t á o b ạ o t r o n g việc t hể h i ệ n h ì n h tượng nghệ t h u ậ t , về p h ươ n g d i ệ n n à y Bà C h ú a thơ N ô m c ủ a c h ú ng t a , so s á n h với t h i ê n tài N g u yễ n Du , B à lại có p h ầ n h ơ n . T ó m l ạ i , tiếp t h u từ tiếng c ườ i h à i h ướ c , d â n c h ủ c ủ a nghệ t h u ậ t b i ể u h i ệ n từ k h o t à n g t h i liệu, chất liệu p h o n g p h ú c ủ a v ă n h ó a d â n gian Vi ệ t Na m, từ v i ệ c thể h i ệ n n h ữn g h ì n h tượng n g h ệ t h u ậ t đ ộ c đ á o , k ỳ d ị (Grô-tếch - mụ c 3 .2 .1 c ủ a l u ậ n á n ) ; Tiếng c ư ờ i trong h ệ thống các b à i t h ơ N ô m ma n g đ ậ m yếu tố h à i h ướ c c ủ a B à đ ộ c đ á o b ở i n ó k h ô n g chỉ là tiếng c ườ i g i ả i t r í , tiếng cười n h ậ n t h ức mà cao h ơ n 80Tn ó 80Tlà tiếng cười c h ứ a đ ựn g , thể h i ệ n sức s á n g tạo 46Tđộc đáo, ý 46Tn g h ĩ a k h á m p h á 46Tnhững giá trị nhân văn ở tầm độ sâu sắc hơn, 46Ttriết l ý h ơ n .

Tiếng c ườ i đ ộ c đ á o t r o n g t h ơ Nô m X u â n Hư ơ n g c ũ n g trở

t h à n h một đ ặ c trưng

218

c h ưa h ẳ n dễ đ ượ c c ô n g n h ậ n . X ư a n a y, k h ô n g p h ả i là k h ô n g có n h ữn g đ ị n h k i ế n về tiếng c ườ i h à i h ư ớ c , dâ m t ục đối v ớ i thơ Xu â n Hương. Thhơ Xu â n Hư ơ n g k h ô n g k é o người ta x u ố n g nỗi b u ồ n , b ằ n g tiếng cười - n h ư t h ơ Tú x ươ n g . C á i cười t r o n g t h ơ Xu â n H ưo n g k h ô n g c h ỉ là p h ủ đ ị n h - h a y k h ẳ n g đ ị n h . Nó v ừa là liếng cười k h ẳ n g đ ị n h - vừa p h ủ đ ị n h . N ó k h ô n g c h ỉ đ e m l ạ i g i á trị 46Tnhận thức 46T( s a u c á i h à i h ướ c ) mà còn là sự n h ậ n t h ứ c 46Tkhám phá. 46TNg a y c ả t r o n g tiếng cười đ ộ c đ á o n à y - Xu â n Hương v ẫ n cứ thể h i ệ n t r o n g sự 46Tphong phú bằng 46Ttài n ă n g c ủ a mình : Trước hết, tiếng cười ấy là tiếng cười c ủ a n i ề m 46Tvui sống :

- T à i t ử v ă n n h â n a i đ ó tá ?

T h â n n à y đ â u đ ã chịu g i à tom.

( T ự tình I I )

- Q u ả n b a o mi ệ n g t h ế l ờ i c h ê n h lệch,

K h ô n g c ó , n h ưn g mà có, mới n g o a n .

( Kh ô n g c h ồ n g mà c h ửa )

- Ai về n h ắ n n h ủ đ à n e m b é ,

Xấu má u thì k h e m miếng đỉnh c h u n g .

( Dỗ n g ườ i đ à n bà k h ó c c h ồ n g )

- N à y n à y c h ị b ả o c h o mà biết, Chốn ấy h a n g h ầ m chớ mó

t a y.

(Trách C h i ê u Hổ I)

- B a o giờ t h o n g t h ả l ê n c h ơ i n g u yệ t ,

N h ớ h á i c h o x i n n ắ m lá đ a .

(Trách Chiêu Hổ I I ) .

C h ỗ 46Tđộc đáo 46Ttrong tiếng c ư ờ i c ủ a Xu â n H ươ n g c h í n h là tiếng cười đ ượ c thể h i ệ n đ ằ n g s a u n h ữn g hình t ượ n g 46Tnghịch dị - đằng sau 46Tn h ữn g hình tượng - người đ ờ i b ả o đ ó là h ì n h t ượ n g t ú c - d â m :

- Q u â n tử d ù n g d ằ n g đ i c h ẳ n g d ứt ,

Đ i thì c ù n g d ở , ở k h ô n g x o n g .

(Thiếu n ử n g ủ n g à y)

- H i ề n n h â n q u â n tử a i mà chẳng,

M ỏ i gối c h ồ n c h â n v ẫ n muốn t r è o .

(Đèo Ba Dội)

219

- Đ á k i a còn biết x u â n già d ặ n ,

C h ả t r á c h n g ườ i ta l ú c trẻ t r u n g.

( Đá Ôn g c h ồ n g B à c h ồ n g )

- T h ú v u i q u ê n cả n i ề m lo c ũ ,

Kìa c á i d i ề u a i n ó l ộ n l è o .

( Qu á n Kh á n h )

- Q u a c ửa , mình ơi n ê n n g ắ m l ạ i ,

N à o a i có biết n ỗ i h ưn g b ồ n g .

( Kẽ m T r ố n g )

- L â m t u yề n q u yế n cả p h ồ n h o a l ạ i ,

R õ k h é o t r ờ i già đến d ở d o m.

119T*

( Độ n g H ươ n g Tí c h )

- H ồ n g h ồ n g má p h ấ n d u yê n vì c ậ y, C h ú a dấu v u a yêu một cái n à y.

( Vị n h c á i q u ạ t )

220

X i n h ã y đ ọ c t h ê m một l ầ n t r ọ n v ẹ n c h o n h ữn g b à i t h ơ bị coi là d â m - tục, n g h ị c h dị ấ y. Để hiểu đ ượ c h a i đ i ề u c ầ n p h ả i h i ể u . T h ứ n h ấ t , đ ể 46Tđính chính 46Tlại : Th ơ Xu â n Hư ơ n g , n h ữn g bài t h ơ n h ư t h ế k h ô n g là mộ t c h ú t 46Ttục dâm. 46TTh ứ h a i , tiếng c ư ờ i ấy, trong c á c b à i thơ đ ộ c đ á o và n g h ị c h dị, t r o n g t í n h c h ấ t c ủ a các h ì n h tượng ấy, k h ô n g h ề là t i ế n g cười h à i h ướ c đ ể mu a v u i , đ ể t h ỏ a mã n n h ụ c d ụ c . Tiếng cười ấy đ ã đ ạ t đ ến g i á trị c ủ a triết l ý , b ằ n g sự 46Tkhám phá, nhận thức 46Ttrước v ấ n đ ề 46Tnhân sinh 46Tl ớ n l a o đối v ớ i 46Tcon người. 46TB ở i lẽ, tiếng c ườ i ấy, t r ướ c hết, b à y tỏ n i ề m thông cảm, 46Thiểu biết 46Tthực sự, về n h u c ầ u sống đ ầ y đ ủ c h o c o n người. Điều n à y, t r ướ c Xu â n H ư ơ n g , người t a ch ưa một tác g i ả n à o 46Tthể hiện 46Tđ ạ t đến 46Ttầm thế ấy. 46TỞ mức đ ộ khác, b ằ n g tiếng cười độc đ á o c ủ a mình, Xu â n H ư ơ n g 46Tkhám phá, nhận thức 46Tr a vẻ đ ẹ p 46TNgười 46Tc ủ a 46Tcon người 46T( x ư a n a y, n g ườ i ta q u a n n i ệ m 46Tvẻ đẹp người 46Tthiên v ề vẻ đ ẹ p của p h ẩ m g i á - đ ị a v ị -

d ò n g d õ i con n g ườ i .. . ) . Xu â n H ươ n g 46Tnhận thức, khám phá 46Tr a 46Tvẻ đẹp 46Tthực sự t i n h n g u yê n c ủ a con n g ườ i - M ộ t q u a n n i ệ m thẩm m ỹ mới -đ ộ c đ á o đ ã xuất h i ệ n : r ằ n g t h ực sự có một vẻ đ ẹ p hình thể - 46Tđộc lập. 46TV à n ó c ũ n g l à cái đ ẹ p . Sự t r â n t r ọ n g t r ướ c c á i đ ẹ p p h ả i trở t h à n h đ ạ o l ý. Th á i đ ộ ấy v ớ i con n g ườ i , cũng n h ư vẻ đ ẹ p c ủ a con n g ư ờ i t h ậ t đ ẹ p , t h ậ t đ á n g q u ý , t h ậ t s â u s ắ c l à m s a o . T r o n g t r u yệ n Ki ề u c ủ a t h i h à o Ng u v ễ n Du , c h ỉ mộ t c â u Ki ề u , N g u yễ n Du tả Th ú y Kiều tắm. M ộ t vẻ đẹp 46Thình thể của 46Tn gư ờ i p h ụ n ữ đ ã x u ấ t h i ệ n - d ẫ u c h ỉ là trong h ư ả o ... V ẫ n cứ g ợ i lên cái c ả m x ú c t h ậ t đ ẹ p , t h ậ t t i n h khiết về n g ườ i p h ụ nữ. Vậ y mà, X u â n H ư ơ n g có cả h ệ thống n h ữn g b à i t h ơ n h ư thế. Điều ấy, h ẳ n r ằ n g đ ã h ì n h t h à n h rất rõ, r ấ t 46Tđậm 46Tt r o n g q u a n niệm, ý t ư ở ng về 46Tcái đẹp. 46TX u â n Hư ơ n g mượn tiếng cười đ ể b à y tỏ một thái đ ộ , một triết lý n h â n s i n h vì c o n người - b ằ n g n h ữn g h ì n h tượng đ ộ c đ á o và q u a n h ữn g h ì n h tượng độc đ á o n h ư thế. C ũ n g b ằ n g 46Ttiếng cười, 46Tc ù n g v ớ i việc đ ưa các h ì n h t ượ n g " t h ấ p h è n " v à o t h ơ c a , X u â n Hươ n g muốn b à y tỏ q u a n n i ệ m, triết l ý 46Tdân chủ, bình đẳng 46Tđ ã có từ t r o n g n g u ồ n cội c ủ a n ề n v ăn h ó a d â n g i a n ( mà b à x ứn g đ á n g là mộ t đ ạ i biểu x u ấ t s ắ c ) . Nh ư v ậ y, b ằ n g tiếng cười độc đ á o - đ ặ c biệt, thể h i ệ n q u a n h ữn g b à i t h ơ n h ư t r ê n , c h ú n g t ô i c h o r ằ n g : Tiếng c ườ i c ủ a Xu â n Hư ơ n g là tiếng c ườ i b à y tỏ triết l ý d â n c h ủ - b ì n h đ ẳ n g - tự n h i ê n c ủ a d â n g i a n . M ặ t k h á c , đ ặ c b i ệ t , v ớ i tiếng c ườ i , bằng tiếng c ư ờ i , Xu â n H ươ n g k h á m p h á , n h ậ n t h ức r a 46Tvẽ đẹp 46Ttuy ệ t v ờ i c ủ a con người. R ằ n g cái đ ẹ p c ủ a c o n người l à 46Tđiều quý giá. 46TB ở i vậy, con ng ườ i đ á n g đ ư ợ c q u ý yê u , t r â n t r ọ n g . Và vì thế, con người k h ô n g có q u yề n lãng q u ê n R Rh a y " x a lạ" v ớ i n ó . Ý n g h ĩ a ấ y l à mới mẻ , c á c h t h ể h i ệ n ấy là n h â n b ả n , là đ ộ c đ á o biết b a o n h i ê u . Điều ấy l à h ạ t n h â n t ạ o n ê n tiếng cười độc đ á o ở thơ Nô m X u â n H ươ n g , c ũn g n h ư sức sống c h o các s á n g tác t h ơ Nô m c ủ a B à .

3.23 Thơ Nôm Hồ Xuân Hương, sự thể hiện độc đáo của tiếng nói cá nhân - thẳm sâu sự kêu đòi cho quyền sống cá nhân trọn vẹn cho con người.

Vă n h ọ c n g h ệ t h u ậ t c h â n c h í n h và đích t h ực v à

221

l u ô n l u ô n l ấ y 46Tcon người 46Tl à m 46Ttrung tâm 46Tthể h i ệ n . H ẳ n n h i ê n R, Rn h ữn g k h a o k h á t nỗi n i ề m c h u n g r i ê n g c ủ a con người b a o giờ cũng là đ ề tài vĩ n h c ửu c ủ a n g h ệ t h u ậ t , c ủ a v ă n học. N h ưn g k h ô n g p hả i b a o g i ờ R Rn h ữn g c h ủ đ ề ấy c ũ n g được

t h ể h i ệ n đ ầ y đ ủ v à t r ọ n v ẹ n n h ư mơ ước c ủ a c o n người. Q u a mỗi t h ờ i đ ạ i , mỗi h o à n c ả n h lịch sử, xã hội, v ă n h ó a , n h ữn g 46Tquan niệm con người 46Tvà việc 46Tthể hiện con người 46Tv ớ i đ ầ y đ ủ n h ữn g sắc d i ệ n c ủ a n ó được t h ể h i ệ n t r o n g v ă n h ọ c nghệ t h u ậ t có k h á c n h a u . Xé t trên b ì n h d i ệ n v ă n h ọ c d â n g i a n t h ờ i k ỳ n à y, n h ữn g n ỗ i niềm riêng tư s â u k í n c ủ a con người, d ù ở h ì n h thức n à o c ũ n g v ậ y, trào p h ú n g h a y t r ữ tình ; d ù k í n đ á o h a y bộc trực h à i hước n h ư thế n à y :

Đ i đ â u mà c h ẳ n g lấy c h ồ n g ?

Người 46Tta 46Tlấy hết, c h ổ n g mô n g mà g à o .

G à o r ằ n g : đất h ỡ i , t r ờ i ôi !

S a o không t h í bỏ c h o 46Ttôi 46Tc h ú t c h ồ n g .

H a y l à :

- T h ư ơ n g 47Tai 47Tbằng n ỗ i t h ươ n s con,

N h ớ 47Tai 47Tbằng nỗi g á i son n h ớ c h ồ n g .

- Xấu tre, uốn chẳng n ê n c ầ n ,

Xấu mai, n ê n c h ẳ n g đ ặ n g g ầ n v ớ i 47Te m .

T r o n g c á c bài ca d a o đ ầ y ắ p n h ữn g đ ạ i từ 46T"ta", "tôi", "ai", "em" 46Tn h ưn g k h á c v ớ i v ă n h ọ c t h à n h v ă n , n ỗ i n i ề m ấy, d ẫ u là c ủ a "ta", c ủ a "tôi", của " a i " đó, h a y là c ủ a ... cả " e m" n ữa ... thì, " c á i tôi" r i ê n g đ í c h t h ực ấy v ẫ n k h ô n g có tên gọi .. .

47TT h ơ 47TN ô m Xu â n H ư ơ n g , h ơ n bất cứ n h à t h ơ n à o t r ư ớ c đ ó , mà nỗi niềm riêng l ạ i bộc lộ t h ậ t s â u sắc. C ù n g v ớ i Th a n h Qu a n 47T"một mả n h tình riêng, ta với ta47T76T" , 76Tmột P h ạ m T h á i thủy c h u n g c h o mối

222

C a d a o , d â n c a , d ẫ u có d ẫ u có cả trăm v ạ n n gà n l ầ n của những "thiếp", "chàng", " a n h " , "em", "mình", " t a " thì c ũ ng c h ỉ là c ủ a một mình, một mì n h . . . c á i t a ... . Vì v ậ y, nỗi n i ề m c ủ a ca d a o , d ẫ u ma n g t r ă m n g à n t ê n gọi k h á c n h a u c h ă n g n ữa , t h i n ó v ẫ n là t i ế n g lòng 47Tchung 47Tc ủ a mọi l ớ p n g ư ờ i bình d â n trong xã h ộ i . Nỗi niềm ấy là 47Tcủa c h u n g .

tình v ớ i T r ươ n g Q u ỳn h Nh ư , rất cụ t h ể . Nh ữn g c á c h thể hiện r i ê n g ở từng n h à t h ơ có k h á c n ha u . Xu â n H ươ n g sôi nổi, b ạ o d ạ n , q u yế t bệt 47Thơn hết 47T: B ở i lẽ, c á i 47Tt ô i riêng 47Ttrong thơ Bà Hu yệ n T h a n h Qu a n c h ỉ 47Tthắp s á n g, 47Tr ực lên v ớ i một c â u t h ơ d u y n h ấ t , d â n g lên đ ầ u n g ọ n sóng. Và rồi s a u đó, n h ữn g câu t h ơ l ạ i r ơ i v à o â m h ư ở n g chung c ủ a l o ạ i v ă n h ọ c s a - l ô n g c a o q u ý , c ủ a sự 47Tt ĩ n h bằng 47Tđ ư ơ n g t h ờ i . 47TCái tôi 47Triêng c ủ a P h ạ m T h á i là c á i đ a u đ ớ n 47Tquay quắt 47Tt r ướ c sự t a n vỡ c ủ a một mối tình cao đ ẹ p . T r o n g t h ờ i đ ạ i ấy c ủ a mì n h , x é t v ề giác độ, Xu â n H ươ n g v ẫ n t h ậ tt 47Tcô đ ơn . 47TC á i cô đ ơ n c ủ a sư d ũ n g cảm, c ù n g với đông lực l à tình yê u k h ô n c ù n g đối v ớ i c u ộ c sống, v ớ i đ ờ i t h ườ n g . Đọc t h ơ Nô m X u â n Hương, n h ữn g n ồ i niềm cô đ ơ n v à 47Tsự cô đ ơn của mộ i nỗi n i ề m, 47Tn h ữn g b a o n h i ê u x ú c đ ộ n g , l ạ i n h ớ về n h ững b à i t h ớ n h ư d ậ y sóng c ủ a X u â n Di ệ u , c ủ a X u â n Qu ỳn h , n h à t h ơ n ữ t r ữ t ì n h 73Thiện 73Tđ ạ i mà t à i t h ơ , h ư ớ n g t h ơ c ủ a c h ị , t h ế h ế s a u chi, c h ư a một a i x u ấ t h i ệ n . Những c â u t h ơ t ì n h c ủ a n g ườ i đ à n b à chỉ có một k h á t k h a o đ ượ c yê u 47Tvà yêu tron vẹn. 47TXu â n H ươ n g , Xu â n Diệu v à cả c h ị n ữa , X u â n Qu ỳn h ơ i , tất cả đ ề u đ ã sống h ế t mình vì tình yêu, tình yêu riêng tư, bé nhỏ, trước hết là c ủ a 46Tchính mình. 46TV à tôi yêu thương n h ữn g bài thơ r ấ t riêng c ủ a Xu â n H ươ n g , b à i t h ơ B à đ ã một l ầ n cất tiếng gọi 46Tcái tôi 46Triêng của mì n h R, Rc h ẳ n g c h ú t n g ạ i n g ầ n :

" ... Nà y c ủ a 46TXuân Hương 46Tmớ i quệt rồi.

C ó p h ả i d u yê n n h a u thì t h ắ m lại,

Đ ừn g x a n h n h ư l á , bạc n h ư v ô i .

