Luận văn Thạc sĩ Hán Nôm: Nghiên cứu văn bản Ứng phó dư biên tổng tập

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:232

Thêm vào BST

Báo xấu

80
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài tiến hành khảo cứu các vấn đề văn bản học của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集, tìm ra thiện bản để phiên dịch và nghiên cứu, làm rõ các thông tin về niên đại, tác giả, mô tả đặc điểm, kết cấu của văn bản góp phần vào việc ứng dụng văn bản học Hán Nôm.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Hán Nôm: Nghiên cứu văn bản Ứng phó dư biên tổng tập

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ NGỌC (THÍCH MINH TRÍ) NGHIÊN CỨU VĂN BẢN ỨNG PHÓ DƯ BIÊN TỔNG TẬP Hà Nội - Năm 2020
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ NGỌC (THÍCH MINH TRÍ) NGHIÊN CỨU VĂN BẢN ỨNG PHÓ DƯ BIÊN TỔNG TẬP Chuyên ngành: Hán Nôm Mã số : 822010401 LUẬN VĂN THẠC SĨ HÁN NÔM Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Phan Thị Thu Hiền Hà Nội - Năm 2020
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 4 1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................................. 4 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu .............................................................................................. 5 3. Đối tƣợng - phạm vi nghiên cứu .................................................................................... 6 3.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................................... 6 3.2. Phạm vi nghiên cứu ....................................................................................................... 6 4. Phƣơng pháp nghiên cứu................................................................................................ 7 5. Đóng góp mới của đề tài ................................................................................................. 7 6. Kết cấu Luận văn ............................................................................................................ 8 CHƢƠNG 1 .......................................................................................................................... 9 KHẢO SÁT VĂN BẢN ....................................................................................................... 9 ỨNG PHÓ DƯ BIÊN TỔNG TẬP 應赴餘編總集 .............................................................. 9 1.1. Sự ra đời và phạm vi ứng dụng của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集....... ............................................................................................................................. 9 1.1.1. Sự ra đời của văn bản ............................................................................................... 9 1.1.2. Phạm vi ứng dụng của văn bản .............................................................................. 10 1.2. Giới thiệu các Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 hiện tồn............ 12 1.2.1. Nhóm Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 ở Viện nghiên cứu Hán Nôm ……………………………………………………………………………….....12 1.2.1.1. Văn bản mang kí hiệu AB.568 ............................................................................... 12 1.2.1.2. Văn bản mang kí hiệu AB.21 ................................................................................. 15 1.2.2. Nhóm văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 tại Thư viện Quốc gia 16 1.2.2.1. Văn bản mang kí hiệu R.1048 ................................................................................ 