( M ờ i t r ầ u )

T h ư ơ n g cả 46Tcái tôi 46Tr i ê n g 46Tgan góc, chịụ đựng 46Tt r ướ c c á i cơ cực c ủ a

cuộc đời, đ ể gìn giữ cái 46Tsắt son 46Tc ủ a c h í n h mì n h , cho c h í n h mình :

... R ắ n n á t mặ c d ầ u t a y kẻ n ặ n ,

M à e m v ẫ n giữ tấm l ò n g s o n .

( B á n h trôi n ướ c )

223

Tôi thương đến n a o l ò n g c ủ a 46Tcái tôi 46Tr i ê n g bé b ỏ n g mà l ớ n l a o ,b ở i muốn v ư ơ n 46Ttới 46Ttầm cao c ủ a mây t r ờ i , t r ă n g , n ư ớ c , 46T"cái tôi"

46Tc ủ a nỗi niềm 46Tchẳng muốn lặng im, cam chịu, 46Tc á i tôi t h ậ t t h a n h , thật cao, t h ậ t mê n h m ô n g , v ờ i v ợ i ...

N ă m c a n h lơ l ửn g c h ờ a i đ ó ,

H a y có tình riêng v ớ i n ư ớ c n o n?

( Hỏ i trăng)

C à n g c ả m thông đến t ậ n l ò n g mì n h , t r ư ớ c c ả n h t ì n h "Lấy

chồng c h u n g " – r ất riêng, r ất Xu â n H ư ơ n g k i a :

N ă m thì mư ờ i h ọ a c h ă n g h a y c h ớ ,

M ộ t t h á n g đ ô i l ầ n , có c ũ n g k h ô n g .

(Lấy c h ồ n g c h u n g)

Rồi sẽ có bao b à i thơ cũng sẽ rất riêng về tình c ả n h đ a u lòng ấ y, n h ưn g cũng sẽ là mã i mãi, n h ữn g t h à n h n g ữ k i ể u n h ư " n ă m thì mư ờ i h ọ a " , 57Tn h ữn g 57Ttừ r ấ t t h u ầ n Vi ệ t l ẫ n n h ữn g động từ mạ n h mẽ "có" ... " k h ô n g " mà xiết đỗi mê n h m ôn g , trong sự g ợ i tả sắc sảo c ủ a cái 46Tcó, 46Tcái 46Tkhông 46T... n h ữn g từ n g ữ q u ê mù a , c h â n c h ấ t ấy c ủ a X u â n H ươ n g mã i mã i t h u ộ c v ề B à , t h u ộ c về B à C hú a Thơ Nô m rất riêng tư, 46Tcái 46T101Triêng tư 46T101Tcủa 46T101Tnhững khái khao hạnh phúc nhỏ nhoi 101Tn h ưn g: xiết đ ỗi thiết c ần ... 46Tmới 46T101Tbiết cái tôi ấy - nhỏ bé mà dữ dội, không kém phần quyết 46T101Tliệt 46Td ẫ n đến sự g a y gắt, sòng p h ẳ n g , không chấp n h ậ n sự h ơ n thiệt :

C ố đ ấ m ă n xôi, x ôi l ạ i h ẩ m,

C ầ m b ằ n g l à m m ư ớ n , mư ớ n k h ô ng c ô n g.

T h â n n à y v í biết d ườ n g n à y n h ỉ ,

T h à t r ướ c t h ô i đ à n h ở v ậ y x o n g .

224

T r o n g bất cứ b à i t h ơ n à o c ủ a Xu â n H ư ơ n g , 46Tcái tôi 46Triêng c ù n g tìm c á c h c h e n chân mộ t c á c h t à i t ì n h , k h i tâ m t ì n h , t h ủ thỉ 46T( Mời Trầu, Bánh trôi nước, Thiếu nữ ngủ ngày, Đề tranh tố nữ 46T. .. ) , l ú c l ạ i q u yế t liệt, c h á y h ỏ n g 46T(Lấy chồng chung, Không chồng mà chửa, Đá Ông Chồng Bà Chồng, Quán Khánh, Chùa Quán Sứ, Động Hương Tích, Đề Đền sầm Nghi Đống, Vịnh Cái Quạt 46T. . .) . C ứ x é t v ề số lượng bài t h ơ v à â m

h ưở n g c h u n g c ủ a c h ú n g , c h ú n g tôi n h ậ n t h ấ y tiếng nói 46Ttâm tình, cá nhân 46Tc ủ a Xu â n Hương t h ườ n g đ ư ợ c t h ể hiện trong từ thế, trong giọng điệu p h o n g p h ú , n h ưn g đặc biệt là v ớ i x u h ư ớ n g , â m h ưở n g 46Tmạnh bạo, quvết liệt, dứt khoái, 46Tmang tính 46Tbiểu tượng 46Tr ấ t cụ thể, rất 46Tđộc đáo 46T( t r o n g đ ó , có c ù n g đ ó n g g ó p c ủ a k i ể u nghệ t h u ậ t biểu h i ệ n h ì n h t ượ n g n g h ệ t h u ậ t k ỳ d ị (Grô-têch).

225

Tác p h ẩ m v ă n học là tiếng n ó i c ủ a cá n h â n n h à v ă n , đ i ề u đ ó l à tất n h i ê n . Th ơ Nô m X u â n Hư ơ n g là tiếng n ó i c ủ a 46Tcá nhân 46TX u â n Hư ơ n g . Tiếng n ó i cá n h â n ấ y trở n ê n độc đ á o bở i cách thức t h ể h i ệ n ( h ì n h t ượ n g n g h ị c h d ị ) , b ở i cả vì t h ơ b à đ ã đ ộ n g chạm đến "cõi l ò n g " , đến k h á t vọng 46Tkín thầm, 46Triêng tư n h ấ t c ủ a con người. C h ỗ ấy, k h ô n g p h ả i v ă n h ọ c d â n gi a n ( c a d a o trào p h ú n g - c â u đố t ụ c - t r u yệ n tiếu lâm) không nói. C h ỗ ấy - c à n g k h ô n g p h ả i lễ h ộ i , t r a n h k h ắ c g ỗ d â n gian không k h ắ c họa, hiểu h i ệ n . C h ỗ ấy, k h ô n g p h ả i truyền k ỳ mạ n lục", " S o n g t i n h " t r o n g v ă n học trước k h ô n g nói đ ế n . 46TChỗ ấy 46Tk h ô n g p h ả i " C h i n h p h ụ ngâm", " C u n g o á n ngâm" không d á m b é n mả n g l ạ i g ầ n . Nh ưn g c á c h n ó i , c á c h biểu lộ ở thơ Xu â n H ươ n g có khác. Nó n h ẹ n h à n g , t h â m t h ú y, b ì n h l ặ n g R Rk h i t h ể h i ệ n . Rất k h á c v ớ i tính bộc trực kiểu d â n gian. Nó mạ n h b ạ o R Rmà s â u l ắ n g - k h á c v ớ i c á c h c ủ a " T r u yề n k ỳ mạ n l ụ c " h a y "Song t i n h " . Nó gợi, mà k h ô n g t ả n h ư n h ữn g gì mà " C u n g o á n n g â m" sôi s ụ c thể h i ệ n ... C á i " c á c h " Xu â n H ươ n g thể h i ệ n n h ữn g k h a o k h á t riêng t ư , t h ầ m k í n ấy là 46Tđộc đáo. 46TN ó có chiều s â u , l a n tỏa, d ư b a - c ủ a triết l ý . Xưa n a y, n g ư ờ i ta v ẫ n q u a n n i ệ m : Hễ n ó i đến cái d â m là t ụ c . Th ơ Xu â n H ư ơ n g d á m đ ề cập n h ữn g k h a o k h á t c ủ a con ng ườ i , ỏ góc đ ộ c ủ a những c ả m x ú c s i n h l ý - c ủ a n i ề m k h o á i cảm. N h ưn g k h ô n g h ề là sự mô tả, g ợ i d ụ c . Đọc n h ữn g câu t h ơ đ ầ u c ủ a n h ữn g bài thơ n ó i về cái ấy, có t h ể đ i ề u đ ó có p h ầ n n à o ... N h ưn g n h ữn g c â u t h ơ k ế t l ạ i h o à n t o à n n â n g cấp đ ộ n ộ i d u n g th ể h i ệ n c ủ a n ó : T r ê n cả sự mô tả, thể hiện, n ó đ ã trở t h à n h 46Ttriết lý. 46TTriết lý vì sự sống t r ọ n v ẹ n , đ ầ y đ ủ c h o c o n người. Kh á t k h a o h ạ n h p h ú c là n h u cầu cững là 46Tsống còn 46Tc ủ a c o n n g ư ờ i . Vậ y mà, đ â u p h ả i n g ườ i đ ờ i a i c ũ n g d á m nói r a . Vậ y mà X u â n H ươ n g có cả 46Thệ thống 46Tn h ữ n g bài thơ n h ư thế. Ở chỗ n à o , d ấ u ấn về n h ữn g k h á t k h a o r i ê n g tư ấy c ũ n g được bộc lộ - v ớ i n h i ề u s ắ c độ, C ổ s ắ c đ ộ , b à tiếp t hu từ ca d a o , t ụ c n g ữ ( " M ờ i trầu", " B á n h t r ô i n ướ c " , "Lấy chồng chung", "Không

c h ồ n g mà c h ửa " ) . Song, cũng có c á i s ắ c đ ộ - c h ỉ 46Triêng 46Tl à c ủ a X u â n Hương.

- N g ư ờ i q u e n cõi P h ậ t c h e n c h â n xọc,

K ẻ lạ b ầ u tiên mỏ i mắ t dòm.

( Độ n g H ươ n g Tí c h )

- C à n g n ó n g b a o nh i ê u t h ờ i c à n g má u

Y ê u đ ê m c h ư a p h ỉ lại yê u n g à y.

( Vị n h cái q u ạ t )

- Thú v u i q u ê n cả niềm lo c ũ ,

Kìa c á i d i ề u a i n ó l ộ n lèo.

( Qu á n Kh á n h )

- Ở trong h a n g n ú i c ò n h ơ i h ẹ p ,

R a k h ỏ i đ ầ u n o n đ ã r ộ n g t h ù n g .

( Kẽ m t r ố n g )

- G a n nghĩa đ ã i r a c ù n g tuế nguyệt,

Khối tình cọ mãi v ớ i n o n sông.

( Đá Ôn g chồng B à chồng)

226

Ta c ò n b ắ t g ặ p n h ữn g 46Thình ảnh 46Tn h ư thế - về 46Tcái ấy - rất riêng 46Ttrong sự t h ể hiện c ủ a Xu â n H ươ n g , ở các b à i : "Tự Tình II”, "Lấy c h ồ n g c h u n g" , "Đề t r a n h tố nữ", "Đèo B a Dội" v .v .. . Nh ữn g "Trơ c á i h ồ n g n h a n " , " Oá n h ậ n trông r a k h ắ p mọi c h ò m" . " Nă m thì mười họa " C ả n ể cho n ê n h ó a dở dang", " C ò n thú v u i k i a " M ộ t l ạ c h Đà o Ng u yê n suối c h ử a t h ô ng" , "Đầm đìa lá l i ễ u giọt sương gieo .. ." c h í n h là sự thể h i ệ n , vừa là 46Ttả, mà 46Tl ạ i vừa là 46Tgợi. 46TTất cả n h ằ m đ i đến c ù n g c ủ a triết l ý n h â n v ă n p h o n g p h ú v à thực sự vì c o n n g ư ờ i . Đi ề u n à y đ ã đ ưa t ê n tuổi c ủ a Picasso - R a b e l a i s , Bô-ca-xi- ô, H ồ Xu â n H ươ n g t r o n g h à n g n g ũ n h ữn g t h i ê n tài 46Tđộc đáo, 46Ttrong

sự 46Tlớn lao 46Tmà nghệ t h u ậ t đ í c h t h ực h ằ n g v ươ n đến - triết l ý tất cả vì c o n n g ườ i .

227

T r o n g q u á trình n h ậ n t h ức về con n g ư ờ i , v ă n h ọ c v à nghệ t h u ậ t x ưa k i a v à cả h i ệ n n a y n ữ a c ũ n g đ ã và đ a n g t r ê n con đ ườ n g n h ậ n t h ức lại. Nó i g i ả n d ị h ơ n , v ă n học n g hệ t h u ậ t từ xưa đến n a y l u ô n vươn tới cái đ í c h trong sự biểu đ ạ t t h ế g i ớ i n ộ i t â m p h o n g p h ú c ủa con người, v ẫ n c h ưa b a o giờ, v ă n h ọ c nghệ t h u ậ t b ằ n g lòng v ớ i mình, càng n g à y, n ó c à n g có c á c h tìm hiểu t h ê m thế giới mới lạ, t i n h tế c ủ a con người. C o n n g ườ i k h ô n g ngừng tự k h á m p h á r a b ả n n g ã c ủ a mì n h . V à t r ê n cuộc h à n h trình g i a n n a n ấ y, X u â n Hươ n g , n h à t h ơ đ ộ c đ á o c ủ a thiên tài đ ã là n g ườ i mạ n h d ạ n bước n h ữn g bước đ i đ ầ u t i ê n , hết sức d ũ n g cảm, q u yế t liệt, d ữ d ộ i v à đ ầ y đ ủ cá t í n h trong v i ệ c sử d ụ n g v à biểu đ ạ t 46Tcái tôi 46Thết sức p h o n g p h ú , hết sức tài tình, hết sức đ ộ c đ á o . Đi ề u đ ó rất q u a n t r ọ n g đ ể g ó p p h ầ n đ ư a n h à thơ X u â n H ươ n g trở t h à n h 46Tnhà thơ kiệt xuất, một tài năng văn học độc đáo 46T[125]. Để Xu â n Hương, v ớ i n h ữn g b à i 46Tthơ góc-cạnh 46T- n h ữn g 46Triêng tư 46Tc ủ a mì n h , lại v ẫ n t h ă m thẳm, s â u x a c á i triết l ý vì 46Tcon người, 46T121Trất 121Td â n g i a n , mà c ũ n g rất 46Thiện đại. 46TĐể t h ơ Nô m X u â n H ư ơ n g mãi mã i sống v ớ i d â n g i a n c h í n h từ n ỗ i n i ề m riêng tư ấy. Để thơ N ô m X u â n Hư ơ ng k h ô n g c h ỉ là t â m sự c ủ a mọi n g ườ i mà còn rực c h á y, t h a o thức, bởi k h a o k h á t cho sự trọn v ẹ n c ủ a tình yê u . N ó l à k h a o k h á t n h â n b ả n c ủ a mọi người 46Tvà cùa cả mỗi người. 46TC ó mộ t n h à p h ê b ì nh n ổ i tiếng n à o đ ã t ừn g n ó i : c á i riêng là c á i l ớ n n h ấ t , là cái l à m n g ườ i ta l ớ n lên n h i ề u n h ấ t . Và nếu n h ư có t h ê m một sự so sánh n à o n ữa thì có thể n ó i rằng - Xu â n H ư ơ n g v à t h ơ Nô m c ủ a B à trở n ê n thiên tài, trổ n ê n độc đ á o v à có sức sống b ề n l â u t r o n g l ò n g d â n tộc , t r o ng sự t h a o thức c ủ a các thế h ệ n h à nghiên c ứu , vì n h i ề u l ẽ , s o n g có lẽ, c á i p h ầ n t h ẳ m s â u mã i mãi tươi trẻ, mã i mã i là c ủ a Xu â n H ươ n g , c h í n h là sự k ê u đ ò i 46Ttrọn vẹn cho cái tôi, 46Tc h o k h á i vọng 46Triêng tư rất chính đáng của con ngườ. 46TĐể kết t h ú c c h ươ n g cuối c ù n g , c hư ơ n g t h ứ b a c ủ a l u ậ n á n , " Th ơ Nô m Hồ Xu â n Hư ơ n g sự tiếp t h u c h ọ n lọc và s á n g t ạ o từ tư tưởng, triết lý, t h i p h á p và t ừ n g u ồ n t h i liệu c ủ a nền v ă n h ó a d â n g i a n Vi ê t Nam," c h ú n g tôi x i n n h ắ c l ạ i n h ữn g điểm cơ b ả n c ủ a c h ươ n g mụ c n à y. Tr ê n cơ sở bối c á n h lịch sử - x ã h ộ i - k i n h tế -đ ặ c b i ệ t là n h ữn g biến đ ộn g về n ề n k i n h tế từ n h ữn g biến đổi c ủ a xã h ộ i đ ã tác đ ộ n g trực tiếp đến tình h ì n h v ă n h ó a

đ ặ c b i ệ t là n ề n v ă n h ó a d â n gian ma n g đ ầ y đ ủ n h ữ n g giá trị t u yệ t vời c ủ a t h ờ i k ỳ P h ụ c h ưn g . Theo p h ươ n g p h á p l u ậ n mà M . B a k h t i n [7] đ ã đ ề x u ấ t , v ă n họ c c ủ a thời đ ạ i ả n h h ư ở n g trực tiếp k h ô n g p h ả i chỉ trực t i ế p từ n h ữn g b i ế n đ ộn g trực tiếp c ủ a lịch sử x ã h ộ i , mà c ò n là c h í n h từ, t h ô n g q u a từ h i ệ n t r ạ n g v ă n h ó a , đ ặ c b i ệ t là v ă n h ó a d â n g i a n [ 8 , 9 ] . Trên b ì n h d i ệ n c ủ a n ề n v ă n h ó a d â n gian, mà x u h ư ớ n g c h í n h c h o thấy đ ó là x u t h ế h ướ n g v ề h i ệ n thực v à đ ậ m đ à g i á trị n h â n v ă n , ma n g b ả n sắc d â n tộc s â u sắc. Thơ N ô m H ồ Xu â n H ươ n g đ ã n ả y s i n h , tồn t ạ i v à đ ơ m h o a kết t r á i t r ê n mả n h đ ấ t mà u mỡ, tốt t ươ i - c h o n h ữn g chất liệu mà v ă n h ọ c n g h ệ t h u ậ t l u ô n cần được đ ắ p bồi ... V à Xu â n H ươ n g đ ã tiếp t h u từ v ă n h ó a d â n g i a n t hế k ỷ n à y một số n é t nổi b ậ t n h ư s a u :

- T h ứ n h ấ t , bố cục n g ắ n g ọ n , h à m s ú c triết lý mang t í n h thế

tục.

- T h ứ h a i , kết c ấu đối x ứn g h a i vế đối xứng h a y đối

- T h ứ b a , h ì n h t ượ n g nghệ t h u ậ t p h o n g p h ú , độc đáo.

- T h ứ tư, kết t h ú c b ấ t ngờ .

228

V ề mức đ ộ sáng t ạ o c ủ a thơ Nô m X u â n H ươ n g , c h ú n g tôi n h ậ n t h ấ y. Xu â n H ư ơ n g đ ã t h ể h i ệ n sự sáng t ạ o c ủ a mình c h í n h b ắ t đ ầ u từ v i ệ c tiếp t h u có c h ọ n l ọ c các t h i p h á p b ậ t n ổ i c ủ a n ề n v ă n h ó a d â n g i a n t h ế k ỷ n à y. Sức s á n g tạo - ở c h ừn g mực cao h ơ n , ma n g t í n h c h ấ t đ ộ c đ á o h ơ n c ủ a t h i t à i X u â n Hương, từ n gu ồ n t h i liệu về n g h ệ t h u ậ t c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n , c h í n h là đ ượ c t h ể h i ệ n trên một số đ ặ c t r ưn g liêu biểu, c h ú n g tôi h y v ọ n g có t h ể kiếm tìm t h ê m, n h ữn g sáng tạo đ ộ c đ á o k h á c n ữ a c ủ a thơ N ô m X u â n Hư ơ ng từ nguồn s ữ a ng ọ t c ủ a v ă n h ó a d â n g i a n ( v í d ụ n h ư : c h ủ đ ề tình yê u - v à sự sá n g tạo t r o n g hình t ượ n g thể h i ệ n c ủ a t h ơ Nô m Hồ X u â n H ươ n g , về sự đ ộ c đ á o ma n g t í n h s á n g tạo từ h ệ t h ốn g các b à i t h ơ có t ê n r i ê n g x á c đ ị n h đ ị a đ i ể m, từ hình t ư ợ n g n g h ị c h d ị ( g r ô- t ê c h ) t r o n g h ệ thống các b à i t h ơ Nô m c ủ a Xu â n H ươ n g v à sự s á n g tạo c ủ a n ó từ k h o t à n g t r à o p h ú n g c ủ a v ă n h óa d â n gian). H y vọng l à n h ư thế, tất n h i ê n , , t r o n g k h i trình b à y b a đ ặ c t r ưn g độc đ á o 80Ttrong 80Tsáng tác t h ơ Nô m c ủ a Xuâ n H ươ n g c h ú n g t ô i c ũ n g đ ã í t n h i ề u và lấp ló

46T Thứ nhất : 46TT h ơ N ô m Hồ Xu â n Hư ơ n g sự sáng tạo c ủ a những

thể h i ệ n n h ữn g đặ c t r ưn g đ ộ c đ á o ấ y mà thơ Nô m X u â n H ươ n g đ ã tiếp t h u được từ n ề n v ă n h ó a d â n g i a n Việt Na m trong t h ế k ỷ n à y. Theo c h ú n g t ô i , b a đ ặ c điểm cơ b ả n độc đ á o trong nghệ t h u ậ t t h ể h i ệ n t r o n g thơ N ô m H ồ Xu â n H ư ơ n g , c h í n h l à 80Tb a 80Tđ ặ c điểm s a u đ â y :

46T Thứ hai: 46TThơ Nô m H ồ Xu â n H ươ n g sự thể h i ệ n độc đ á o c ủ a

h ì n h tượng p h o n g p h ú và đ ộ c đ á o .

46T Thứ Ba : 46TTh ơ N ô m Hồ Xu â n Hư ơ n g 72Tsự 72Tt h ể h i ệ n 72Tđ ộ c 72T80Tđ á o 80Tc ủ a tiếng n ó i cá n h â n- t h ẳ m s â u sự k ê u đ ò i c h o q u yề n sống cá n h â n t r ọ n v ẹ n c h o con người.

Tiếng c ư ờ i ,

229

Để kết t h ú c c h ươ n g t h ứ ba c ủ a l u ậ n á n , c h ú n g t ô i c h o rằng, việc p h â n b i ệ t n h ữ n g yếu tố n à o Xu â n H ươ n g sáng t ạ o h a y tiếp t h u ( v à n g ượ c l ạ i ) từ n ề n v ă n 80Th ó a 80Td â n g i a n Vi ệ t Na m, q u ả c h ưa có mộ t r a n h g i ớ i rõ r à n g đ ể p h â n đ ị n h . V à cách p h â n tích liệt kê c ủ a c h ú n g tôi c ũ n g c h ỉ là t ươ n g đ ối c h o mụ c đ í c h c ủ a sự k h ả o sát. Song k i n h nghiệm s á n g tác từ c á c t h i ê n t à i n g h ệ t h u ậ t 80Tđ ề u 80Tc h o t h ấ y, b ả n c h ấ t c ủ a nghệ t h u ậ t d â n t ộ c đ ã biến t h à n h má u thịt, t h à n h c h ấ t liệu nghệ t h u ậ t đ ã h o à n toàn được t i n h chế mà c h ú n g ta k h ó lòng n h ậ n biết c h u n g t h ậ t triệt để, c h ỗ ấy 80Tl à 80Tsự s á n g 80Ttạo 80Tđ ộ c đ á o của t hi ê n tài. Xu â n Hư ơ n g c ủ a c h ú n g ta c ũ n g l à n h ư v ậ y. B à tiếp t h u tất c ả những s ắ c mà u đ ẹ p n h ấ t t ừ kho l à n g mà u sắc, h ộ i h ọ a của nề n v ă n hóa d â n 80Tgian - 80Tn h ưn g B à tiếp thu b ằ n g sự chọn lựa - từ sự c h ọ n l ựa ấ y, Xu â n H ư ơ n g đ ã n â n g cao, cách điệu h óa , đ ể n h ữn g h ì n h t ư ợ n g n gh ệ t h u ậ t c ủ a mìn h trở n ê n độc đáo, v ớ i mà u s ắ c v à ma n g b ả n chất c a o h ơ n , đ ẹ p h ơ n , 46Tý 46Tn g h ĩ a h ơ n . Đó là n é t độc đ á o c h u n g 80Tc ủ a 80Tmọ i t h i ê n tài trên c o n đường c h ô n g g a i gập g h ề n h c ủ a n g h ệ t h u ậ t , mà Hồ Xu â n H ươ n g là một trong n h i ề u tên t u ổ i mà n g h ệ t h u ậ t 80Tđ ã 80Tt r â n trọng n h ắ c đến. B ở i B à đ ã biết 46Tkế tục 46Tv à 46Tchọn lọc 46Tmột c á c h 46Ttuyệt vời 46Tn h ữn g đ ặ c t r ưn g nghệ t h u ậ t đ ặ c sắc c ủ a nghệ t h u ậ t v ă n h ó a d â n g i a n và s á n g t ạ o n ó , đ ể n ó trở n ê n độc đ á o một c á c h t uyệ t vời. Đó l à lý d o vì sao Bà c h ú a t h ơ Nôm, B à c h ú a c ủ a n h ữn g b à i t h ơ h à i h ư ớ c mà triết l ý , bà c h ú a c ủ a n h ữn g b à i thơ mà hình tượng n g h ệ t h u ậ t k ỳ d ị (grô- têch) n h ư là sự t há c h thức, d i ễ u cợt khó hiểu, l ạ i trở n ê n t h i ê n tài.

230

X é t về mặ t n à o đấ y, có t h ể gọi n h ư thế. Tên tuổi c ủ a B à từ l â u đ ã được biết đến, v à có lẽ h ơ n b a o giờ hết, với h i ệ n tại, vấn đề n g h i ê n cứu thơ Nô m H ồ X u â n Hư ơ n g đ a ng trở n ê n cấp thiết c ù n g với sự n h a n h n h ạ y c ủ a các t h ô n g tin k h o a h ọ c khá đ ầ y đ ủ . Lu ậ n á n c ủ a c h ú n g tôi, trong c h ừn g mực v à g i ớ i h ạ n c ủ a n g ườ i tập sự đến v ớ i k h o a h ọ c c ũn g mo n g mỏi đ ó ng góp được một ít n h ữn g s u y n g h ĩ , p h á t h i ệ n v à đ á n h giá về t h i t à i c ủ a Xu â n Hươ n g trong sự liên h ệ v ớ i n ề n vă n h ó a d â n g i a n V i ệ t N a m v à o n ửa cuối thế k ỷ XVIII và n ửa đ ầ u thế k ỷ XIX.

PHẦN KẾT LUẬN

231

H ồ Xu â n H ươ n g là một trong số các n h à t h ơ mà tên tuổi đ ã rực s á n g trên thi đ à n v ă n h ọ c c ủ a d â n tộc. Đề tài về B à c ũ n g n h ư n h ữn g b à i thơ Nô m k ỳ tài c ủ a B à d ẫ u là có cả 46Tmột lịch sử vấn đề 46Tđ ượ c n g h i ê n 46Tcứu- cũng rất độc đáo, 46Tthì c h o đến n a y, n h ữn g vấn đ ề 46Tđã, đang 46Tv à 46Ttiếp tục nghiên cứu về Bà 46Tv ẫ n c ò n n h i ề u n h ữn g g ó c c ạ n h c ầ n đ ư ợ c bổ khuyết. Đã từ rất l â u n a y, v ấ n đ ề nghiên cứu v ề B à , n ó i c h u n g , đ ã là rất p h o n g p h ú. 58TVề 58Ttiểu s ử R, Rq u a t r u yề n t h u yế t c ủ a d â n gian, q u a t h ư tịch, q u a c h ín h v ă n b ả n n g h ệ t h u ậ t c ủ a B à . Dầ u r ằ n g c h o đến l ú c n à y, g ư ơ n g mặ t tiểu sử c ủ a n h à thơ v ẫ n c ò n n ằ m trong 46Tkhoảng trống, với 46Tn h i ề u vấn đề cần tiếp t ụ c . M a y mắ n t h a y, k h u ô n mặ t n h à t h ơ lại hiện ra k h á rõ q u a v ă n b ả n t ậ p thơ "Lưu h ươ n g k ý " , b ằ n g sự h i ệ n d i ệ n đích thực c ủ a tuổi tên là n h ữn g độc giả - bè b ạ n c ủ a Xu â n H ư ơ n g t h ờ i ấy v à h ơ n cả t h ế n ữa , k h u ô n mặ t H ồ Xu â n H ươ n g hiện l ê n từ chính n h ữn g b à i thơ N ô m tươi r ó i c h ấ t cuộc đ ờ i , v ớ i cả niềm v u i v à n ỗ i b u ồ n là rất t h ậ t , rất Xu â n Hươ n g . Nhưng n h ữn g vấn đ ề đ ã được n g h i ê n cứu về H ồ Xu â n H ươ n g c h o t h ấ y giới n g hi ê n cứu v ă n h ọ c đã tỏ r a có sự n ỗ lực rất l ớ n , rất c ô n g p h u , h ầ u n h ư là n h ữn g bộ ó c t h ô n g minh n h ấ t c ủ a Vi ệ t Na m v à p h ầ n n à o đ ó , c ủ a cả n h â n l o ạ i đ ã c ù n g cố g ắ n g t h a m g i a vào v i ệ c nghiên c ứu v ớ i nhiều mức đ ộ k h á c n h a u , đ ể t r ả l ờ i n h ữn g c â u h ỏ i v ô c ù n g h ắ c b úa về vấn đ ề n à y. N h ữn g n h à n g h iê n cứu đ ầ u t i ê n về Hồ Xu â n Hư ơ n g n h ư Hoa B ằ n g , Vă n T â n , D ư ơ n g Qu ả n g Hà m, T r ầ n Th a n h M ạ i , Xu â n D i ệ u . . . Và c h o đến các g i á o sư nghiên cứu v ề t h ơ Xu â n H ươ n g , đ ó là các Giáo sư Lê Trí Vi ễ n , Ng uyễ n Lộc, Lê Hoài N a m, Đ ặ n g T h a n h Lê ... C h o đến c á c n h à n g h i ê n c ứu n ướ c n g o à i tên tuổi n h ư : M a u r i c e Du r a n d ( P h á p ) , n h ư n h à n g h i ê n cứu Việt Na m đ ặ c b i ệ t là t h ơ Hồ Xu â n H ươ n g : Tiến sĩ NI . Ni c u l i n c ù n g các đ ồ n g h ươ n g t u yệ t v ờ i c ủ a ô n g . Th ơ H ồ Xu â n Hương đ ượ c dịch r a tiếng P h á p , tiếng N g a , B u n g a r i a mà n ữ t h i sĩ n ổ i tiếng của x ứ sở Hoa Hồng n à y - Đ i- mi - t r ô - v a đ ã d à n h q u yề n đ ư ợ c giới t h i ệ u , v ớ i sự yê u q u ý rất đ ặ c b i ệ t t h i tài Xu â n H ươ n g c ủ a c h ú n g ta. T r ê n t ạ p c h í Vă n học, mụ c thông tin v ă n h ọ c c ũ n g g ầ n đ â y ( t h á n g 1 2- 1 9 9 5 ) có cho biết thơ Xu â n Hương đ ã được d ị c h r a tiếng P h ầ n La n . C h ư a k ể đến n h ữn g tác giả Vi ệ t Na m l ầ n đ ầ u tiên d ị c h v à g i ớ i thiệu thơ Xu â n Hư ơ n g r a tiếng Pháp, đ ó là tác giả T r ầ n C ửu

232

C h ấ n trong " L e s grandes pioétesses d u Vi e t N a m Et u d e s littéraires Đoàn Th ị Điểm, B à Hu yệ n Th a n h Qu a n , Hồ Xu â n Hư ơ n g , S ươ n g Ng u yệ t An h " , v ớ i ý đ ồ c ủ a n g ư ờ i dịch là vì t h i tài c ủ a các n h à thơ n ữ Việt Na m c ầ n được g i ớ i t h i ệ u t r ê n v ă n đ à n n h â n loại, đ ể thế giới biết đến v ẻ đ ẹ p c ủ a n g ư ờ i p h ụ n ữ Vi ệ t Na m q u a t h i ca. S a u đó, n ă m 1 9 6 5 , c ũ n g cả h ơ n mười n ă m s a u , Tr ầ n Vă n T u n g c ũ n g l à m v i ệ c n g h i ê n cứu, bình c h ú và dịch giải t h ơ Hồ X u â n H ươ n g r a tiếng P h á p . C ù n g v ớ i c á c n h à n g h i ê n cứu k i ê m dịch g i ả n h ư t r ê n c ò n có cặp d ị c h giả Hữu Ng ọ c - Francoise C o r r è z e ,đ ã là n h ữ n g tiếng n ó i tích cực t r o n g việc giới thiệu t h i tài X u â n Hươ n g trên t r ư ờ n g quốc tế. Cuốn sách là sự n g h i ê n cứu n g h i ê m túc, p h o ng p h ú v ề Hồ Xu â n H ươ n g . Nó đ ượ c x u ấ t h i ệ n v à o n ă m 1 9 8 4 . Sau đ ó , không lâu lắm, n ă m 1986, g i á o sư G . Ba-lơ- bân c ủ a t r ườ n g đ ạ i h ọ c P e n- x i n- Va - n i a - ô n g đ ã từng có một số đ ầ u sách v ề Việt Nam, t á c giả đ ã g i à n h một số l ư ợ n g l ớ n t h ờ i g i a n n ó i v ề c u ộ c đ ờ i và sự n g h i ệ p c ủ a Hồ Xu â n H ươ n g . Kh ô n g hiếm n g ư ờ i có h i ể u biết v ề v ă n h ó a V i ệ t N a m ở n ướ c n g o à i c ũ n g đ ã từng h á o h ức tìm hiểu t h ơ Hồ Xu â n H ươ n g ( ý muốn đề cập đến mả n g t h ơ Nô m t r u yề n t ụ n g ) đ ề u c h o r ằ n g k h i c hư a h i ể u t h ơ N ô m Xu â n H ươ n g là c h ư a tiếp c ậ n đ ư ợ c k h o b á u c ủ a v ă n h óa v à c á i độc đ á o c ủ a t â m h ồ n Vi ê t Nam. B ở i lẽ t h ơ H ồ Xu â n H ư ơ n g là cả 46Tmột nền văn hóa dân tộc, 46Tn ề n 46Tvăn hóa dân gian 46Tc ủ a Vi ệ t n a m, đ ó là một l ẽ . Nh ưn g đ ó c ũ n g còn là vì thơ N ô m Xu â n H ư ơ n g biết g ắ n 46Tvấn đề dân tộc 46Tn à y v ớ i vấn đ ề c ủ a 46Tnhân loại. 46TĐó là mẫu số c h u n g c ủ a n h â n l o ạ i - đ ó l à vấn đ ề thuộc về 46Ttâm thức nhân loại 46T. Đó là n h ữn g vấn đ ề con n g ườ i còn và mãi mãi còn q u a n tâm. So v ớ i cả Nguyễn Du , t r ê n p h ươ n g d i ệ n n g h i ê n c ứu , n h ữn g t r a n h l u ậ n về Xu â n Hư ơ n g v ẫ n mu ô n p h ầ n p h o n g p h ú , muôn p h ầ n p h ứ c t ạ p . Xé t về p h í a công c h ú n g , độc giả - Tr u yệ n Kiề u v à t h ơ N ô m Hồ Xu â n Hư ơ n g là - vô c ù n g đ ô n g đảo. B ở i h a i t h i ê n k i ệ t t á c mà n h â n l o ạ i đ ể g i à n h c h o V i ệ t Na m đ ề u l à k h ú c h á t n h ữn g v u i b u ồ n , n h ữn g nỗi n i ề m c ủ a mỗi con n g ườ i . N ó là tiếng n ó i c ủa tri âm. C ũ n g vì t h ế , Tr u yệ n Ki ề u h a y t h ơ N ô m X u â n H ư ơ n g l u ô n sống trong lòng d â n tộc - n h ư là mó n ă n t i n h t h ầ n q u ý b á u . Ng ườ i t a chiêm n g h i ệ m c u ộ c đ ờ i bằng v iệ c bói Ki ề u , người ta d ù n g t h ơ N ô m X u â n H ươ n g đ ể thổ lộ n h ữn g k h a o k h á t h ạ n h p h ú c được á i â n , đ ượ c trọn v ẹ n c ủ a mì n h . Biết b a o n h i ê u c ô n g t r ì n h đ ã n gh i ê n cứu v ề Xu â n H ươ n g , biết b a o n h i ê u l ầ n