16 1.2.2.2. Văn bản mang kí hiệu R.1995 ................................................................................ 17 1.2.3. Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 ở Thư viện Huệ Quang ....... 18 1.3. Thao tác chọn thiện bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集......................... 19 1.4. Kết cấu của văn bản Ứng phó dƣ biên tổng tập 應赴餘編總集.............................. 22 1.4.1. Phần tổng tập ............................................................................................................ 22 1.4.2. Phần biệt tập ............................................................................................................. 23 1
1.5. Vấn đề tác giả của Ứng phó dƣ biên tổng tập 應赴餘編總集 ................................. 25 Tiểu kết Chƣơng 1 ............................................................................................................. 34 CHƢƠNG 2 ........................................................................................................................ 36 GIỚI THIỆU NỘI DUNG CỦA VĂN BẢN .................................................................... 36 ỨNG PHÓ DƯ BIÊN TỔNG TẬP 應赴餘編總集 ............................................................ 36 2.1. Khoa giáo độ âm trong phần tổng tập của Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集............. ............................................................................................................................ 36 2.1.1. Các khoa nghi chữ Nôm trong Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 ........... 36 2.1.1.1. Bảo đường ca, Phóng xá bản và Chèo thuyền bản ............................................... 36 2.1.1.2. Triệu linh thán và phụ linh phan luyện văn ........................................................... 40 2.1.2. Các khoa nghi chữ Hán trong Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 ........... 49 2.1.2.1. Các nghi thức khai quang ...................................................................................... 49 2.1.2.2. Các bài tán............................................................................................................. 51 2.1.2.3. Các bản 又附別集目次 hựu phụ biệt tập mục thứ trong phần Biệt tập (Trai đàn ban sắc xá cách, Chèo thuyền ca cách, Phụ cô hồn bảng) .................................................. 52 2.2. Chầu văn tín ngƣỡng thờ mẫu trong phần biệt tập của Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 ..................................................................................................................... 55 2.2.1. Thiên tiên Thánh Mẫu công đồng văn 天僊聖母公同文 ..................................... 56 2.2.2. Đệ nhị văn 第二文 .................................................................................................. 56 2.2.3. Cửu trùng văn 九重文 ............................................................................................ 57 2.2.4. Thủy tinh Công Chúa văn 水晶公主文 ................................................................. 57 2.2.5. Chầu Bát vị văn 朝八位文 ...................................................................................... 57 2.2.6. Liễu Hạnh công chúa văn 柳杏公主文 ................................................................. 57 2.3. Các tƣ liệu văn học và văn học Phật giáo trong phần biệt tập của Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 ............................................................................................... 