233

thơ B à được 46Ttái bản, 46Tv à tái b ả n v ớ i số l ượ n g k h ô n g p h ả i n h ỏ . N h ữn g tác p h ẩ m t h ơ Nô m Xu â n Hư ơ n g h ô m n a y liên t ụ c đ ượ c các n h à x u ấ t b ả n - cho r a đời v ớ i h ì n h t h ức x i n h x ắ n đ ã n g à y c à n g đến được v ớ i đông đảo b ạ n đọc. X é t v ề q u á trình n g h i ê n 72Tcứu, 72Tcác sáng t á c được coi l à c ủ a Xu â n H ư ơ n g , c ũ n g n h ư việc 46Ttìm hiểu 46Ttiểu sử c ủ a Hồ Xu â n H ươ n g d ẫ u thật l à 46Tphong phú, 46Tn hư n g c ũ n g là hết sức p h ứ c tạp. C o n đ ườ n g n g h i ê n c ứu đ ã là k h á d à i , t ừ k h i n g ư ờ i ta đ ượ c biết đến t h ơ Xu â n H ư ơ n g , v ậ y mà v ẫ n c h ư a đ ưa đến kết t h ú c t h ỏ a đ á n g . Nh ưn g c h o mãi đến n h ữn g n ă m t á m mươi c ủ a t h ế k ỷ n à y, cùng với sự tiến b ộ đ ặ c b i ệ t c ủ a khoa n g h i ê n cứu l ý l u ậ n v ă n học t r ê n thế giới - mà M .B a k h t i n là n h à k h o a h ọ c lỗi lạc v à x u ấ t sắc, c ù n g v ớ i sự c h u yể n tải rất c h í n h xác c ủ a N .I . N i c u l i n , g i ớ i n g h i ê n cứu v ă n học đ ã d ứt k h o á t tiếp nh ậ n p h ươ n g p h á p l u ậ n nghiên cứu c ủ a M .B a k h t i n . Trong c h ươ n g thứ n h ấ t c ủ a nội d u n g l u ậ n á n , c h ú n g tôi k h ôn g p h ả i l à m c ô n g v i ệ c c ủ a n g ư ờ i sưu t ậ p , biên c h é p g i ả n đ ơ n các t h ư tịch đã n g h i ê n cứu v ề H ồ Xu â n H ươ n g . T r á i lại, c h ú n g tôi đ ã c h ọ n lọc từ những công t r ì n h n g h i ê n cứu về Hồ Xu â n H ươ n g ( đ ặ c b i ệ t là vấn đề t h ơ Nô m c ủ a B à ) , k ể cả n h ữ n g b à i , n h ữn g tin tức, n h ữn g t h ô ng b á o n ằ m t r ê n n h ữn g tờ b á o h a y bài viết không c h u yê n là về Xu â n Hư ơ n g , n h ưn g trên t h ự c tế, có n h ữn g chỗ l à rất q u ý , rất tinh, mới mẻ, độc đáo, n h ữn g c h ỗ có g ắ n v ớ i v ă n hó a d â n g i a n Việt N a m thế k ỳ n à y đ ề u đ ã đ ư ợ c c h ú n g tôi k h a i t h á c và thể h i ệ n . Đ i ề u đ ó c h o p h é p c h ú n g tôi có đ ượ c n h ữn g n hậ n x é t k h á h ệ t hốn g về q u á trình n g h i ê n cứu vấn đề t h ơ Nô m H ồ Xu â n H ươ n g 46Ttrong văn hóa dân gian Việt Nam. 46TC h í n h trên cơ sở ấy đ ã g i ú p c h o c h ú n g tôi mở r a n h ữn g c h ươ n g tiếp t h e o c ủ a l u ậ n á n , góp p h ả n g i ả i quyết những vấn đ ề c ò n l ạ i đ ư ợ c đ ặ t r a từ c h í n h p h ầ n 46Tkhảo sát 46Tcó 46Thệ thống 46Tn h ữn g công t r ì n h nghiên cứu v ề vấn đề n à y. Đó l à c h ươ n g t h ứ h a i : Bối c ả n h c ủ a nề n v ă n hóa d â n gian Việt Na m n ửa cuối thế k ỳ XVIII v à n ửa đ ầ u t h ế k ỷ XI X , v ớ i tư cách 46Tlàm nền 46Tc h o sự thể h i ệ n nội d u n g c ủ a c h ươ n g t h ứ b a : Th ơ Nô m H ồ Xu â n Hư ơ n g - sự kế t h ừ a c h ọ n lọc v à s á n g t ạ o từ n ề n v ă n h ó a d â n g ia n Vi ệ t Na m đ ồ n g thế kỷ v ớ i nó . Kết cấu giữa các c h ươ n g là kết cấu l ô g i c - c h ặ t chẽ, bổ k h u yế t , tương h ỗ c h o n h a u cùng l à m b ậ t n ổ i n h ữn g gì X u â n Hư ơ n g tiếp t h u đ ư ợ c từ k h o v à n g q u ý giá c ủ a 46Tnền văn hỏa dân gian Việt nam thời kỳ này 46T- Đồng thời, bằng sự t h a m chiếu từ các tài liệu v ề v ă n h ọ c d â n g i a n , n g h ệ t h u ậ t d â n gian, phong tục, tập q u á n ,

h ộ i l ễ d â n gian cũng n h ư t í n n g ưỡ n g d â n gian, từ những thông t i n lịch s ử mớ i mẻ ... c h ú n g t ô i p h á t h i ệ n đ ượ c các đ iể m độc đ á o t r o n g n g h ệ t h u ậ t t h ể h i ệ n , từ các bài t h ơ Nô m c ủ a Xu â n Hư ơ n g . R õ ràng, Xu â n H ươ n g độc đ á o ngay trong cách t h ức t h ể h i ệ n , trong h ì n h t ượ n g nghệ t h u ậ t độc đ á o sắc mà u d â n tộc, tất n h i ê n , b ằ n g thiên tài c ủ a 46Tmình, dấu hiệu 46Tc ủ a sự 46Tsáng tạo đã có mặt ở khắp các bài thơ, 46Ttrong các h ì n h tượng n g h ệ t h u ậ t mà thơ B à thể h i ệ n . C ó cái ta h i ể u r a , thấy đ ư ợ c , n ắ m b ắ t đ ượ c nó. C ũ n g có cái, có đ i ề u , t a c h ỉ 46Tcảm nhận 46Tđ ượ c n ó , ở h ươ n g v ị tỏa l a n , h à i h ò a , s â u thẳm. T h ơ Xu â n H ư ơ n g là triết lý c ủ a sự k ê u đòi d â n c h ủ , k ê u đòi sự t o à n mỹ c h o c o n n g ườ i v ớ i n h ữ n g 46Tkhao khát đẹp đẽ, 46Th o à n thiện và viên mã n nhất. T h ơ Xu â n H ươ n g là thơ c ủ a 46Tnỗi niềm, 46Tc ủ a 46Tthân phận, 46Tn ó d â n tộc, mà cũng rất h i ệ n đ ạ i , rất n h â n loại. Đọc thơ Xu â n H ươ n g , t h ươ n g c á i cô đ ơ n mu ô n t h uở c ủ a n g ư ờ i đ à n b à " mộ t mì n h " , c á i 46Tcô đơn của con người, 46Tl ạ i t h ấ y n h ớ đến vô c ù n g n h ữn g c â u thơ n g h e n h ư là máu c h ả y từ t r o n g 46Ttim của người đàn bà làm thơ 46TXu â n Qu ỳn h , n g ườ i đ à n b à 46Tbiết hát khúc hát 46Tc ủ a tình yê u t u yệ t v ờ i n h ấ t :

C h ỉ riêng đ i ề u đ ượ c sống c ù n g n h a u ,

N i ề m sung s ướ n g v ớ i e m l à l ớ n n h ấ t .

T r á i t i m n h ỏ n ằ m t r o n g l ồ n g ngực,

G i â y p h ú t n à o c h ẳ n g đ ậ p vì a n h .

( C h ỉ có s ó n g v à e m - X u â n Qu ỳn h )

R ằ n g n ữ a đ â y là t ì n h yê u đích thực l ạ i đ ượ c thể h i ệ n giữa c ả n h thiên nhiên, sông n ư ớ c ( n h ư là ca dao, n h ư là cả thơ Xu â n H ư ơ n g n ữa ) :

N ú i cao, biển r ộ n g, s ô n g d à i ,

Tôi đ i k h ắ p chốn đ i tìm người tôi yê u .

234

C ó p h ả i vì v ậ y t h ơ Xu â n Hư ơ n g v ẫ n mu ô n đ ờ i là t h ơ c ủ a k h a o k h á 1 , c ủ a t ì n h yê u , v à t h ơ X u â n Qu ỳn h h i ệ n đ ạ i h ơ n c ũ n g l u ô n h ướ n g về c á i cội n g u ồ n đ ã t r ở t h à n h v ĩ n h cửu ấy c ủ a n g h ệ t h u ậ t , c ủ a th ơ c a . Và vì v ậ y, c ả h a i n h à thơ " X u â n " c ủ a c h ú n g ta vốn trẻ mãi v ớ i n ă m t h á n g , v ớ i con người, mộ t k h i còn

47T1 - Th ứ nhất - X é t ở g ó c đ ộ tiếp thu - kế thừa 47Ttừ n ề n v ă n h ó a d â n g i a n Việt Na m c ù n g t h ờ i , t h ơ N ô m X u â n H ươ n g đ ã tiếp t h u - k ế t h ừ a trên bốn ( 4 ) đ ặ c điểm s a u đ â y :

123T1 . 1 123T- B ố c ụ c n gắ n g ọ n , h à m s ú c triết l ý ma n g t í n h thế t ụ c .

" t ì n h yêu ở l ạ i " và : "Ở X u â n Qu ỳn h , người ta c ũ n g b ắ t gặp n é t gì tương tự n h ư là trí tuệ c ủ a d â n gian, của c á c h ứn g x ử d â n g i a n ” vậyP P. Và L ạ i Ng u yê n Ân đ ã có lý, khi tác giả n h ậ n t h ấ y : "Tôi vẫn n g ờ rằng con n g ườ i Xu â n Qu ỳn h thuộc về v ă n hóa d â n gian và cổ truyền n h i ề u h ơ n là I h u ộ c về v ă n h ó a h i ệ n đ ạ i " . Và có phải lại thêm một b ằ n g c h ứ n g s i n h đ ộ n g và h ù n g h ồ n rằng, con đ ườ n g đ i đ ế n v ớ i c á c t h i ê n t à i sáng tạo đều đ ượ c b ắ t đ ầ u từ n g ọ n n gu ồ n c ủ a d â n gian ... V à t h ơ Xu â n H ươ n g là sự t h ể h i ệ n tập t r u n g tá t cả n h ữn g giá trị n h â n b ả n , đ ậ m đ à sắc t h á i d â n gian một cách t u yệ t v ờ i h ơ n cả . . . Vậ n d ụ n g l u ậ n đ i ể m c ủ a M . B a k h t i n t r o n g việc kiến g i ả i về n h à t h ơ n ổ i tiếng là bất nhã Rabelais t r o n g bối c ả n h n ề n v ă n hóa trào tiếu d â n gian, c h ú n g tôi đ ã nghiên c ứu thơ N ô m Hồ Xu â n Hương trong việc đối chiếu, p h â n t í c h , so s á n h v ớ i n ề n v ă n h ó a d â n gian Việt Na m c ù ng thời, để lìm r a n h ữn g gì thơ N ô m Xu â n H ươ n g đ ã k ế t h ừa c h ọ n lọc v à s á n g t ạ o t ừ mả n h đ ấ t n h ư là cõi t h i ê n đ à n g c ủ a n g h ệ t h u ậ t , l à v ă n h óa d â n g i a n . N h ữn g mong sẽ đóng góp t r ê n cơ sở của p h ươ n g p h á p l u ậ n q u a n t r ọ n g mà M . B a k h t i n đ ã c h ỉ r a , c h ú n g tôi bằng n h ữn g p h ươ n g p h á p n h ư t r ê n đ ã trình b à y v à có thê r ú t r a đ ượ c n h ữn g k é t l u ậ n sau đ â y :

1 .2 - Kết cấu đối x ứ n g , đối lập.

1.3 - Hì n h t ượ n g nghệ t h u ậ t p h o n g p h ú

1 .4 - Kết t h ú c bất ngờ

235

2. 47TT h ứ hai - X é t ở góc đ ộ s á n g tạo - đ ộ c đ á o 47Tv ề nghệ t h u ậ t thể h i ệ n c ủ a thơ Nô m Xu â n H ươ n s R Rt ừ t r o n g n g u ồ n cội c ủ a n ề n v ă n hóa d â n g i a n Vi ệ t N a m c ù n g thời, c h ú n g tôi n h ậ n t h ấ y R Rt h ực r a , trong q u á t r ì n h tiếp t h u từ cội rễ c ủ a n ề n v ă n h óa d â n gian Xu â n H ư ơ n g đ ã t h ể h i ệ n sự s á n g t ạ o c ủ a mì n h b ằ n g c h í n h sự c h o n l ựa n h ữn g đ ặ c t r ư n g nghệ t h u ậ t c ủ a v ă n h óa d â n g i a n . Và c a o h ơ n một mức độ, bà đ ã độc đ á o t r o n g sự sáng t ạ o c ủ a mì n h . C h ỗ

ấy l à m X u â n H ươ n g trở n ê n 46Tthiên tài. 46TC ụ thể là n h ữn g n é t đ ộ c đ á o r õ t h ấ y n h ấ t - n h ư sau :

2.1: Sự sáng t ạ o , đ ộ c đ á o c ủ a n h ữn g h ì n h tượng nghệ t h u ậ t .

2.2: Sự t h ể hiện đ ộc đ á o c ủ a tiếng cười.

2.3: Sự thể h i ệ n đ ộ c đ á o của tiếng n ó i cá n h â n- t h ẳ m s â u sự

k ê u

đ ò i c h o q u yề n sống cá n h â n trọn v ẹ n c h o con n g ườ i ,

55T1. 47T55TĐóng g ó p về mặt phương pháp luận :

Từ kết q u a n g h i ê n cứu trên, c h ú n g tôi r ú t r a đ ượ c một số đ ó n g góp về mặ t p h ư ơ n g p h á p l u ậ n nghiên cứu v à thực t i ễ n t r on g bối cảnh v ă n h ó a h i ệ n đ ạ i . . . Đó là, trước hết:

C ù n g v ớ i sự x u ấ t h i ệ n c ủ a p h ươ n g p h á p

l u ậ n c ủ a M .B a k h t i n k h i n g h i ê n cứu về R a b e l a i s , q u a sự d ẫ n x u ấ t t u yệ t v ờ i c ủ a Tiến sĩ N .I . Ni - C u - Li n , đ ã c h u yể n đến mộ t bức t h ô n g điệp c ầ n đổi h ướ n g n g h i ê n c ứu s a n g 46Ttrường 46Tn g h i ê n c ứu , đ ó là 46T: Trường 46Tvăn h ó a d â n g i a n - đối v ớ i trường h ợ p Hồ Xuâ n H ươ n g ( t ươ n g t ự n h ư Rabelais c ủ a P h á p ) . C ũ n g từ s a u đ ó , vấn đ ề nghiên cứu về Hồ Xu â n H ư ơ n g đ ượ c đ ặ t r a trong t ầ m n g h i ê n cứu s â u h ơ n , rộng h ơ n , t i ề m ẩ n c h ứa n h ữn g đ i ề u c ò n chờ đ ợ i sự k h á m p h á c ủ a c á c n h à nghiên c ứu c á c c h u yê n n g à n h , t r o n g đ ó có v ă n học, b ắ t đ ầ u từ n hữ n g t á c giả "gần gũi" n h ấ t v ớ i v ă n h ọ c d â n gian, n ổ i lên h à n g đ ầ u n h ữn g tác g i ả ấy là Hồ Xu â n Hư ơ n g . Nh i ề u c ô n g t r ì n h nghiên cứu n g ắ n , dài trên lĩnh vực n à y, đ ề u c h o thấy 46Thé mở 46Tnhững h y v ọ n g, k h á m p h á b ấ t ngờ v à bổ í c h c h o v i ệ c n g h i ê n cứu về Hồ Xu â n Hư ơ n g R Rc ù n g sáng t á c t h ơ Nô m c ủ a b à . Công trình n g h i ê n cứu đ ầ u t i ê n c ủ a c h ú n g tôi c ũ n g h ắ t đ ầ u trong sự kiếm tìm từ n g u ồ n n ướ c l à 46Tvăn hóa dân gian 46Tv à c ũ n g b ắ t đ ầ u c h o t h ấ y n h ữn g kết q u ả n h ư trên đ ã trình b à y. C h ú n g t ô i h y v ọ n g , từ p h ư ơ n g p h á p l u ậ n k h o a học n à y, sẽ còn n h i ề u tác giả, t á c p h ẩ m đ ượ c đ ặ t r a nghiên cứu, tìm h i ể u v à h ứa h ẹ n n h i ề u n h ữn g kết q u á c h ắ c c h ắ n c h o k h o a n g h i ê n cứu lý l u ậ n v ă n h ọ c h i ệ n n a y.

236

2. 47TĐóng g ó p trên phương d i ệ n văn h ó a - xã hội:

237

Hiện n a y, v ă n h ó a đ a n g là vấn đ ề đư ợ c t o à n n h â n l oạ i q u a n t â m. Ở c h ỗ n à o , 46Tở 46Tđ â u , n g ườ i t a c ũ n g b à n đến v ă n h ó a . C ó cả t r ă m đ ị n h n g h ĩ a v ề v ă n h óa n h ư có n h à n g h i ê n c ứu đ ã nói. Vă n h ó a là gì ? v à v ă n h ó a d â n t ộ c là gì ? - H ơ n l ú c n à o hết, các quốc g i a đ a n g lo giữ cho mì n h b ả n s ắ c c ủ a mì n h . Vă n h ó a là cái c ò n lại c ủ a mỗi d â n lộc, c á i làm c h o mỗ i d â n t ộ c là 46Tmình, 46Tnó t h ấ m s â u v à o cội r ễ d â n lộc, n ó là tinh hoa s â u lắngR Rẩn h i ệ n trong nếp sống đ ờ i t h ườ n g v à cả n ơ i t â m linh s â u t h ẳ m của con người. Tất cả n h ữn g g i á trị ấy, c h ú n g ta có t h ể tìm t h ấ y t r o n g v ă n h ó a d â n g i a n c ủ a d â n t ộ c mình. Và c ô n g t r ì n h c ủ a c h ú n g t ô i , d ù k h ô n g p h ả i là c h u yê n l u ậ n v ề v ă n h ó a d â n g i a n , n h ưn g chính từ n h ữn g vấn đ ề h i ể u biết về v ă n h ó a d â n gian mà c h ú n g tôi đ ã gợi tìm chắc c h ắ n sẽ l à một mi n h c h ứn g thuyết p h ụ c về n h ữn g giá t r ị n h â n v ă n v ô c ù n g tốt đ ẹ p mà v ă n h ó a d â n g i a n c ủ a d â n tộc mình h ằ n g lưu bảo... Nó có thể g i ú p ích c h o các b ạ n trẻ vốn í t q u a n tâm về vấn đ ề n à y, b ắ t đ ầ u b ằ n g v i ệ c h i ể u t h ê m một thiên t à i X u â n Hươ n g mu ô n đ ờ i là c ủ a mỗi người, v à c ù ng lúc, hiểu r a n h i ề u đ i ề u t h ậ t đ ẹ p , t h ậ t ý n g h ĩ a từ n ề n v ă n h ó a d â n g i a n Vi ệ t Na m g ầ n g ũ i v à yê u q u ý c ủ a mỗi c h ú n g t a .. . Và c h ú n g tôi h y v ọ n g , h y v ọ n g v à mong mỏi đ ó n g góp một tiếng n ó i k h i ê m n h ư ờ n g , có ích v à í t nhiều có ý n g h ĩ a t r o n g q u á trình, trong b ư ớ c đ ườ n g l â u d à i c ủ a n h ậ n thức khoa h ọ c , mong mỏi t r ê n con đ ườ n g 46Ttrở về với văn hóa dân gian, 46Tc h ú n g tôi sẽ góp p h ầ n minh g i ả i c h o n h ữn g đ i ề u gì là chưa p h ả i lẽ với Xu â n Hương, trả lại cho B à v ị trí xứng đ á n g , cũng n h ư sự t r ọ n v ẹ n c ủ a một thiên tài - từ l â u đ ã 46Tthuộc về dân lộc - về nhân loại. 46TTrong t ừn g t r a n g viết, v ớ i c h ú n g tôi k h ô n g c h ỉ l à sự trình b à y n h ữn g h i ể u biết, n h ữn g vấn đ ề n h ậ n t h ức trong k h oa học, mà đ ó thực sự c ò n là nỗi d a y dứt, là cả h ạ n h p h ú c bất ngờ t r ư ớ c n h ữn g p h á t h i ệ n n h o n h ỏ c ủ a mì n h . C h ắ c c h ắ n R Rb ả n l u ậ n á n c ò n có thiếu sót, do b ả n t h â n t r ì n h đ ộ c ủ a người viết, c h ú ng tôi l u ô n mo n g mỏi đ ó n n h ậ n đ ượ c n h ữn g lời góp ý , b ổ khuyết từ các T h ầ y, các Gi á o sư c h u yê n n g à n h , đ ể c hú n g tôi có d ị p h ọc h ỏ i đ ượ c t h ê m n h ữn g đ i ề u q u ý b á u c ủ a tri t h ức r ộ n g l ớ n t r o n g k h o a h ọ c , v ớ i tất cả tấm l ò n g t r i â n t h à n h thực n h ấ t c ủ a c h ú n g tôi.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

2TTÀI LIỆU THAM KHẢO TIẾNG VIỆT

P h ươ n g An h - C o n người Việt Na m trong n g h ệ t h u ậ t 1 .

tạo h ì n h x ưa , T ạ p chí M ỹ thuật Vi ệ t N a m, số5, 1 9 6 9 , T r . 70 - 83.

2 .