59 2.3.1. Các tư liệu văn học (Sai tiên dược văn, Bách hoa văn và Bồng lai văn, Phi lai tự phú).......... ............................................................................................................................ 59 2.3.2. Các tư liệu văn học Phật giáo (Bản luyện Long thần văn, Ngự vấn) ........................... 63 Tiểu kết Chƣơng 2 ............................................................................................................. 66 CHƢƠNG 3 ........................................................................................................................ 68 2
GIÁ TRỊ CỦA ỨNG PHÓ DƢ BIÊN TỔNG TẬP......................................................... 68 TRONG VĂN HÓA PHẬT GIÁO ................................................................................... 68 3.1. Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 và nghi lễ cầu siêu ................................... 68 3.1.1. Nghi lễ cầu siêu trong văn hóa Phật giáo .............................................................. 69 3.1.1.1. Pháp cầu siêu trong hệ thống kinh điển Phật giáo................................................ 69 3.1.1.2. Nghi lễ cầu siêu trong Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集......................... 72 3.2. Giá trị và ý nghĩa thực tiễn của Ứng phó dƣ biên tổng tập 應赴餘編總集 ........... 82 3.2.1. Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 thể hiện quyền nghi phương tiện Phật giáo........... ........................................................................................................................... 82 3.2.2. Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 thể hiện sự dung hòa tín ngưỡng và tinh thần tam giáo ............................................................................................................... 85 3.2.3. Âm nhạc diễn xướng được thể hiện trong Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集....... ........................................................................................................................... 87 3.2.4. Từ nghi lễ độ âm trong Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 đến thực tiễn hành trì ngày nay ................................................................................................................ 89 KẾT LUẬN ......................................................................................................................... 93 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................. 95 3
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Phật giáo từ khi du nhập vào nƣớc ta đã hòa cùng văn hóa, tín ngƣỡng phong tục bản địa. Có thể nói, Phật giáo và dân tộc có sự liên hệ bất phân, gắn bó mật thiết trên mọi lĩnh vực. Sự hòa nhập của đạo Phật không chỉ trên phƣơng diện nghiên cứu về triết lí kinh Phật mà đƣợc thông qua các phƣơng tiện, thể hiện trên mọi phƣơng diện từ giáo lý, nghi lễ tới y học, đời sống... Giáo lý Phật giáo nhƣ dòng nƣớc thanh lƣơng luồn chảy vào mọi ngõ ngách, mọi nơi chốn, nhằm khuyên ngƣời làm lành tránh ác, tu học theo lời Phật dạy và đem lại an lạc hạnh phúc cho nhân sinh. Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 là một tác phẩm biểu hiện rõ nét về sự hòa quyện giáo lý Phật Đà với phong tục tín ngƣỡng dân gian việt Nam. Hơn thế, tác phẩm còn thể hiện quyền nghi phƣơng tiện của Phật giáo trong công cuộc nhập thế, hóa đạo. Tác phẩm này đƣợc hiệu đính, san khắc vào niên hiệu Thành Thái năm thứ 7 (1895) do nhà sƣ Chính Đạị (? - ?) sao chép, đính chính và cho khắc ván. Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 là văn bản bao gồm những khoa cúng đƣợc trích trong sách Thủy lục chư khoa, Tạp tiếu khoa, các bài vịnh, ngự vấn, phú, văn chầu của tín ngƣỡng thờ mẫu ở trong các sách khác đã đƣợc tập hợp lại, sao chép nguyên bản hoặc đƣợc chuyển thể từ chính văn chữ Hán sang hình thức thơ chữ Nôm lục bát. Những bài văn, khoa cúng có ngôn ngữ bình dị dễ học, dễ nhớ lại truyền tải ý nghĩa sâu xa, triết lý nhân quả rõ ràng, nhằm khuyến thiện trừng ác. Các khoa nghi trong Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 hiện nay vẫn đƣợc sử dụng tại nhiều ngôi chùa, trong các khóa lễ cầu siêu độ hoặc nghi lễ tang ma đƣợc thực hiện bởi các Già vãi. Chính vì thế, chúng tôi lựa chọn văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 làm đối tƣợng nghiên cứu, nhằm tìm hiểu nghi lễ, văn hóa Phật giáo đƣợc ghi chép từ hơn 100 năm trƣớc nhƣ thế nào và hiện giờ còn lại ra sao, tìm hiểu các khía cạnh văn hóa, tín ngƣỡng đƣợc ghi chép trong văn bản để hiểu thêm và bổ sung những kiến thức cho bản thân về ngôn ngữ văn tự, về phƣơng tiện của Phật giáo, ngõ hầu góp nhặt chút tƣ lƣơng trên con đƣờng tự lợi, lợi tha. 4
2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集, không chỉ là những khoa cúng mang tính chất hành chính đƣợc sử dụng bởi một số đối tƣợng chuyên môn nhƣ thầy cúng, pháp sƣ..., cũng không phải là một văn bản thuần túy về một vấn đề triết lý, một khía cạnh uyên áo của giáo lý Phật Đà, hay đơn thuần chỉ là những bản khuyến thiện trừng ác, mà văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 nhƣ một kho tàng chứa đựng đầy đủ những gì cần thiết cho cuộc sống thƣờng nhật tại một ngôi chùa vùng Bắc Bộ. Đối tƣợng sử dụng nó không riêng một ai, trên từ Pháp sƣ dùng làm quyền nghi phƣơng tiện độ sinh dƣới đến Già vãi đem ra diễn đọc để răn nhắc thế nhân, tất cả đều có thể ứng dụng đƣợc và thuần túy dễ hiểu. Có thể nói, văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 mang tính dân gian khá đậm nét, và cũng in sâu trong lòng quần chúng một cách giản dị, từ hòa. Có thể gọi tác phẩm này nhƣ một bài thuốc bách bệnh, có thể ứng dụng cho nhiều đối tƣợng khác nhau, phù hợp với căn cơ của tầng lớp ngƣời dân. Ứng phó dƣ biên tổng tập bao hàm 26 đơn vị tác phẩm và 1 bài mục lục, trong đó một số ít các đơn vị tác phẩm trong văn bản Ứng phó dư biên tổng tập đã đƣợc giới thiệu và nghiên cứu cụ thể nhƣ sau: Tác phẩm Truyện cụ Nguyễn Du của Lê Thƣớc, năm 1924, nhà in Mạc Đĩnh Chi, Hà Nội, trong tác phẩm này có đề cập tới Thí thực cô hồn văn với tiêu đề Văn chiêu hồn Năm 1965 Xuân Diệu có bài Đọc văn chiêu hồn của Nguyễn Du in trên Tạp chí Văn học số 11 đã bình luận và giảng giải về giá trị tác phẩm Văn chiêu hồn của Nguyễn Du. Và còn nhiều nhà nghiên cứu khác đã giới thiệu và tìm hiểu về bài văn Tế cô hồn. Những nghiên cứu về các bài văn tế cô hồn có nội dung tƣơng tự 2 bài Thỉnh âm hồn văn dụng quốc âm và Hựu quốc âm văn trong văn bản Ứng phó dư biên tổng tập Tuyển tập Thơ phú thời Mạc của tác giả Đinh Khắc Thuân và Lâm Tuyền kỳ ngộ Nhà xuất bản văn học hà Nội, 1964 có giới thiệu và phiên dịch tác phẩm Phi Lai tự phú trong phần Biệt tập của văn bản này. 5
Đó chỉ là 1 trong số các đơn vị tác phẩm tƣơng tự với các tác phẩm có trong trong văn bản đã đƣợc dịch giải. Tuy nhiên, đến nay chƣa có công trình nào tiến hành khảo cứu và dịch thuật và giới thiệu nội dung toàn bộ văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 Đề tài luận văn của chúng tôi sẽ triển khai theo hƣớng đi này, nhằm giới thiệu và công bố bản phiên âm chú thích văn bản, từ đó nhận định về giá trị nội dung và tƣ tƣởng của tác phẩm. 3. Đối tƣợng - phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của luận văn là văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集.Hiện nay tìm đƣợc 05 văn bản, chia làm 3 nhóm dựa theo tiêu chí nơi lƣu trữ, đó là: nhóm văn bản lƣu trữ tại Thƣ viện Viện nghiên cứu Hán Nôm (AB.568 và AB.21); nhóm văn bản lƣu trữ tại Thƣ viện Quốc Gia (R.1048 và R.1995); văn bản lƣu trữ và phát hành tại Thƣ viện Huệ Quang (1 bản phục chế mang kí hiệu 35). Trong số 05 văn bản này, văn bản đƣợc chọn là thiện bản sẽ là đối tƣợng nghiên cứu chính của đề tài, để thực hiện các thao tác phiên âm, dịch nghĩa, chú thích và nghiên cứu nội dung, nhận định giá trị tác phẩm. Các văn bản còn lại sẽ là những đối tƣợng để so sánh, đối chiếu 3.2. Phạm vi nghiên cứu Với đối tƣợng là văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集, chúng tôi giới hạn phạm vi nghiên cứu là tập trung vào vấn đề văn bản học, sử dụng kết quả của công tác minh giải văn bản (phiên dịch, chú thích) để giới thiệu nội dung của các tác phẩm có trong văn bản, và nhận định giá trị tƣ tƣởng của văn bản trên góc độ văn hóa Phật giáo. Hai đơn vị tác phẩm Ngự vấn và Phi lai tự phú nằm trong văn bản nhƣng không đƣợc nêu trong phần Mục lục, nên chúng tôi chỉ tạm dịch và giới thiệu sơ lƣợc, không đi sâu phân tích, chú thích. Hai bài Thỉnh âm hồn văn dụng quốc âm và Hựu quốc âm văn có rất nhiều bản mang nội dung tƣơng tự, và có nhiều đề tài nghiên cứu về vấn đề nhƣng chúng 6
tôi giới thuyết chỉ giới thiệu và nghiên cứu về 2 tác phẩm có trong văn bản mà không đi sâu và các tác phẩm có nội dung tƣơng tự. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn đã sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu sau: Phƣơng pháp văn bản học Hán Nôm nhằm khảo cứu các đặc điểm văn bản học của hệ văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 và lựa chọn ra thiện bản là đối tƣợng nghiên cứu chính thức của đề tài; Phƣơn pháp phiên dịch học để minh giải văn bản Hán Nôm nhằm phiên âm, chú thích giới thiệu và công bố, ứng dụng trên phạm vi rộng rãi; Phƣơng pháp phân tích, mô tả nhằm làm sáng tỏ những giá trị và thông điệp của văn bản; Phƣơng pháp điền đã thực tế kết hợp phỏng vấn điều tra để tìm tƣ liệu khi nghiên cứu vấn đề tác giả của văn bản; Phƣơng pháp liên ngành để tìm hiểu giá trị văn hóa Phật giáo và phong tục độ âm trong văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集. 5. Đóng góp mới của đề tài Trƣớc hết, đề tài tiến hành khảo cứu các vấn đề văn bản học của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集, tìm ra thiện bản để phiên dịch và nghiên cứu, làm rõ các thông tin về niên đại, tác giả, mô tả đặc điểm, kết cấu của văn bản góp phần vào việc ứng dụng văn bản học Hán Nôm Thứ đến, đề tài thông qua thao tác phiên dịch văn bản, giới thiệu nội dung cụ thể của các đơn vị tác phẩm trong văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 với ba nhóm đề tài: Các khoa nghi độ âm, các bài hát văn tín ngƣỡng thờ mẫu và các tƣ liệu văn học Phật giáo ngõ hầu ứng dụng văn bản trong đời sống tín ngƣỡng của ngƣời dân Tiếp theo, đề tài tìm hiểu về giá trị nội dung, tƣ tƣởng của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 trên phƣơng diện chuyển tải thông điệp giáo lý Phật Đà và giá trị thực tiễn của văn bản trên phƣơng diện hành trì nghi lễ độ âm góp 7