Trịnh Qu ỳn h An h - V ă n h ọ c n h ư tiếng n ó i b ộ c l ộ - G i ã i b à y. Lu ậ n á n C a o h ọ c , Đạ i h ọ c sư p h ạ m T h à n h p h ố Hồ C h í M i n h , 1 9 9 1 .

3 .

T o a n Án h – Lu yế n á i t í n h t r o n g mộ t số cổ tục Việt n a m vào d ị p đ ầ u x u â n , B á c h k h o a , Sài Gò n , Số 313 - 314 - 3 1 5 , 1 9 7 0 , T r . 33 - 4 2 , 25 - 3 2 , 43 - 45.

T o a n Án h - Tụ c n g ữ ca d a o miền B ắ c , Ng h i ê n cứu 4 .

v ă n h ọ c , S à i Gò n , số 8, số 1 0 , 1971, Tr. (23 - 31),(25 - 30).

T o a n Án h- Nếp cũ h ộ i h è đ ì n h đ á m, N h à x u ấ t b ả n 5 .

T h à n h p h ố Hồ C h í M i n h , Tái b ả n 1 9 9 2 .

N g u yễ n Du y B ắ c – M ấ y s u y n s h ĩ về h ướ n g n g h i ê n c ứu v ă n h ọ c nghệ t h u ậ t t r o n g mối q u a n h ệ v ớ i v ă n h ó a . Vă n h ó a nghệ t h u ậ t , số7, 1 9 9 4 , Tr . 54 - 5 6 .

7 . B a k h t i n . M ( V ươ n g Trí Nh à n - d ị c h ) - M ộ t số k h í a c ạ n h p h ư ơ n g p h á p l u ậ n c ầ n lưu 47Tý 47Tk h i nghiên cứu Vă n h ọ c q u á k h ứ . Tạ p c h í v ă n h ọ c , Hà Nội, số 4, 1 9 8 0 , Tr 139.

B a k h t i n , M ( P h ạ m V ĩ n h C ư - dịch) - Lý luận v à t h i 8 .

p h á p tiểu thuyết, T r ư ờ n g viết v ă n Ng u yễ n Du , Hà Nội, 1 9 9 2 .

9 .

B a k h t i n M ( L ê S ơ n lược d ị c h ) - S á n g t á c c ủ a F r a n c o i s R a b e l a i s v à n ề n V ă n h ó a d â n gian Trung cổ v à P h ụ c h ưn g ( Tà i l i ệ u đ á n h má y r i ê n g ) .

10.

238

Baller E . A (Hiếu G i a n g - lược d ị c h ) - Kế t h ừ a là q u i luật c ủ a sự p h á t triển v ă n h ó a . Ng h i ê n cứu v ă n h ó a n g h ệ t h u ậ t , H à Nộ i , số 5, 1992, tr. 83 - 85.

1 1 .

H o a B ằ n g - Hồ Xu â n Hươ n g , n h à t h ơ cách mạng. Nh à x u ấ t b ả n Bốn p h ươ n g , Hi ê n p h ổ t h ô n g , Viện học t h u ậ t , S à i Gò n , 1 9 7 0 .

Hoa B ằ n g - Tụ c n g ữ ca d a o , Tri T â n , S à i Gò n , số 1 2 .

1 4 7 , Tr. 2 , 3 , 20.

H o a Bằng - Ha i t â m hồn h a i bức họ a , V ă n h ọ c , S à i 1 3 .

G ò n , số 1 0 8 ( n ă m ?), Tr. 72 - 7 8 .

T r ươ n g Du y B í c h - Đi ê u khắc đ ì n h l à n g , V H DG , số 1 4 .

3 , 1984, Tr . 40 - 44

15.

Trần Lâ m B i ề n - H ì n h t ư ợ n g c o n n g ườ i trong n g h ệ t h u ậ t t ạ o h ì n h t r u yề n thống, (tượng P h ậ t , tượng mô', p h ù đ i ê u ) , T ạ p c h í M ỹ t h u ậ t , Hà Nộ i , 1 9 8 3 .

Bô-ca-xi-ô - M ườ i n g à y, Nh à x u ấ t b ả n Vă n h ọ c , H , 1 6 .

1 9 9 4 .

N g u yễ n Đì n h B ưu , Trần Quốc Th ị nh - Là n g cười, làng 1 7 .

v ă n h ó a ỏ Hà Bắc, V H D G , số Ì , 1 9 85 , Tr . 73 - 7 8 .

N g u yễ n Đình Bưu - B à n thêm v ề ca d a o q u a n họ, 1 8 .

V H D G , số 3, 4, 1985, Tr. 3 0- 38.

C á c học giả Phương Tây đ ị n h nghĩa v ề "Folklore", 1 9 .

V H D G , số 2 , 1988, t r 64.

Lê N g ọ c C ầ u - Sưu tầm và g i ớ i t hi ệ u - Tu ồ n g h à i . 2 0 .

N X B V ă n h ó a , H, 1983.

H à Vă n c ầ u - Hề chèo c h ọ n lọc, N X B Vă n Hó a , H , 21.

1.977.

H à C h â u - Từ n h â n v ậ t t r u yệ n cổ tích t h ầ n k ỳ đến 2 2 .

n h â n v ậ t t r u yệ n cười, T ạ p c h í Vă n học, số5, 1 9 7 1 , Tr . 48 - 5 6 .

L ê Ng ọ c C h â u - v ề n h ữn g yếu tố Dâ n gian t r o n g 23.

P h a o - x t ơ c ủ a Gơ t . Tạ p c h í V ă n học, số5, 1983, Tr . 80, 8 6 , 119.

P h o n g C h â u - C â u đối Việt Nam, N X B . Khoa h ọ c x ã

239

24. h ộ i , H, 1991 .

25.

T r ầ n Du y C h â u - B à i g i ả n g v ề t h i p h á p h ọ c cấu t r ú c ( c h ươ n g t r ì n h b ổ tú c s a u đ ạ i học), Đ H S P Th à n h p h ố Hồ C h í M i n h , 1995.

26.

N g u yễ n Hu ệ C h i - L à m thế n à o đ ổ i mới p h ươ n g p h á p nghiên cứu v ă n học cổ. Tạ p chí V ă n h ọ c , số 1 , 1 9 9 0 , Tr. 46 - 4 9 .

27: Nguyên Th ị C h i ế n - Tí n h b i kịch x ã h ộ i q u a h ì n h tượng p h ụ n ữ trong thơ ca t h ế k ỷ X V I I I v à n ử a t h ế XIX, Tạp chí Vă n học, số 2 , 1 9 9 2 , Tr . 9 - 1 2 .

T r ươ n g C h í n h , P h o n g C h â u - Tiếng c ườ i d â n gian 28.

Việt N a m, N XB . Khoa học x ã h ộ i , H à Nội, 1 9 7 9 v à 1 9 9 6 .

Nguyễn Tiến Chiêu - Tìm hiểu q u a n h ọ B ắ c Ni n h , B á c h 29.

K h o a , S à i Gò n , số 64, 1959, Tr. 42 - 43.

M a i Ngọc C h ữ - Ngôn ngữ c a d a o Việt Na m. T ạ p c h í 30.

V ă n h ọ c , số 2, 1991, Tr. 2 4 - 2 8 .

P h a n Trần C h ú c - V ă n c h ươ n g Quốc â m Thế k ỷ X I X , 3 1 .

N X B Kh a i trí - S à i Gò n ( i n l ầ n thứ h a i ) , 1 9 6 5 .

32.

N g u yễ n M ạ n h C ô n , Ho à n g Vũ - Tìm hiểu Hồ Xu â n Hương h a y một v à i n h ậ n đ ị n h v ề l â m l ý học, p h â n tâm h ọ c v à v ă n học. B á c h Kh o a - Sài Gò n , số 1 6 8 , 1 9 6 4 .

33.

C o n d o mi n a s - G - Gi ớ i k h o a h ọ c p h ươ n g Tâ y b à n về k h á i n i ệ m v ă n h ó a v ă n h ọ c d â n g i a n - Văn h ó a d â n gian, số4, 1 9 9 3 t r .8 2 .

N g u yễ n Đỗ Cung - M ỹ t h u ậ t thời T â y S ơ n , T ạ p chí 34.

M ỹ t h u ậ t , số5, 1989, Tr 84 - 93.

V â n C ư ơ n g - Nữ sĩ Hồ Xu â n H ư ơ n g , Vă n h óa 35.

n g u yệ t san S à i Gò n , số 1 7 , 1956.

36.

240

H o à n g S ơ n C ư ờ ng - Đ ạ o vợ c h ồ ng t h e o l ý g i ả i â m d ươ n g b á t q u á i , V ă n h ọ c Nghệ t h u ậ t , Hà Nội, số 7 , 1994, Tr 1 0- 1 3 .

3 7 . Nguyễn Vă n Dâ n - Ng h i ê n cứu sự tiếp n h ậ n v ă n c h ươ n g trên q u a n điểm liên n g à n h . Tạp chí Vă n học, số4, Tr 23 - 2 9 .

P h ạ m V ă n Di ê u - Gi á trị nghệ t h u ậ t t r o n g ca d a o , 3 8 .

V ă n h ó a n g u yệ t s a n , S à i Gò n , số27, 28, 1 9 5 8 , Tr 59 - 69

T i ê u Diêu - "Thơ ca Hồ Xu â n H ươ n g " , N X B P h ạ m 39.

V ă n T ươ i , 73Ts, 1956.

X u â n Di ệ u - B a thi h à o d â n tộc - Ng u yễ n Du - 40.

N g u yễ n Tr ã i - Hồ Xu â n Hư ơ n g - N X B p h ổ t h ô n g , H , 1958.

4 1 . X u â n Diệu - C á c n h à thơ cổ đ i ể n Việt Nam, N X B Vă n

học, H , 1 9 8 7 .

X u â n Di ệ u - Hồ Xu â n H ươ n g , B à C h ú a Th ơ Nôm, 42.

N X B Phổ t h ô n g , H , 1 9 6 1 .

X u â n Di ệ u - "Tính tư t ưở n g trong b a bài thơ Hồ Xu â n 43.

H ư ơ n g " T.C.V.H, số 3, 1980 .

N g u yễ n Vă n Do a n h - Tìm hiểu v ă n h ó a Th á i L a n, 44.

N X B V ă n h ó a , Hà Nộ i , 1991 .

4 5 . D o b r e p I r a n (Lê H ồ n g Lý - d ị c h ) - B ả n chất h à i c ủa n h ữn g trò d i ễ n h ó a t r a n g d â n gian B u l g a r i a ( Dị c h từ t ạ p c h í Folklore - Bulgaria, số 2 , 1 9 9 2 ) . T ạ p c h í V ă n hóa dân gian, Hà Nộ i , số 3, 1 9 9 3 , Tr . 39 - 45.

P h ạ m Đ ạ i Do ã n , Lê v ă n M ỹ - P h ậ t giáo d â n g i a n 4 6 .

v ù n g Dâ u H à B ắ c , V H DG , H à Nội, số 1 , 1 9 8 7 , Tr 67 - 7 6 .

T r ầ n Th a n h Du y - v ấ n đề b ả n sắc d â n t ộ c trong v ă n 4 7 .

h ọ c Vi ệ t Na m, V H D G , H à Nộ i , số 3, 4 , 1988, T r 45 - 50.

48.

N g u yễ n Đ ức Dũ n g - Đặ n g Th a n h Lê - Góp p h ầ n tiếng n ó i trong việc đ á n h giá "Thơ Hồ Xu â n H ươ n g " , N g h i ê n cứu v ă n h ọ c số3 , 1963, Tr 7 6 - 8 3 .

Trần Th a n h Đ ạ m - Tụ c ngữ d â n gian và vấn đ ề n g u ồ n 49.

241

gốc v ă n chương, VHDG, số 3, 1980, Tr. 3 - 10.

50.

N g u yễ n Đứ c Đà n - T r à o lưu tư t ưở n g n h â n đ ạ o c h ủ nghĩa trong v ă n h ọ c Vi ệ t Na m thế kỷ X V I I I . NC V H , số 1 , 1 9 6 1 , T r 2 8 - 4 2 .

Đ ặ n g An h Đ à o - " Ha i bí quyết c ủ a p h ê b ì n h v ă n học", 5 1 .

tạp c h í Vă n học số 3, 1 9 9 1 . Tr 6 - 7 .

52.

T â n Vi ệ t Đi ể u – N h ữn g đ ặ c t í n h c ủ a n ề n v ă n mi n h V i ệ t Na m. V ă n h ó a n g u yệ t san, S à i Gòn, số45, 1 9 5 9 , T r . 1 2 2 7 - 1236.

N g u yễ n Ki m Đí n h - M ộ t số vấn đ ề v ề t h i p h á p c ủ a 53.

n g h ệ t h u ậ t ngôn từ. Tạp c h í Vă n h ọ c , số5,6, 1 9 8 5 , Tr . 1 0 2- 1 1 2 .

K i m Định - Kh i v ă n minh C ồ n g g ặ p v ă n mi n h Lệ n h , 54.

T â n v ă n , S à i gòn số 2 1 , 2 2 , 1 9 7 0 , Tr. 35 - 39.

T r ị n h B á Đĩnh - Tìm h i ể u p h o n g c á c h d â n g i a n t r o n g 55.

thơ Nô m Ng u yễ n K h u yế n . V.H.D.G số 1 , 1994, Tr. 27 - 30.

5 6 .

P h ạ m Xu â n Độ - N ữ v ă n h à o V i ệ t N a m S ươ n g N g u yệ t Án h , B à H u yệ n Th a n h Q u a n , Đo à n Th ị Đ i ể m, H ồ X u â n H ươ n g , Tr u n g lâm học l i ệ u , Sài gòn 1960.

P h ạ m Xu â n Độ - H a i n ữ sĩ c ậ n đ ạ i Th a n h Qu a n v à 57.

H ồ Xu â n Hương, N . X .B . Kh a i M i n h , S à i gòn, 1957.

T r ọ n g Đức - S u y nghĩ h ô m n a y về một số tác phẩm v ă n 58.

học x ưa . Tạ p c h í V ă n học, số 1 , 1 9 8 1 , Tr 1 3 7 - 1 3 9 .

Lê G i a - T â m h ồ n mẹ V i ệ t Na m - Tục ngữ ca d a o , 59.

quyển 125T2, 125TN X H Vă n nghệ Th à n h p h ố Hồ C h í M i n h , 1993.

G i a v o g o z a , E . M . "Thập k ỷ g i ớ i p h á t triển v ă n h ó a " 60.

T ạ p chí thông t i n U n e s c o số 1 , 1 9 8 8 , tr 6 .

N i n h Vi ế t Gi a o - C â u đ ố Việt Na m, tập 1 , 6 1 .

N X B .K . H. X . H. , H , 1996.

B ù i Giáng - Hồ X u â n H ươ n g , B á c h k h o a , S à i Gò n , 6 2 .

242

số 9 , 1957, Tr 39 - 44.

63.

G i a đ ì n h v à đ ị a vị người p h ụ n ữ Việt Na m c á c h nhìn từ Việt Na m và Ho a K ỳ. T r u n g Tâ m k h o a h ọ c x ã h ộ i v à n h â n v ă n Quốc gia - Viện k ho a h ọ c x à h ộ i t ạ i Th à n h p h ố Hồ C h í M i n h - T r u n g t â m n g h i ê n c ứu p h u n ữ và gia đ ì n h NX B . K HX H . 1 9 9 5 .

64.

Lê Sỹ G i á o và P h ạ m Q u ỳn h P h ươ n g - Tụ c thờ Li ễ u H ạ n h t r o n g- h ệ thống t h ờ n ữ t h ầ n c ủ a n g ườ i Việ t q u a mộ t số đ ề n c h ù a H à Nộ i , Tạp c h í Vă n học, số 5, 1 9 7 2 , Tr 5 8 - 59.

65.

T r ầ n Th ị M i n h G i ớ i - Yếu tố Folklore t r o n g t h ơ Hồ X u â n H ươ n g - Lu ậ n v ă n cao h ọ c - Ng ữ v ă n , Đạ i h ọ c Tổng h ợ p T p . Hồ C h í M i n h , 1 9 9 5 .

6 6 . G u x e p . V . E ( Lê S ơ n - d ị c h ) - B à n về n h ữn g tiêu c h u ẩ n c ủ a t í n h v ă n h ọ c d â n gian trong s á n g tác h i ệ n n a y, T ạ p c h í V ă n học, H à N ộ i , số 6 , 1 9 6 8 , T r . 73 - 87.

N g u yễ n Bích Hà - Ý n g h ĩ a c ủ a từ " C á i " t r o n g từ 67.

n g u yê n h ọ c Dâ n gian, VHDG, H à Nội, số 1 , 1 9 9 2 , Tr 67 - 6 9 .

6 8 . N g u yê n Hà - S ự h ì n h t h à n h v à p há t triển k h á i n i ệ m

Folklore ở Việt Na m, VHDG, số4, 1993.

6 9 . D ư ơ n g Qu ả n g Hà m - Quốc v ă n trích diễm Bốn p h ươ n g,

S à i g ò n - Vi ệ n giáo k h o a Hi ê n Tâ n B i ê n , 1 9 6 1 .

D ư ơ n g Qu ả n g Hà m - Vi ệ t Na m t h i v ă n h ợ p tuyển, 70.

B ộ q u ố c gia giáo dục, 1957.

7 1 . Dương Qu ả n g Hà m - Việt N a m v ă n h ọ c sử yếu ( i n l ầ n

thứ b ả y) . Bộ Gi á o Dụ c Quốc gia, 1 9 6 2 .

7 2 . Nguyễn Vă n H a n h - Hồ Xu â n Hư ơ n g - Tá c p h ẩ m, t h â n thế v à v ă n tài. N h à x u ấ t b ả n Kh a i Trí - S à i Gò n , (tái b ả n lần b a ) , 1 9 7 0

7 3 . H o à n g V ă n H à nh - Th à n h n g ữ t r o n g tiếng Việt,

V H D G , số 1 , 1987, T r 2 5- 3 2

L ê B á Há n , Tr ầ n Đình Sử - Từ đ i ể n t h u ậ t ngữ v ă n 74.

243

h ọ c , N XB Vă n h ọ c , H à Nội, 1 9 9 2 .

7 5 .

T r ị n h Th u Hằ n g - Hì n h ả n h n g ư ờ i p h ụ n ữ trong đ i ê u k h ắ c đ ì n h làng, Kh o a h ọ c v à p h ụ n ữ , Hà Nội, số 2, 1 9 9 2 , Tr 16 - 1 7

76.

Lê V ă n Hả o - N g u yễ n Du v à t r u yệ n Ki ề u trong t r u yề n thống D â n g i a n , B á c h k h o a , S à i Gò n , số 1 7 , 1 9 6 5 , Tr 5 - 15, 2 1 - 25.

7 7 . Đỗ Đức Hiểu - " Vă n học thời P h ụ c h ư n g " , NC V H, số 3,

1963, Tr.63 - 64.

Đỗ Đ ức Hiểu - R a b e l a i s ( 1 4 9 4 - 1553), NC V H , số3, 78.

1969. Tr 61 - 69.

Đỗ Đức Hiểu - Thế giới thơ Nô m Hồ X u â n Hư ơ ng . 79.

77Ts o . 77TĐ ỗ Đ ức Hiểu - 58Tvề 58TB a k h t i n theo t à i liệu Aucoutreier và

TCVH số 5 , 1 9 9 0

T a d i e , T C V H số 2 , 1 9 9 2 , Tr 82 - 8 5 .

N g u yễ n P h i Ho à n h - M ỹ t h u ậ t V i ệ t Na m, Th à nh 8 1 .

p h ố Hồ Chí M i n h . 1 9 8 4 .