phần tìm hiểu và làm rõ giá trị của văn hóa Phật giáo với nền văn hóa tín ngƣỡng Việt Nam Luận văn cũng giới thiệu và công bố bản phiên âm, chú thích văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 6. Kết cấu Luận văn Luận văn bao gồm các phần: Mở đầu, Nội dung, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục. Phần Nội dung của luận văn gồm 03 chƣơng: Chƣơng 1: Những vấn đề văn bản học của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集.Giới thiệu các dị bản của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集, so sánh đối chiếu để lựa chọn thiện bản. Tiếp theo tìm hiểu, đánh giá nhận xét về thiện bản, đồng thời nghiên cứu vấn đề tác giả. Chƣơng 2: Giới thiệu nội dung của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集. Giới thiệu sơ lƣợc những ý nghĩa, thông điệp truyền tải của các đơn vị tác phẩm trong văn bản, khái quát nội dung, phƣơng thức hành trì và lợi ích trong đời sống của các nghi lễ đƣợc ghi chép. Chƣơng 3: văn bản Ứng Phó Dư Biên Tổng Tập 應赴餘編總集 nhìn từ góc độ văn hóa Phật giáo. Tìm hiểu và đánh giá giá trị của tác phẩm Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 trên phƣơng diện văn hóa Phật giáo, đồng thời liên hệ các nội dung của văn bản với giáo lý và kinh điển Phật giáo. Phụ lục: Giới thiệu bản dịch chú và đính kèm bản chụp văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集. 8
CHƢƠNG 1 KHẢO SÁT VĂN BẢN ỨNG PHÓ DƯ BIÊN TỔNG TẬP 應赴餘編總集 Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 hiện tìm thấy 05 văn bản đƣợc lƣu trữ tại Thƣ viện Quốc gia, Viện nghiên cứu Hán Nôm và Thƣ viện Huệ Quang. Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 trải qua thời gian dài lƣu truyền trong nhân gian, đến nay những bản còn tồn lại có nhiều sự khác biệt về hình thức, có bản còn đầy đủ, có bản bị rách thiếu, có bản mất chữ này, có bản thiếu chữ kia... Chính vì vậy trong chƣơng 1, chúng tôi sẽ đối chiếu các văn bản hiện còn để tìm ra một thiện bản tốt nhất cho việc dịch chú và nghiên cứu của mình. 1.1. Sự ra đời và phạm vi ứng dụng của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 1.1.1. Sự ra đời của văn bản Theo lời tiểu dẫn trong bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 lƣu trữ tại Viện nghiên cứu Hán Nôm kí hiệu AB.568 viết: 夫,應赴一事如,保塘,放赦,掉船, 召靈,附幡,請孤魂等..國音文.向來諸方建斎醮者,多為互用,文之句讀不明,詞章鄙俗,意者前人著述有年未付之梓,三抄失本致,失其眞矣. 成泰,乙未閏,大力加訂正,滕寫成篇,用刊于板,已壽其來.云... 興福柱持正大謹識 Tạm dịch là: Ôi! Hết thảy các việc ứng phó như: Bảo đường, Phóng xá, Chèo thuyền, Triệu linh, Phụ phan, Thỉnh cô hồn... Quốc âm văn, cho đến các phương tiện trong Tạp tiếu, phần nhiều là dùng lẫn nhau, câu cú trong văn chẳng rõ ràng, ngôn từ rẻ mạt, những ý tứ của bậc tiền nhân trước thuật chưa được đem khắc in, lâu dần dẫn đến tam sao thất bản, mất đi độ chân thực vậy. Niên hiệu Thành Thái, tháng nhuận năm Ất Mùi, nỗ lực đính chính, sao chép tập hợp thành thiên, cho khắc vào bản ván để giữ gìn đến đời sau. Trụ trì Chùa Hưng Phúc, Chính Đại cẩn ghi. 9
Đại ý nói rằng các việc ứng phó nhƣ Bảo đường, Phóng xá, Chèo thuyền, Triệu linh, Phụ phan, Thỉnh âm hồn... câu chữ đọc thì không tỏ, lời lẽ thì thô thiển, không hiểu đƣợc ý của bậc tiền nhân, sao chép nhiều lần làm sai đi với bản gốc, nên tháng nhuận năm Ất Mùi niên hiệu Thành Thái (năm 1895), (Chính) Đại (tôi) nỗ lực đính chính lại, sao chép thành quyển, rồi cho in khắc để truyền lại cho đời sau.... Lời tiểu dẫn này cho thấy hiện thực về các bản khoa nghi bị sai lệch, không thống nhất, sử dụng lẫn lộn nên tác giả đã đính chính lại, sau đó cho in thành bản vào niên hiệu Thành Thái (tháng 5 nhuận năm 1895). Bản khắc ván này, theo văn bản hiện tồn có ghi lại là lƣu trữ bản ván tại chùa Hƣng Phúc nhƣ hình ảnh sau: Hình 1.1 AB.568- trang 02 Hình 1.2 AB.568- trang 01 1.1.2. Phạm vi ứng dụng của văn bản Xét trên bình diện thực tế các chùa Bắc bộ nói riêng, cụ thể là vùng Kinh Bắc và khu vực tỉnh Hà Tây cũ, các khoa nghi trong văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 hiện nay đƣợc sử dụng rộng rãi về mặt hình thức và các nội dung tƣơng tự. Nhƣng vì một số lí do mà nội dung của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 bị mai một phần lớn. Tại nơi bản địa của văn bản là Chùa Hƣng Phúc, thôn Ngƣ Đại, xã Xuân Lôi, huyện Quế Võ cũng không đƣợc phổ biến và duy 10
trì truyền thống. Khi đến tận chùa Hƣng Phúc khảo sát thực tế, chúng tôi gặp một khóa lễ cầu siêu. Nhƣng nhà sƣ trụ trì chùa hiện nay không biết về khoa nghi độ âm chữ Hán, mà sử dụng khoa cúng thông dụng đã đƣợc dịch nghĩa. Khi đƣợc hỏi, sƣ thầy trụ trì cũng không biết về văn bản này. Ở các ngôi chùa khác trong vùng Kinh Bắc và khu vực Bắc Bộ, một số khoa nghi đƣợc sử dụng phổ biến nhƣng toàn bộ văn bản không đƣợc dùng rộng rãi. Những lý do dẫn đến hiện tƣợng này bao gồm: Thứ nhất, văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 chủ yếu ghi chép tóm tắt các khoa nghi trong Thủy lục chư khoa 水陸諸科 và Tạp tiếu khoa 雜醮科, không có đầy đủ nội dung từ đầu tới cuối của một khoa cúng. Nếu một khóa lễ độ âm thông thƣờng bao gồm có khoa Tiếp linh 接靈, Cúng Phật 供佛, Triệu linh 召靈, Qui vong 歸亡 và Chúc thực 祝食, Cúng cô hồn 供孤魂(cúng cháo), thì trong văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 lại chỉ có phần Triệu linh khoa 召靈科, Chèo thuyền khoa 掉船科, cúng Cô hồn khoa 供孤魂科, và Khai quang tẩy uế 開光洗濊.... mà không thấy có xuất hiện các khoa cúng khác. Thứ hai, các khoa nghi trong Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 nhƣ Phóng xá 放赦, Tiếp linh 攝靈, Phụ cô hồn bảng 附孤魂榜 chỉ là bản đính chính những phần nào hiện tại (năm 1895) bị sai sót so với những bản chính đƣợc thông hành thời đó nhƣ Tạp tiếu chư khoa 水陸諸科, Tam giáo chính độ tập yếu 三教正度集要. Sau khi đính chính lại các bản bị sai lệch, tác giả nhận thấy một số bài hay, ý nghĩa cần giữ gìn, lƣu truyền lại nhƣ Ngự vấn 御問, Phi lai tự phú 飛來寺賦 nên đã chép cả vào. Văn bản còn ghi chép các tác phẩm do chính tác giả sáng tác Bồng lai văn 蓬來文, Bảo đường ca 保塘歌, Bách hoa văn 百花文 để lƣu truyền. Thứ ba, do thời gian lƣu truyền dài lâu cùng với sự biến thiên của lịch sử, để phù hợp với xã hội ngày càng phát triển, có thể những khoa cúng đƣợc rút ngắn lại, chỉ có phần khoa nghi do các vị Pháp sƣ hành lễ mà bỏ qua các bản phụ nhƣ Dâng sớ, bản Nôm nhƣ Chèo thuyền, trai đần ban sắc ca cách... Chính vì thế, một vài bản trong văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 không đƣợc phổ rộng. 11
1.2. Giới thiệu các Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 hiện tồn Nhóm văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 bao gồm 05 dị bản đƣợc lƣu trữ tại các Viện Nghiên cứu Hán Nôm và Thƣ viện Quốc gia, Thƣ viện Huệ Quang. Tất cả các dị bản này hoàn toàn giống nhau, từ hình thức in khắc đến nội dung, chỉ khác nhau ở dung lƣợng dài ngắn. Chúng tôi sẽ khảo sát, mô tả các đặc điểm văn bản học của 5 văn bản theo ba nhóm theo tiêu chí nơi lƣu trữ. 1.2.1. Nhóm Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 ở Viện nghiên cứu Hán Nôm Viện Nghiên cứu Hán Nôm hiện lƣu trữ 02 bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 mang ký hiệu AB.568 và AB.21. 