N g u yễ n Vă n Hoà n - Đọc h ợ p tuyển t h ơ v ă n Vi ệ t 82.

N a m tập 3 , NC VH số 4 , 1 9 6 1 , T r 5 8 - 6 7 .

83.

H o n e y J .P . - Bối c ả n h lịch sử Việt Na m - P h ầ n 1 : Việt N a m v à o thế k ỷ X V I I (Trương Ngọ c P h ú giới thiệu v à c h ú giải), N g h i ê n C ứu Việt N a m, S à i Gò n , số 5 , 6 , n ă m (?).

L ữ Hồ - C ó c h ă ng mộ t b à Hồ Xu â n H ươ n g , V ă n học, 8 4 .

S à i Gò n , số 1 0 8 , N ă m ( ? ) , T r 9 9- 109.

L ữ Hồ - Th ơ Tụ c H ồ Xu â n Hương, V ă n h ọ c , Sài Gò n . , 85.

số 1 1 7 ( Nă m ?)

H ồ n g Tú Hồ n g - C ó n ữ sĩ Hồ X u â n H ươ n g h a y 86.

không ? Nh â n l o ạ i - S à i Gò n , số2, 1953, Tr 10, l i , 15.

H i ề n Hồ n g - B ức c h ạ m trai g á i đ ù a vui, VHDG, H à 87.

244

N ộ i , số 4 , 1 9 8 9 , Tr 43 - 4 5 .

N g u yễ n P h ạ m H ù n g - Tiếng cười t r o n g sáng t á c c ủa 88.

N g u yễ n Du , TC VH , số 1 , 1 9 8 2 , Tr 65 - 73 và 91.

89.

V ũ H ừn g - Tìm hiểu yếu tố triết h ọ c h a y triết l ý Dâ n gian trong t ụ c ngữ Việt Na m. Triết Họ c . Hà Nội, số 3, 1 9 9 4 , Tr 36 - 38.

9 0 .

T r ầ n Đình Hưu - về ả n h h ưở n g n h i ề u mặ t n h o g i á o trong v ă n h ọ c Vi ệ t Na m cổ c ậ n đạ i , TC V H, Hà Nội, số 3, 1991, T r 18, 20 và 75.

N g u yễ n v ă n Hu y – K ể truyện v ề c á c p h o n g t ụ c c ủ a 9 1 .

các d â n tộc Vi ệ t Na m, N X B Giáo Dục , 1990.

9 2 .

N g u yễ n Vă n Hu yê n - T ừ những h ì n h tượng n a m n ữ yê u n h a u trên t h á p Đ à o Thịnh, n g h ĩ về ước v ọ n g p hồ n thực l â u đ ờ i c ủ a n h â n d â n t a , V HD G , H à Nội, số 2, 1992, TY 60- 6 7 .

93.

Đ i n h Gi a Kh á n h - T h ử đ ặ t lại một số vấn đ ề t r o n g việc n g h i ê n cứu tác giả, t á c p h ẩ m x ưa . Tạ p chí Vă n học, số 3, 1 9 7 1 , T r 7 1 - 82.

Đinh Gi a Kh á n h - Tụ c thờ M ầ u và t r u yề n thống v ă n 9 4 .

h ó a d â n gian ở Vi ệ i Na m V ă n h ọ c , số 5 . 1992. Tr 5 - 1 3

Đ i n h Gi a Kh á n h - Vă n h ó a d â n g i a n và x ã h ộ i h i ệ n 95.

đ ạ i , V H DG , số4 . 1993.

Đinh Gi a Kh á n h - Ý n g h ĩ a x ã hội v à v ă n h ó a c ủ a 96.

16TI

h ộ i l ễ Dâ n g i a n , V H D G , số 1 , 1985,Tr 3- 11

Đ i n h Gi a Kh á n h - V ă n h ỏ a d â n g i a n là một n g h ệ 9 7 .

t h u ậ t n g u yê n h ợ p, V H DG , số 3 , 4 , 1 9 8 8 , Tr 7 , 20

Đ i n h Gi a Kh á n h N h o giáo v à v ă n h o a d â n g i a n 47Tở 47TViệt 9 8 .

N a m, V H D G, số 3, 1990, Tr 5 - 1 0 ,3 8- 4 5 .

Đ i n h Gi a Kh á n h - Ý n g h ĩ a x ã h ộ i v à c h í n h t r ị c ủ a 9 9 .

245

việc nghiên cứu v ă n h ó a 2Tdân gian, VHDG, 2TSố 2, 2T1991,Tr5- 2T10.

100. Đ i n h Gi a Kh á n h - Tục t h ờ M ẫ u và n h ữn g t r u yề n thống v ă n h o á Dâ n gian v à ca d a o t ụ c n g ữ . Tạ p c h í V ă n h ọ c , số 1 , 1 9 7 2 , Tr 1 3 - 1 8 .

1 0 1 . Đ i n h Gia Kh á n h - V ă n h ó a d â n g i a n Vi ệ t Na m trong

bối c ả n h v ă n h ó a Đ ô n g Na m Á, Vi ệ n v ă n h ó a d â n g i a n , 1993.

102. Vũ N g ọ c Kh á n h - Th i p h á p đ ồ n g d a o . T ạ p chí V ă n

nghệ, số 5, 1993, TY 20- 2 3 .

1 0 3 . Vũ Ng ọ c Kh á n h - Từ n h ữn g hình t ượ n g Dâ n gian c h u n g q u a n h 99 n g ọ n n o n h ồ n g đến p h o n g c á c h n g ườ i x ứ N g h ệ , VHDG, số2, 1987, Tr 2 4 - 30.

104. V ũ Ng ọ c Kh á n h - Vă n h ọ c Dâ n gian v à việc tìm hiểu

thử tư tưởng Việt Nam, VHDG, số4 , 1 9 8 7 , Tr 28 - 34.

105. Vũ Ngọc Kh á n h - Hồ C h í M i n h từ t â m t h ức Folklore Việt Na m đến v ă n h ó a x ã h ộ i c h ủ n g h ĩ a , V H DG , số 1 , 1990, Tr 1 2 - 1 5 .

1 0 6 . Vũ Ngọc Kh á n h- C h ú a Liễu q u a n gu ồ n t h ư t ị c h . Tạ p

chí Văn học, số 5, 1992, Tr 32- 3 6 .

1 0 7 . L ê Ki n h Kh i ê n - M ộ t số vấn đ ề l ý thuyết c h u n g về mối q u a n h ệ v ă n h óa d â n g i a n và v ă n h ọ c Viết. T ạ p c h í V ă n h ọ c số Ì, 1980, Tr 69 - 81.

108. K h r a p - T r e n c o M . B . ( Ng u yễ n Án h Trà - d ị c h ) Th i p h á p ca dao, Th i p h á p h ọ c lịch sử : C á c hướng n g h i ê n c ứu cơ b ả n , V ă n h ó a d â n gian, số 3, 1 9 9 1 . 126Ttr 126T6 0- 6 7

109. Nguyễn Xu â n Kí n h ( B i ê n tập - t u yể n c h ọ n v à g i ớ i thiệu) - Vă n h ó a D â n gian, n h ữn g l ĩ n h v ự c n g h i ê n c ứu . N XB K h o a h ọ c x ã h ộ i - Hà Nộ i , 1 9 X9 .

110. Ng u yễ n Xu â n Kí n h - T h i p h á p ca dao, N XB K H X H , H ,

246

1 9 9 2 .

1 1 1 . Ng u yễ n Xu â n Kí n h - Nh ữn g g i á o t r ì n h Đ ạ i h ọ c về v ă n h ó a d â n g i a n đ ã xuất b ả n ở Liên Xô cũ và Vi ệ t Na m , H , VH D G, số 1 , 2 , 3, 1990, Tr 26, 32, 9 , 15.

1 1 2 . N g u yễ n Xu â n Kí n h - P h á c t h ả o lịch sử lễ h ộ i c ủ a

người Vi ệ t Na m ( Ở B ắ c Bộ, VHDG, số 4, 1 9 9 1 , Tr 38 - 45.

113. Nguyễn Xu â n Kí nh - Th i p h á p học v à việc nghiên c ứu

t h i p h á p v ă n học- n g h ệ t h u ậ t . V H DG , số3, 1991, Tr 3 - l i .

1 1 4 . N g u yễ n Xu â n Kí n h - về t ê n riêng, đ ị a điểm t r o n g c a

d a o , H , Tạ p chí Vă n h ọ c , Số 4, 1982, tr 5 9 - 60.

1 1 5 . V ũ Kh ắ c Kh o a n - Tìm hiểu s â n k h ấ u c h è o - Lử a

thiêng, S à i Gò n , 1974.

1 1 6 . K r a v - x t o V . I . N - Nh ữn g vấn đ ề lý l u ậ n về

F o l k l o r e , V H D G, H , số 2, 1984 tr 33 -

1 1 7 . H o à n g C h â u Ký - Sơ k h ả o lịch sử n g h ệ t h u ậ t tuồng,

N X B V ă n h ó a , H, 1973.

1 1 8 . T ư ơ n g L a i - P h ạ m t r ù Ng ườ i c ủ a triết h ọ c M á c - x í t

v à n g h i ê n cứu v ă n học. Tạ p c h í V ă n h ọ c , số 3, 1989, T r 9 - 1 4 .

1 1 9 . N g u yễ n L â m - Từ điển t h à n h n g ữ v à tục ngữ, NX B -

V ă n h ó a - Hà Nội, 1989.

120. T h a n h Lã n g - Vă n h ọ c Việt Na m đối k h á n g Trung Ho a

từ đ ầ u t h ế k ỷ XI X . P h o n g trào V ă n h ó a S à i Gò n , 1969.

1 2 1 . Đ ặ n g Th a n h Lê - N h â n v ậ t p h ụ n ữ q u a một số t r u yệ n

N ô m. Tạ p c h í V ă n học, số2 , 3, 1 9 6 8, tr 102 - 114.

122. Đ ặ n g Th a n h Lê - M ờ i Tr ầ u c ộ n g đ ồ n g truyền t h ô n g và cá t í n h sáng t ạ o t r o n g mối q u a n h ệ v ă n h ọ c d â n g i a n - V ă n học v i ế t , t ạ p c h í V ă n học 5. 1983, tr. 68 - 79.

123. L ê - n i n I. V. - B à n về v ă n h ọ c v à nghệ t h u ậ t , NX B Sự

T h ậ t , H , 1 9 6 2 .

1 2 4 . Nguyễn Qu a n g Lê - T h ử tìm hiểu mối q u a n h ệ giữa lễ

247

h ộ i v ớ i các t í n n g ư ỡ n g Dâ n gian, VHDG, số 1, 1990, tr 5 2- 5 7 .

125. Lịch sử Vi ệ t Na m - (Tập 1). NX B KH X H , H , 1 9 7 1 .

1 2 6 . Đỗ Na m L i ê n - Vài n é t về p h ươ n g p h á p so s á n h loại h ì n h lịch sử trong k h o a n g h i ê n cứu folklore ở Li ê n X ô . Tạp c h í V ă n h ọ c , số5 , 1 98 2 . t r 32 - 38.

127. Tạ N g ọ c Li ễ n - 58Tvề 58Tt í n h d â n tộc t r o n g t h ư 58TCổ, 58TTr u n g

đ ạ i Vi ệ t Na m. T C V H . LI . 1994, tr 20.

128. L ưu Li ê n - Tiếp c ậ n h ệ thống so sánh v à tiến t r ì n h v ă n

học thế giới. Tạ p chí V ă n h ọ c , s ố , 1980, tr 81 - 88.

1 2 9 . M a i Quốc Liên - B à n lại c h u yệ n X u â n Hương. Vă n

n g h ệ , Hà Nộ i số 5, 6, 1994.

130. N a m L i ê n - Ng ườ i p h ụ n ữ trong s á n g tác c ủ a một số n h à v ă n tiến bộ Ấn Độ n ử a cuối thế k ỷ XIX n ử a đ ầ u thế k ỷ X X . T ạ p c h í Vă n học, số 1 , 1 9 7 8 , tr 114 - 123.

1 3 1 . L i k h a c h o p X. B . 58TC 58T( Đỗ Đức Dụ c - Đỗ Đ ức Hi ể u - d ị c h ) Thời gian n g h ệ t h u ậ t của tác p h ẩ m v ă n h ọ c . Tạp c h í Vă n h ọ c , số 3, 1 9 8 9 .

132. T r ầ n Gi a Li n h - Vai trò c ủ a n g ư ờ i p h ụ n ữ k h a i s á n g đất nước và d â n tộc t r o n g t r u yề n thống d â n g i a n . Tạ p c h í Vă n h ọ c , số 2. 1 9 8 0 . Tr 34 - 40

133. Tường Li n h - C á c b à Ho à n g c h ù a Mật. M ỹ t h u ậ t - Hà

N ộ i , số 1 , 1981, tr 41.

134. N g u yễ n Lộc - Nh ữ n g vấn đ ề x ã h ội trong t r u yệ n Nô m

bình d â n . Tạ p chí V ă n học, số4, 1969, tr 62 - 73.

135. N g u yễ n Lộ c - Th ơ Hồ Xu â n H ươ n g , NXB V ă n h ọ c -

H à Nội, 1978, 1982, 1987.

136. N g u yễ n Lộc - Vă n h ọ c Việt Na m n ử a cuối thế k ỷ X V I I I n ử a đ ầ u t h ế k ỷ XIX ( t ậ p 1 ) NXB Đ ạ i h ọ c và T r u n g h ọ c c h u yê n n g h i ệ p , 1 9 8 7 .

137. V â n Lo n g - Xu â n Qu ỳn h - đ ờ i v à t h ơ , NXB Vă n h ó a ,

248

H , 1 9 9 5 .

138. Đ ặ n g V ă n Lu n g - Va i trò c ủ a V ă n h ó a D â n g i a n t r o n g sự p h á t triển c ủ a v ă n học d â n tộc. Tạp chí Vă n học, số 2, 1 9 8 9 , tr 9 2 - 9 9 .

139. P h ươ n g L ựu - Tìm hiểu l ý luận v ă n h ọ c cổ điển Trung

Quốc. N XB Gi á o Dục, H , 1 9 8 9 .

140. Đ ặ n g Th a i M a i - Ý n g h ĩ a n h â n s i n h t r o n g t r u yệ n

cười n ư ớ c ta n g à y x ưa . Tri Tâ n , số 112, 1 9 4 3 .

1 4 1 . T r ầ n Th a n h M ạ i - V à i d ò n g về t r uyệ n Tiếu l â m n h â n đ ọ c h a i cuốn "Tiếng c ườ i Việt Na m" c ủ a Vă n Tâ n v à " Tr u yệ n Tiếu l â m Vi ệ t Na m" c ủ a Ng u yễ n H o à n g P h o n g , NC V H , H , số 8 , 1960, tr 4 2 - 54.

1 4 2 . T r ầ n Th a n h M ạ i - Thử b à n l ạ i vấn đ ề d â m v à t ụ c

trong t h ơ Hồ Xu â n Hương, NC V H, số 4 . 1 9 6 1 .

1 4 3 . T r ầ n Th a n h M ạ i - P h ả i c h ă n g Hồ X u â n Hươ n g c ò n

là một n h à t h ơ c hữ Há n , N C V H , số 3, 1963, tr 33 - 34.

1 4 4 . Meillon Gu s t a v e ( Ng u yễ n Th ọ Dực - p h ỏ n g d ị c h ) - Đ ạ i cương Vă n h ọ c Vi ệ t N a m, Vă n h ó a n g u yệ t s a n , số 64, 1964, tr 1066 - 1 0 7 0 .

145. Hoàng Trọng M i ê n - Việt Na m v ă n h ọ c t o à n thư, v ă n c h ươ n g t u yể n t ậ p , Sài Gò n C ả o t h ơ m, Quốc Ho a x u ấ t b ả n - n ă m ( ? )

1 4 6 . M ộ t số định n gh ĩ a về Folklore c ủ a c á c n h à n g h i ê n cứu

L i ê n Xô , V H DG , 73Tsố 73T1 , 2 , 1988.

1 4 7 . Đ ỗ Đức M i n h - T h ử b à n v ề một số n é t c ủ a v ă n h ọ c

Đông Na m Á . Tạ p c h í Vă n h ọ c , số5, 1983, tr. 1 4 1 - 1 47 .

1 4 8 . N g u yễ n Đ ă n g N a - Thơ Hồ Xu â n H ư ơ n g v ớ i v ă n học

d â n g i a n . Tạ p c h í V ă n học, số2, 1 9 9 2 , tr 3 6 , 43, 73.

1 4 9 . N g u yễ n Đứ c Na m - 58Tvề 58Tv i ệ c n g h iê n c ứu mối q u a n h ệ

249

giữa các n ề n v ă n học. T ạ p chí Vă n h ọ c , số 2, 1972, tr 1 1 2- 119.

150. B ửu N a m - Thi ph á p n h â n v ậ t t r o n g tiểu t h u yế t c ủ a Victor Hu g o k h ả o s á t d ướ i g ó c đ ộ l u ậ n điểm C a r n a v a l e s q u e c ủ a M . B a k h t i n . Lu ậ n á n Phó tiến sĩ . Đạ i học Tổng h ợ p , H, 1 9 9 1 .

151. Lê H o à i N a m - Lịch sử v ă n h ọ c Vi ệ t Na m, N X B ĐH

và TH C N , H, 1978.

1 5 2 . N g u yễ n Đức Na m - P h ù n g Vă n T ửu - Đ ặ n g An h Đà o - Ho à n g Nh â n – V ă n học p h ươ n g T â y ( t ậ p 2) NX B G i á o d ụ c , H , 1 9 8 6 .

1 5 3 . N g h i ê n cứu v ă n h ọ c – số 1 0 8 , S à i Gò n n ă m ? ( Tà i

liệu riêng).

1 5 4 . N g h i ê n cứu v ă n h ọ c số 1 1 7 . S à i Gò n n ă m ? ( Tà i liệu

riêng).

155. Tăng Ki m N g â n - N h â n đ ọ c " P h â n tích t á c p h ẩ m v ă n h ó a Dâ n g i a n " s u y nghĩ về c á c h tiếp c ậ n một t á c p h ẩ m Folklore. V H D G số 4 , 1 9 9 0 , t r 25 - 2 7 .

156. N g u yễ n Ng h i ệ p - M ấ y s u y n g h ĩ một t ấ m lòng. N XB

V ă n h ọ c - Hà Nộ i 1978.

157. N g u yễ n Ng h i ệ p , T r ươ n g Qu a n g Kiền - Th ử tìm h i ể u 47Tý 47Tthức chủ đ ạ o t r o n g thơ Hồ Xu â n Hư ơ n g . N .C . V. H - H à Nội, số 9, 1 9 6 1 , tr 12 - 27.

1 5 8 . Đặng P h ươ n g Ng h i - T r i ề u đ ạ i Qu a n g Trung: dưới c o n

mắ t các n h à t r u yề n g i á o P h ươ n g Tây. S à i Gò n , Sử Địa 5. 1 9 6 7

159. N g u yễ n Vă n Ng ọ c - Tụ c n g ữ p h o n g d a o mộ t k h o

t à n g c h u n g c ủ a n h â n loại. M ặ c Lâ m - Sài Gò n , 1 9 6 7 .

160. N g u yễ n Vă n Ng ọ c - Na m t h i h ợ p tuyển. S à i Gò n Bốn

p h ư ơ n g Viện g i á o k h o a Hi ể n T â n Biên, Nă m (?).

1 6 1 . P h a n Ng ọ c - Th ơ là gì ? . Tạ p c h í V ă n h ọ c - H à Nộ i ,

số 1 , 1 9 8 5 , Tr 1 8 - 24.

1 6 2 . N g u yễ n Khắc Ng ữ - M ẫ u h ệ Việt N a m, S à i Gò n , Tri

250

T â n , số 1 7 5 - 1 7 8, 1965.

1 6 3 . T r ầ n Vi ệ t Ng ữ - H o à n g Ki ề u - B ướ c đ ầ u tìm hiểu tiếng cười t r o n g chèo cổ, N XB . Kh o a h ọ c Xã h ộ i - 1 9 8 8 , tr 6 7- 7 1 .

1 6 4 . B ù i Vă n Ng u yê n - Ng u yễ n Ngọ c Côn - Ng u yễ n N g h ĩ a Dâ n - Lý H ữu T â n - Ho à n g Tiến T ựu - Đỗ Bình Trị - Lê Trí V i ễ n - Lịch sử v ă n h ọ c Việt Na m. NX B Giáo Dụ c - Hà Nội, Tậ p 1

1 6 5 . L ữ H u y Ng u yê n - Th ơ Hồ Xu â n H ư ơ n g (in l ầ n t h ứ

3 ) NX B Vă n Họ c - H à Nội. 1993.

1 6 6 . V ươ n g Trí N h à n – Hồ Xu â n H ư ơ n g v ớ i R a b e l a i s , Vi-

lông và Đôxtôi-epxki, tạp c h í Vă n h ọ c , 1, 1986, tr. 140, 149.128T.

P h a n Đă n g Nh ậ t - V ă n Họ c d â n g i a n tồn t ạ i , đ ổi mới 1 6 7 .

v à p h á t triển. V HD G , số 4 , 1 9 9 1 , tr 3 - 7

Đỗ Đức M i n h - Thử b à n v ề một số n é t c ủ a v ă n h ọ c 1 6 8 .

Đ ô n g Na m Á . Tạ p chí Vă n học. s ố 5 , 1 9 8 3 , tr 141 - 147.

1 6 9 . Đặng M i n h Nh ị - Triều đ ạ i Qu a n g T r u n g d ướ i mắ t các n h à t r u yề n giáo Tâ y p h ươ n g Sử địa - S à i Gò n , số 13, 1969, tr 143 - 1 6 2 , 166 - 180.

1 7 0 . Ni-cu-lin - Mấy vấn đ ề n g h i ê n cứu v à g i ớ i t h i ệ u Vă n h ọ c Vi ệ t N a m ở L i ê n Xô. Tạ p chí V ã n học, H , số 2 - 1 9 7 2 . Tr 82 - 97.

1 7 1 . Ni-cu-lin - ( Lê S ơ n - dịch) - Thơ Hồ Xu â n H ươ n g (Tài

liệu đ á n h má y riêng).

1 7 2 . H ồ Tuấn Ni ê m - B à n lại một đ ô i đ i ề u về tiểu sử H ồ

X u â n H ươ n g . Tạ p c h í Vă n học, H, 1972, tr 1 1- 3 1 .

1 7 3 . N i n n e l - As t r e l t ôv a ( Th a n h B ì n h dịch) - Nh à v ă n v à

T h ờ i đ ạ i , A. P . N . M . , 1989.

1 7 4 . Hoàng Ng ọ c P h á c h - Hu ỳn h Lý - C h è o v à t u ồ n g ,

N X B Gi á o Dục - H à Nội, 1958.

1 7 5 . H o à n g Ngọc P h á c h - Th â n t h ế v à v ă n n g h i ệ p n ữ sĩ Hồ

251

X u â n H ươ n g , S à i Gò n , Vă n h ọ c , số 1 1 7 , Nă m ( ? ) .

1 7 6 . Vũ Ng ọ c P h a n - T ụ c ngữ - ca d a o - d â n ca Việt Na m

( i n l ầ n t h ứ 10) NX B Kh o a h ọ c xã hội, Hà Nô i , 1994.

1 7 7 . L ê Tr ườ n g P h á t - Hồ C h í M i n h v à t â m thức Folklore Việt Na m, một h ướ n g n g h i ê n cứu m ớ i , VHDG72T,SỐ 72TÌ , 1 9 9 1 , l ĩ 5 9 - 60.

1 7 8 . T h u ầ n P h o n g - C a d a o giảng l u ậ n , S à i Gò n , Á c h â u ,

N ă m ?

179. T h u ầ n P h o n g - P h ầ n đ ó n g góp c ủ a v ă n h ọ c bình d â n t r o n g v ă n h ọ c bác học h a y l à : Ng u ồ n v ă n liệu c ủ a Trình t h ử v à K i m V â n Ki ề u , Bách Kh o a 22, 12/1957, tr 3 8 - 4 1 .

24TS, 24T1959.

1 8 0 . T h u ầ n P h o n g - Th i ca Việt N a m giảng l u ậ n , La n Đình,

1 8 1 . H o à n g Đình P h u - V ă n h ó a khoa h ọc v à v ă n h ó a n h â n

v ă n , Tạ p c h í V ă n học, số 2 , 1994, t r 4 - 6 .

1 8 2 . T h á i P h ươ n g - về thơ ca d â n g i a n Tr u n g Quốc,

V H D G , số 1 , 1 9 86 , Tr 6 7- 7 1 .

183. N g u v ễ n Tr ú c P h ư ợ n g - Việt N a m v ă n h ọ c b ì n h d â n .

Sài Gò n - Kh a i Tr í 1970.

184. N g u yễ n Qu â n - P h a n 130Tcẩm 130TT h ư ợ n g , Đ i ê u k h ắ c cổ điển

V i ệ t N a m, N XB Trẻ, 1992.

185. N g u yễ n Qu â n - P h a n c ẩ m T h ư ợ n g , M ỹ t h u ậ t c ủ a

n g ư ờ i Việt, NX B M ỹ t h u ậ t , H, 1989.

130TArt 130Tin the Vietnam village, H, M ỹ Thuật, 1 9 9 1 .

1 8 6 . N g u yễ n Qu â n - P h a n 130Tcẩm 130TT h ư ợ n g , M ỹ t h u ậ t ở l à n g :

187. Vũ Tiến Qu ỳn h ( Tu yể n c h ọ n v à giới t h i ệ u ) - P h ê b ìn h n g h ị l u ậ n thơ Hồ X u â n h ươ n g . N XB Văn Ng h ệ T P . HC M , 1 9 9 4 .

188. R i p t i n L . B - Tà i liệu mớ i về N ữ oa t h u l ượ m t ạ i Việt

N a m, V H D G, số 4, 1 9 9 1 , Tr . 73 - 77

1 8 9 . R i p t i n L . B ( L ê S ơ n - dịch) - Th ơ H ồ Xu â n H ươ n g ,

252

(Tạp c h í Th ế g i ớ i mới, số 12, 1 9 6 8 ) , ( Tà i l i ệ u đ á n h má y r i ê n g )

1 9 0 . R i p t i n L .B ( t à i liệu - d ị c h ) – mấ y vấn đ ề n g h i ê n c ứu n h ữn g n ề n v ă n học Tr u n g cổ c ủ a p h ư ơ n g Đô n g t he o p h ươ n g p h á p loại h ì n h , Tạ p c h í 2Tvăn 2Th ọ c , số 2 , 1974, Tr. 107 - 123.

1 9 1 . Lê V ă n Siêu - Ng u ồ n gốc Vă n h ọ c , S à i Gò n , Thế giới -

1956

1 9 2 . P h ạ m V ă n S ơ n - 58Tcổ 58Tn h â n v à các t ụ c lệ n g à y x ưa , S à i

G ò n - Sử địa, 1 9 67 , Tr 6 7- 8 1 .

193. T r ầ n Đinh S ử - Giáo t r ì n h thi p h á p học, Đ HS P Th à nh

p h ố Hồ C h í M i n h . 1993. .

1 9 4 . Trần Đình Sử - Ý nghĩa lịch sử c ủ a v ă n h ọ c Trung Quốc, t r o n g tiến t r ì n h p h á t triển c ủ a v ă n h ọ c Việt Na m V H H T , s ố 9, 1 9 9 4 , tr 1 8 - 20.

195. T u ệ Tâ m - Ng u yễ n Tr ã i , n g ư ờ i p h á t h u y v à b ả o v ệ

cốt cách v ă n hóa t r u yề n thống, VHDG, số 1 , 1 9 8 4 , tr 55 - 57.

196. V ă n Tân - Vă n học t r à o p h ú n g Việt Na m ( t ừ t h ế k ỷ

X V I I đến n a y) Vă n sử đ ị a , H à Nội, 1958.

1 9 7 . V ă n T â n - Hồ Xu â n H ươ n g v ớ i c á c g i ớ i p h ụ nữ -

V ă n h ó a v à Gi á o d ụ c , S ô n g Lô, 1957.

198. M a i Th a n h - M ấ y s u y nghĩ một tấm l ò n g , p h ê b ì n h tiểu l u ậ n c ủ a Ng u yễ n N g h i ệ p . N XB Vă n h ọ c - Hà Nộ i , 1 9 7 8 , Tạ p chí Vă n h ọ c , số 2 , 1981, tr 1 4 6 - 1 4 9.

1 9 9 . N g u yễ n Th a n h - 58Tvề 58Tt ê n gọi mộ t b à i t h ơ c ủ a Hồ Xu â n H ư ơ n g n h ì n 58Ttừ 58Tgóc 58Tđộ 58T131TV ă n 45T131Thóa dân gian, 45TV H D G , số 1 , 1992, 45Ttr. 45T69 - 70.

200. T r ầ n Th ị B ả n g T h a n h - Nh ì n q u a n h ữn g t á c p h ẩ m v i ế t về đề tài p h ụ nữ t r o n g v ă n học c h ữ Há n t h ế k ỷ X V I I I v à n ử a thế k ỷ X I X . Tạp chí Vã n h ọ c , số 2 , 1 9 7 8 , tr 6 8 - 7 7 .

253

2 0 1 . T r ầ n Th ị B ă n g Th a n h - Th ơ B à Hu yệ n Th a n h Qu a n , n i ề m v u i v à n ỗ i b u ồ n . T ạ p c h í Vă n h ọ c , số 1 , 1 9 9 1, tr 34 - 4 1 .

2 0 2 . P h ạ m C ô n g Th à nh - Ti n h t h ầ n k h o a h ọ c trong t r a n h

D â n g i a n . M ỹ t h u ậ t Vi ệ t Na m, số 18, 1 9 7 2 , tr 40 - 48 - 65.

203. N g u yễ n Ki m T h ả n - Gó p p h ầ n tìm hiểu n g ô n ngữ d â n g i a n Việt Na m về n g ữ p h á p tiếng Việt. VHDG, số 1 , 2 , 1968, tr 2 6 - 32.

204. T r ầ n Ng ọ c Th ê m - Tìm v ề b ả n sắc v ă n h ó a Việt Na m ( c á i n h ì n h ệ thống l o ạ i h ì n h ) NXB Th à n h p h ố Hồ C h í M i n h , 1996

205. N g u yễ n Đì n h Th i - Sức s ố n g d â n V i ệ t Na m t r o n g ca d a o và cổ t í c h . T r í T â n , số 1 4 7 , 1 9 4 4 , t r 6, 7 , 1 8 , số 1 4 8 , tr 1 0 , 1 1 , 14, 1 6 .

2 0 6 . N g u yễ n Đì n h Th i – V ề v ă n h ó a d â n tộc, V ă n h óa

N g u yệ t s a n , số 83, 1962, tr 995 - 998.

207. H ồ Thiên - Hồ Xu â n H ươ n g v à Bồ T ù n g Li n h giống v à

k h á c n h a u 41Tở 41Tchỗ nào. S à i Gòn, Nh â n l o ạ i , số 1, 1 9 5 3 .

208. N h ư Thiết - Gó p p h ầ n v ớ i Ôn g Ngu yễ n Đức B í n h một

số vấn đ ề Hồ Xu â n H ươ n g , NC V H, số 3, 1963, tr. 8 2- 8 7 .

2 0 9 . Ng u yễ n Đứ c Thịnh ( c h ủ b i ê n ) - Qu a n n i ệ m về

Folklore, N XB , KH X H - Hà Nộ i , 1990.

2 1 0 . Th u ậ t n g ữ V ă n h ọ c - M ỹ h ọ c - Ng a - P h á p - V i ệ t ,

N X B K H X H, H, 1 9 6 9 .

2.11. Ng u yễ n Đă n g Thục - Triết h ọ c bình d â n Việt Na m v ớ i x ã h ộ i k h a i p h ó n g . S à i Gò n - V ă n h ó a n g u yệ t s a n , số 8 , 1964, tr. 869 - 871, 879 - 895.

2 1 2 . T r ầ n Th ức - Qu á t r ì n h p h á t triển c ủ a đ i ê u k h ắ c đ á cổ

Việt N a m M ỹ t h u ậ t - Hà Nội, số 2 , 1968, tr. 8, 1 1 ,6 4 .

2 1 3 . H o à n g Trọng Th ượ c - Thi ca c h â m biếm v à trào lộng

Việt Nam, S à i Gò n , Kh a i Trí, 1 9 6 9 .

214. Lê Thước - Trương C h í n h - Tìm hiểu v ă n h ọ c tiến bộ t h ờ i

254

T â y Sơn TCVH, H , số 4, 1971, tr 63 - 85.

58Tcẩm 58TT h ượ n g - T ượ n g c á c t h á n h M ẫ u , M ỹ

2 1 5 . P h a n

t h u ậ t , số 3, 1989, tr 38 - 39.

2 1 6 . Đỗ L a i Th ú y - Việt N a m, a n h là a i ? Vă n h ó a n g hệ

thuật, số 1, 1992, tr 65 -6 7 .

217. Đỗ L a i Th ú y - Về h i ệ n tượng "Dâm" v à "Tục" trong v ă n h ó a d â n g i a n c ủ a người Việt Na m, Vă n h ó a n g h ệ t h u ậ t , số 8 , 1 9 9 4 , tr 52 - 54.

2 1 8 . Đỗ L a i Th ú y - Tín n g ưỡ n g p h ồ n thực - n h ì n từ góc đ ộ

v ă n hóa. Vă n h ó a n g h ệ t h u ậ t , số 4 , 1994, tr 1 1 6 .

219. Đỗ L a i Thúy - Ng u yê n l ý g i ớ i tính t r o n g đ ờ i sống v ă n

h ó a , Vă n hóa n g h ệ t h u ậ t , số 8 , 1994, tr 52 - 54.

220. Đỗ La i Th ú y - Tiếp c ậ n Th ơ Hồ Xu â n H ươ n g từ

n g u yê n lý Hộ i h óa t r a n g c ủ a M . B a k h t i n - V H DG , số5 , 1 9 9 5 .

221. N g u yễ n An Ti ê m - "Cái h à i từ tiếng cười d â n gian đến

v ă n x u ô i h i ệ n đ ạ i " , V ă n h ó a d â n gian, 4 , 1993.

222. N g u yễ n H ữu Tiến - Gi a i n h â n di m ặ c (sự tích và t h ơ từ Hồ Xu â n Hư ơ n g ) . H à Nộ i , I mp r i me r i e To n k i n o i se 80 - 82 R u e d u c h a n n e n ă m ( ? ) .

2 2 3 . N g u yễ n V ă n Tố-T ụ c cổ về mù a x uâ n . Tri T â n , số 1 7 5

- 178, 1945.

2 2 4 . N g u yễ n Vă n Tố - Qu yể n thi v ă n bình c h ú , Tri Tân số

1 1 2 , 1 9 4 3 .

225. N g h i ê m T o ả n - Việt Na m v ă n h ọ c sử trích yế u . Sài

G ò n Vĩ n h B ả o , n ă m (?)'.

226. N g u yễ n Kh á n h To à n - V ă n h ó a d â n gian Việt Na m, một biểu h i ệ n độc đ á o và x u ấ t sắc sức s ốn g mã n h liệt c ủ a d â n tộc, H , TC V H, số 3 , 19 7 4 , tr 2 - 6 .

255

227. Tomita K e n ( M i nh Hằ n g - d ị c h ) c ấ u lạo và nguồn gốc c h ữ Nôm, chữ c ủ a d â n tộc Việt Na m, T ạ p c h í Há n Nôm, số 3 - 1993

228. Đ à o Th á i Tôn - (Tuyển c h ọ n và giới thiệu) Th ơ Hồ

X u â n H ươ n g . N XB : Gi á o Dụ c H à Nội, 1994.

229. Đ à o Th á i Tô n - X uâ n Đư ờ n g đ à m t h o ạ i - mộ t n h ị p n ối trong t i ế n trình D â n g i a n h ó a thơ ca Hồ Xu â n Hư ơ n g , TCVH, số 6, 1 9 7 8 , tr 6 4- 75 .

230. Đ à o Th á i Tô n - T h ơ Hồ Xu â n Hư ơ n g từ cội n gu ồn

v à o thế t ục . N XB G i á o Dục H à Nộ i , 1993. .

231. Đ à o Th á i Tôn - T h ơ Hồ Xu â n Hư ơ n g từ cội n g u ồ n

v à o thể t ụ c . N XB G D Hà Nội, 1 9 9 6 .

232. H o à n g Th ú c Tr â m - Lịch sử xã h ộ i Việt N a m, tập 1 ,

S à i Gò n - Th ế giới, 1950.

233. N g u yễ n Ngọc Tr â m - Đ ặ c trưng n g ữ n g h ĩ a , n g ữ p h á p c ủ a n h ó m từ biểu thị t â m lý tình c ả m trong tiếng Việt. Vi ệ n n g ô n ngữ h ọ c - H à Nội, 1 9 9 1 .

234. N g u yễ n T r â n - M ộ t số đ ặ c đ i ể m d â n tộc tron g t r a n h

d â n gian M ỹ t h u ật Vi ệ t Na m, số 6, 1969, tr 58 - 69.

P h ươ n g Tri- Tà i liệu về Hồ Xu â n Hư ơ n g trên đ ấ t Na m 235.

H à , TC V H , số 3, 1 9 7 4 , tr 153 - 154.

236. Đỗ B ì n h Trị - Mấy Ỷ kiến về vấn đ ề nghiên cứu mối q u a n h ệ g i ữ a v ă n h ọ c với v ă n h ó a d â n gian, TC VH , số 1 , 1989, tr 54 - 8 7 .

2 3 7 . H ồ Tô n Tr i n h - H ọ c c á i h a y c ủ a n g ườ i đ ể bổ s u n g c h o v ốn sống v à trí t u ệ c ủ a ta, N. C . V . H , Hà Nội, số 1 2 , 1 9 6 2 , tr 60 - 64.

238. Hoàng T r i n h - N h ữn g t r u yề n thống n h â n đ ạ o c h ủ

n g h ĩ a t r o n g t h ơ V i ệ t N a m. TCVH 1/1984 tr 79 - 8 7 .

239. N g u yễ n H ữu Trọng - Ng ườ i ta đ ã p h ê b ì n h t h ơ Hồ

256

X u â n H ươ n g n hư thế nào. S à i Gò n , Vă n học, số 1 0 8 , n ă m (?).

2 4 0 . N g u yễ n Vă n Tr u n g - Áp d ụ n g p h â n t â m học đ ể g i ả i thích v ă n c h ươ n g " t ụ c " v à " d â m" c ủ a Hồ Xu â n H ư ơ n g. S à i G ò n , v ă n h ọ c , số 117133T ( ? ) .

2 4 1 . N g u yễ n Vă n Tr u n g - T r ườ n g h ợ p có t á c p h ẩ m, có tác g i ả , n h ưn g chỉ là t ụ c truyề n , t r ườ n g h ợ p Hồ Xu â n H ư ơ n g . S à i G ò n , Vă n h ọ c , số 108, tr 4 8 - 56.

242. N g u yễ n Vă n Tr u n g - C â u đ ố Vi ệ t N a m, N X B Th à n h

p h ố Hồ C h í M i n h . 1986.

243. A n h T r ứ - Tìm hiểu tính c h ấ t a n h h ù n g trong t r a n h d â n

g i a n , H , M ỹ t h u ậ t d â n gian Việt Nam, số 5, 1969, tr 60 - 68.

244. Vũ A n h Tu ấ n - Tiếp c ậ n d i s ả n v ă n c h ươ n g c ủ a C h ủ Tịch Hồ C h í M i n h d ướ i gốc đ ộ v ă n h ó a d â n gian, VHDG, số 4, 1 9 9 1 , tr 1 4 - 1 8 .

245. T r ầ n Qu a n g Tuấn - N ữ t h ầ n t r o n g n g h ệ t h u ậ t Ấn Độ,

V H D G , số4, 1 9 8 9 , tr 49 - 53.

246. Trương T ửu - Mấy vấn đ ề v ă n h ọ c sử Việt Na m, N XB

X â y dựng - H à Nội, 1958.

247. H o à n g Tiến Tựu - V ă n h ọ c d â n gian v ớ i v ă n p h o ng

c ủ a C h ủ Tịch Hồ C h í M i n h , VHDG, số 3, 1990, tr 1 6 - 1 8 .

248. Lê T h ị Nh â m T u yế t - Ng h i ê n cứu về h ộ i l à n g cổ truyền

c ủ a người Việt, VHDG, số 1 , 1 9 8 5 , tr 1 2 - 1 9 .

249. L ê Thị Nh â m Tuyết - Phụ n ữ Việt N a m q u a c á c t h ờ i

đ ạ i ( i n l ầ n t h ứ 2), N X B K HX H , H , 1 9 7 5 .

2 5 0 . Ng u yễ n Vă n T ỵ - M ỹ t h u ậ t d â n g i a n d â n tộc Việt N a m v à s á n g tác h i ệ n đ a i , TC M ỹ t h u ậ t - H à Nội, số 1 , 1983, tr 1 2 - 2 2 .

257

251. Vương Xí Vă n - ( Ki ề u Ng ạ n lược d ị c h ) Tậ p tục d â n g i a n v à ý n g h ĩ a t ượ n g trưng c ủ a v ă n h ó a , VHNT H à Nộ i , số 1 , 1 9 9 4 , tr 25 - 27.

252. N g h i ê m Đa V ă n - Kh ả o s á t bước đ ầ u về n h ữn g làng

cười Vi ệ t Na m. T C V H , 2, 1984. Tr 107 - 123

253. N g u yễ n B á Vâ n , C h u Qu a n g Trứ - Tranh d â n gian Vi ệ t

N a m, N XB Vã n H ó a H à Nộ i , 1984.

254. Đỗ Long Vâ n - Ng u ồ n n ư ớ c ẩn c ủ a Hồ X u â n Hương.

S à i Gò n , Ng h i ê n cứu V ă n h ọ c , số 1 0 8 , n ă m (?).

255. T h á i B á Vâ n - H à i h ò a c ủ a R a p h a e n ( R o f f a e l l o

S a n t i - 1 4 8 3 - 1520, TC M ỹ thuật, số 2, 1 9 8 3 .

2 5 6 . V ă n 1 1 ( P h ầ n v ă n học nước n g o à i v à lý l u ậ n ) - sách

giáo v i ê n N XB Gi á o d ụ c , 1994.

257. V a x i l e n c ô EI ( K. Thế - dịch) - Các n h à sáng lập c h ủ nghĩa M á c - Lênin b à n v ề s á n g tác t h ơ ca d â n g i a n , Tạ p c h í n g h i ê n cứu V ă n h ọ c số 4 , 1 9 6 1 , T r . 84 - 9 1 - 9 6 , số 5, T r . 82 - 89.

258.

L ê Tr í Vi ễ n - Thơ Hồ Xu â n H ươ n g ( c h u yê n đề s a u đ ạ i h ọ c ) , Đ HS P T h à n h p h ố Hồ C h í M i n h , khoa T i ế n g Việt - V ă n học, 1989.

2 5 9 . Lê Trí Viễn, Lê X u â n Lí t - Nghĩ về t h ơ Hồ Xu â n

H ư ơ n g , 77Ts ở 77TG i á o Dục Nghĩa B ì n h , 1987.

2 6 0 . T a m Vị - Ti n h t h ầ n p h ụ c h ưn g t r o n g t h ơ Hồ X u â n

H ư ơ n g , T C VH , số 3 , 1 9 9 1 , tr 2 1 - 2 7 , 75.

2 6 1 . N g u yễ n Th ế Vi ệ t - T ừ t r u yệ n Ki ề u , tìm hiểu q u i l u ậ t tiếp n h ậ n v ă n h ọ c d â n gian của v ă n h ọ c viết, TC V H, số 2, 1982, tr 7 6 - 8 1 v à 1 0 5 .

2 6 2 . Đỗ Th ú c Vịnh - Hồ Xu â n H ươ n g tác giả t h ế k ỷ X I X.

258

Sài Gò n - Bốn p h ươ n g , Vi ệ n g i á o khoa Hi ê n T â n B i ê n , 1956.

T r ầ n Quốc V ượ n g - Lị c h sử và M ỹ t h u ậ t , M ỹ 263.

t h u ậ t v à lịch s ử . M ỹ t h u ậ t , số I , 1983, tr- 8 - 1 1.

T r ầ n Quốc V ượ n g – L ễ h ộ i : một c á i n h ì n 264.

t ổ n g thể, V H D G số 1 , 1986, tr 3 - 6 .

L ê T r u n g Vũ - Lễ h ộ i c ổ t r u yề n - NXB K H X H, 1992. 265.

2 6 6 . H o à n g Xu â n (Sưu t ậ p v à c h ú d ẫ n ) B à Hu yệ n T h a n h

Q u a n , H ồ Xu â n H ư ơ n g t h i t ậ p , S à i Gò n , An h P h ươ n g , 1959.

267. We n i g Steffen ( ĐK d ị c h từ n g u yê n b ả n tiếng Đức) - B à n v ề b i ệ n c h ứn g của nghệ t h u ậ t Ai C ậ p , Ng h ệ t h u ậ t Vi ệ t Nam, số 2, 1986, Tr. 5 1 - 53 v à 59.

134TTÀI LIỆU TIẾNG PHÁP

2 6 8 . X p i r - Kin. G . A ( Ho à n g Đình T h i - d ị c h ) - C o n n g ư ờ i v à t r u yề n thống, Tạ p c h í Vă n h ó a ( dân g i a n , số 1, 1984, T r . 5 8 - 64.

2 6 9 . T r ầ n C ửu C h ấ n - L e s g r a n d e s ptoétesses d u Vi e t n a m atudes littéraires Đo à n Th ị Điểm - B à Hu yệ n Th a n h Q u a n - Hồ X u â n Hương - S ươ n g Ng u yệ t Á n h , Imprimerie De L ' u n i o n , N g u yễ n Vă n C u a , 57 R u e L' mo s s a r d , 77TS , 77T1 9 5 0 .

- M a u r i c e - L ' o e u v r e d e 270. D u r a n d

la poétesse V i e t n a mi e n n e Hồ X u â n H ươ n g École F r a n c a i s e D ' e x t r ê me - O r i e n t , Collection d e texteset Do c u me n t s sur L ’I n d o c h i n e , P, 1 9 6 8 .

2 7 1 . H ữu Ngọc - e t F r a n c o i s e C o r r è z e - Hồ Xu â n Hươ n g - Oule voile d é c h i r é , P l e u v e R o u g e , Ed i t i o n s e n l a n g u e s étrangères, H, 1 9 8 4 .

272. T r ầ n Vă n T u n g - D e ux miUe

259

a n s de poésie V i e t n a mi e n n e . Serg, 7 e t 9 r u e d e s Filles - d u C a l v a i r e , P, 116TIIIe, 116T1965.

4TN H Ữ N G B Ả I T H Ơ N Ô M T R U Y Ề N T Ụ N G C Ủ A H ồ

P H Ụ L ỤC

4T( T h e o s ự c h ọ n lọc, t h a m chiếu c ủ a P h ó tiến sĩ Đ à o T h á i T ô n " T h ơ H ồ X u â n H ư ơ n g - N X B G i á o d ụ c , H , 1 9 9 4 " )

4T1 . M ắ n g h ọ c trò d ố t

X U Ẩ N H Ư Ơ N G

2 . 4TM ờ i T r ầ u

4TTự t ì n h 4T24T( I)

3 . 4TChiếc b á c h

4TT ự tình ( II)

4TK h ô ng c h ồ n g mà c h ử a

6 . 4TL ấ y c h ồ n g c h u n g

8 . 86TĐề 4T86TT r a n h tố n ữ

4TKhóc c h ồ n g l à m thuốc

9 . 4TThiếu n ữ ngủ n g à y

4TDỗ người đ à n bà k h ó c chồng

10.

4TB á n h trôi n ư ớ c

1 1 .

4TH ỏ i trăng ( I )

1 2 .

4TĐ è o B a Dội

13.

4TĐ á Ô n g c h ồ n g B à c h ồ n g

14.

4TQ u á n K h á n h

15.

4TK ẽ m trống

16.

4TC h ù a Q u á n Sứ

1 7 .

260

1 8 .

4TĐ ộ n g 4T77TH ươ n g 4T77TT í c h

4TV ị n h C á i Q u ạ t

1 9 .

4TĐ ề đ ề n S ầ m N g h i Đ ố n g

20.

4TSư bị ong c h â m

2 1 .

4TT r á c h C h i ê u H ổ ( I )

22.

4TTrách C h i ê u 4T77TH ổ 4T77T( II )

23.

4TT r á c h C h i ê u H ổ ( I I I )

2 4 .

4TC h ơ i T â y H ồ n h ớ b ạ n

25.

261

26.

Luận án phó Tiến sĩ Khoa học ngữ văn: Hồ Xuân Hương và nền văn hóa dân gian Việt Nam

2TĐ Ạ I HỌC QUỐC GI A THÀNH PHỐ HỒ CHÍ M I N H TRƯỜNG Đ Ạ I HỌC SƯ 2T11T 2T11TP H Ạ M

1TVÀ NỀN VĂN HÓA DÂ N GIAN VIỆT NAM

2TLUẬN ÁN PHÓ TIẾN SĨ KHOA HỌC N G Ữ V Ă N

2TTHÀ NH PHỐ HỒ C H Í M I N H - N Ă M 1996

2TĐ Ạ I H Ọ C Q U Ố C G I A T H À N H P H Ố H Ồ C H Í M I N H

3TVÀ NỀN VĂN HÓA DÂN GIAN VIỆT NAM

2TLUẬN ÁN PHÓ TIẾN SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

51TN G Ư Ờ I HƯỚNG D Ẫ N K HOA H Ọ C GIÁO SƯ LÊ TRÍ V I Ễ N

2TTHÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - NĂM 1996

NGUYỄN THỊ NGỌC

MỤC LỤC

DẪN NHẬP

2.1. Về phạm vi sáng tác của Hồ Xuân Hương

2.2. Giới thuyết thuật ngữ "Văn hóa dân gian "

5.1. Về mặt phương pháp luận :

5.2. Những đóng góp về lĩnh vực văn hóa.

5.3. Kết cấu của luận án :

Chương 1:LỊCH SỬ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU THƠ NÔM ĐƯỢC TRUYỀN TỤNG CỦAHỒ XUÂN HƯƠNG VÀ NỀN VĂN HÓA DÂN GIAN VIỆT NAM NỬA CUỐI THẾ KỶ XVIII NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX

2.3.1: Về văn học dân gian

2.3.3. Về Mỹ Thuật Dân Gian.

2.3.4. Lễ Hội Dân Gian:

Chương 3:THƠ NÔM HỒ XUÂN HƯƠNG SỰ TIẾP THU VÀ SÁNG TẠO TỪ CỘI RỄ CỦA NỀN VĂN HÓA DÂN GIAN NỬA CUỐI THẾ KỶ XVIII VÀ NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX.

3.1.1: Thơ Nôm Hồ Xuân Hương tiếp thu lối bố cục ngắn gọn, hàm súc

như đúc kết một chân lý - triết lý mang tính thế tục, đậm đà chất nhân văn .

3.1.2 Thơ Nôm Hồ Xuân Hương tiếp thu cách kết cấu đối xứng đối lập trong cấu trúc tác phẩm thuộc văn hóa dân gian

3.1.3 Thơ Nôm Hồ Xuân Hương tiếp thu lối xây dựng ngôn ngữ trên cơ sở hình tượng độc đáo giàu sức biển hiện từ các tác phẩm nghệ thuật của

văn hóa dân gian Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII và nửa đầu thế kỷ XIX.

3.1.4 Thơ Nôm Hồ Xuân Hương với kết thúc bất ngờ, đột ngột - bắt đầu từ hầu hết các tác phẩm nghệ thuật dân gian

3.2.2 Thơ Nôm Hồ Xuân Hương, sự thể hiện độc đáo của tiếng cười.

3.23 Thơ Nôm Hồ Xuân Hương, sự thể hiện độc đáo của tiếng nói cá nhân - thẳm sâu sự kêu đòi cho quyền sống cá nhân trọn vẹn cho con người.

PHẦN KẾT LUẬN

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Có thể bạn quan tâm

Nghiên cứu về nghệ thuật sử dụng từ láy trong thơ Nôm Hồ Xuân Hương

Luận án Phó Tiến sĩ Khoa học kỹ thuật: Nâng cao chất lượng thẩm mỹ kiến trúc mặt đứng nhà công nghiệp trong điều kiện Việt Nam

Luận án Phó Tiến sĩ Khoa học kỹ thuật: Nghiên cứu nâng cao khả năng chống ăn mòn cho bê tông và bê tông cốt thép trong môi trường xâm thực biển

Luận án Phó Tiến sĩ Khoa học kỹ thuật: Nghiên cứu sử dụng triethanolamine làm phụ gia rắn nhanh không ăn mòn cốt thép cho bê tông

Luận án Phó Tiến sĩ Khoa học kỹ thuật: Nghiên cứu quy hoạch – kiến trúc buôn làng dân tộc Êđê trên cơ sở nhiệm vụ phát triển kinh tế – xã hội và phát huy truyền thống văn hóa dân tộc

Luận án Phó Tiến sĩ Khoa học kỹ thuật: Nghiên cứu ứng mô hình khuếch tán ô nhiễm để đánh giá hiện trạng ô nhiễm môi trường không khí do các ống khói công nghiệp gây ra

Luận án Phó Tiến sĩ Khoa học kỹ thuật: Bê tông chịu nhiệt dùng xi măng Pooclăng

Luận án phó Tiến sĩ Khoa học Toán - Lý: Nghiên cứu chế tạo và ứng dụng một số ferit từ mềm

Luận án phó Tiến sĩ: Một số giải pháp chủ yếu để phát triển kinh tế nông thôn đồng bằng sông Cửu Long

Luận án phó Tiến sĩ Khoa học Sư phạm tâm lý: Nghiên cứu nhận thức nghề và định hướng chọn nghề của học sinh phổ thông trung học

Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam: Vấn đề tính dục trong thơ Nôm của Hồ Xuân Hương dưới góc nhìn văn hoá

Luận văn Thạc sĩ Khoa học Ngữ văn: Thiên tính nữ trong thơ Nôm truyền bản của Hồ Xuân Hương

Luận án Phó Tiến sĩ Khoa học Kinh tế: Những giải pháp chủ yếu phát huy vai trò tín dụng ngân hàng để phát triển nông nghiệp ở đồng bằng Sông Cửu Long

Luận án Phó Tiến sĩ Khoa học Kinh tế: Một số vấn đề về hoàn thiện hoạt động tín dụng ngắn hạn của ngân hàng nông nghiệp ở các tỉnh đồng bằng Sông Cửu Long

Luận án Phó Tiến sĩ Khoa học Kinh tế: Sử dụng phương pháp cân đối và dự báo trong việc điều tiết nền kinh tế thị trường

Luận án Phó Tiến sĩ Khoa học Kinh tế: Sử dụng phương pháp dự báo và cân đối trong việc điều tiết vĩ mô

Luận án Phó Tiến sĩ Khoa học Kinh tế: Những vấn đề về quan hệ kinh tế - tổ chức trong nền kinh tế theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay

Luận án Phó Tiến sĩ Khoa học Kinh tế: Phương hướng và biện pháp xây dựng mô hình thuế trị giá gia tăng khả thi ở Việt Nam

Luận án Phó Tiến sĩ Khoa học Kinh tế: Hoàn thiện hệ thống tín dụng nông thôn phục vụ cho việc phát triển kinh tế ngoại thành TP. Hồ Chí Minh

Luận án Phó Tiến sĩ Khoa học Kinh tế: Sử dụng các công cụ phân tích hoạt động kinh tế vào việc nghiên cứu hoạt động kinh doanh du lịch Việt Nam

Tài liêu mới

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu xây dựng thuật toán thích nghi và học tăng cường cấu trúc Actor - Critic điều khiển bám quỹ đạo cho robot di động đa hướng mecanum

Luận án Tiến sĩ: Cơ cấu bệnh tim mạch và chất lượng cuộc sống của người cao tuổi mắc suy tim, rung nhĩ điều trị tại Bệnh viện Thống Nhất, thành phố Hồ Chí Minh

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu hiện tượng nứt dăm đê sông vùng đồng bằng sông Hồng và dự báo khả năng bị nứt của một số đoạn đê

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu xây dựng giải pháp đảm bảo an toàn thông tin cho quá trình học liên kết dựa trên mật mã

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Phát triển năng lực đánh giá công nghệ cho học sinh trong dạy học môn Công nghệ 11 ở trường trung học phổ thông

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu phân loại chi cầu diệp – Bulbophyllum Thouars (Orchidaceae) ở vùng Tây Nguyên bằng phương pháp hình thái và phân tử

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu đặc điểm phân bố và dinh dưỡng của các loài lưỡng cư ở Vườn Quốc gia Bến En và Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Luông, tỉnh Thanh Hóa

Luận án Tiến sĩ: Tổng hợp luật dẫn và điều khiển cho một lớp tên lửa đối hải trên cơ sở ứng dụng mạng nơ ron và hệ mờ

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu tổng hợp hệ điều khiển góc Pitch tua bin gió trong điều kiện có nhiễu tác động

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu hóa học lipid của hai loài san hô thủy tức Millepora dichotoma và Millepora platyphylla ở Việt Nam

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu kiểm soát phân phối công suất kéo trên cầu chủ động của ô tô con bằng ABS

Luận án Tiến sĩ: Ứng dụng phản ứng Domino vào tổng hợp các dẫn xuất Podophyllotoxin, Pyrimidine và đánh giá hoạt tính sinh học của các chất tổng hợp được

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu thành phần hóa học và một số hoạt tính sinh học của cây chùm ngây (Moringa oleifera)

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu thành phần hóa học và ứng dụng ức chế ăn mòn cho thép của cao chiết xuất từ cây Lộc vừng thuộc họ Lecythidaceae

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu hiện tượng nứt dăm đê sông vùng đồng bằng sông Hồng và dự báo khả năng bị nứt của một số đoạn đê

AI tóm tắt

Giới thiệu tài liệu

Đối tượng sử dụng

Từ khoá chính

Nội dung tóm tắt

Giới thiệu

Về chúng tôi

Việc làm

Quảng cáo

Liên hệ