1.2.1.1. Văn bản mang kí hiệu AB.568 Văn bản gồm 128 trang (64 tờ), khổ sách 25x14cm. Văn bản gồm hai phần tổng tập và biệt tập, hay còn gọi là phần chính biên và phần phụ biên. Bản này ghi chép đầy đủ các khoa nghi bằng chữ Hán và chữ Nôm. Ngoài ra phần biệt tập còn chép những bài phú và văn sách (ngự vấn) bằng chữ Hán. Dựa trên thông tin đƣợc in trên trang bìa trong của sách có ghi 成泰七年閏月訂刊 Thành Thái thất niên nhuận nguyệt đính san cho thấy văn bản đƣợc đính chính lại và cho san khắc vào niên hiệu Thành Thái năm thứ 7, tháng nhuận tức là tháng 5 nhuận năm 1895. Trang bìa phụ sách cung cấp các thông tin “總集保塘歌, 攽赦本, 掉船本, 召靈嘆, 附幡文, 開光式, 請孤魂文國音. 共二十七帋” (hàng phải); 又附別集目次公同文, 弟二文, 九重文, 水晶文, 八位文, 柳仙文, 龍神文, 百花文, 蓬萊文. 共十六帋. (hàng trái). Từ đó cho thấy kết cấu của văn bản gồm có 2 phần: Phần tổng tập có các khoa Bảo đường ca, Phóng xá bản, Chèo thuyền bản, Triệu linh thán, Phụ phan văn, Khai quang thức, Thỉnh cô hồn văn quốc âm, cộng lại là 27 tờ; Phần biệt tập có Công đồng văn, Đệ nhị văn, Cửu trùng văn, Thủy tinh văn, Bát vị văn, Liễu Hạnh văn, Long thần văn, Bách hoa văn, Bồng lai văn, gồm 16 tờ. 12
Phần mục lục của sách không ghi tên 02 bài Phi Lai tự phú và Ngự vấn, nhƣng trong nội dung văn bản có chép 2 bài này. Trang cuối cùng của sách có ghi: 成泰丙申年,中秋節,春雷興福寺,主人普齋訂刊 Thành Thái Bính Thân niên, trung thu tiết; Xuân Lôi Hưng Phúc tự, chủ nhân Phổ Trai đính san, nghĩa là sách đƣợc đính chính, san bổ xong vào tết trung thu năm Bính Thân, niên hiệu Thành Thái, (tức là tháng 8 năm 1896) sau 01 năm so với thời điểm đƣợc ghi ở lời tiểu dẫn (tháng 5 nhuận năm 1895); ngƣời đứng ra làm việc này là chủ Chùa Hƣng Phúc, hiệu Phổ Trai. Quá trình 01 năm 3 tháng sao chép, đính chính và cho in khắc, trụ trì chùa Hƣng Phúc đã tập hợp các phần nội dung của văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 thành 1 cuốn sách. Trang cuối sách ghi chép các thông tin về thời gian, địa điểm và ngƣời đứng ra in khắc cùng ấn triện khẳng định sự chính thống và nguồn gốc của văn bản này. Dòng cuối cùng trên trang lạc khoản có hàng chữ: 道属河柳社阮熙光甫奉書 Đạo Chúc, Hà Liễu xã, Nguyễn Hi Quang phủ phụng thư. Từ thông tin này cho thấy văn bản AB.568 đƣợc một vị tên Nguyễn Hy Quang ở xã Hà Liễu (một xã cùng Tổng Bất Phí, huyện Võ Giàng) vâng mệnh viết. Có thể trong quá trình viết chữ, ông Nguyễn Hy Quang đã tự ý chép thêm 02 bài Ngự vấn và Phi lai tự phú vào văn bản; Hoặc có thể do chính tác giả trong quá trình in khắc đã tự thêm vào hai bài này và ông Nguyễn Hy Quang chỉ vâng mệnh viết chữ vào văn bản... Chƣa xác định đƣợc lí do thực sự của sự chênh lệch số bài và trang sách tăng lên (128 trang) so với số trang sách đƣợc ghi tại phần mục lục (43 tờ - 86 trang) Về mặt hình thức, văn bản AB.568 còn khá toàn vẹn, không bị rách nát. Chữ Nôm chiếm ƣu thế trong văn bản so với chữ Hán, đƣợc khắc ngay ngắn, dễ đọc, mang dáng vẻ của chữ Nôm thời cận đại cuối thế kỉ XIX (1895), đa phần sử dụng cấu trúc thanh phù và nghĩa phù. Hầu nhƣ không thấy hiện tƣợng kiêng húy. Trang 3, dòng thứ 7, chữ thứ 7 của văn bản bị mờ, có sự tẩy xóa, và đƣợc 13
khắc chồng một chữ khác lên gần nhƣ chữ Chiếu 炤. Còn tại các văn bản AB.21 và R.1048, R.1995 là chữ sơ sinh 初生 đƣợc khắc rõ ràng, sạch đẹp. Hình 1.3. Trang 3, AB.568 Hình 1.4 Trang 3, AB.21 Bài Ngự vấn 御問 ngờ là đƣợc chép lại từ nơi khác đem vào phần biệt tập nên có xuất hiện hiện tƣợng kiêng húy ở chữ Hoa khắc bớt một nét, hiện tƣợng kiêng húy bà Hồ Thị Hoa mẹ của Vua Thiệu Trị, (hiện tƣợng kiêng húy thời Nguyễn). Chữ Hoa xuất hiện 2 lần Chữ Nhậm 任 viết bớt 1 nét sổ; chữ Nhậm kiêng húy nhà vua Tự Đức (Hồng Nhậm) xuất hiện 1 lần trong văn bản, Văn bản Ứng phó dƣ biên tổng tập có hình thức trình bày trang in khắc không đồng nhất. Cụ thể nhƣ sau: + Từ trang 1-12: Khắc theo hàng dọc từ trên xuống dƣới, cách khoảng trống ở giữa trang (với ngụ ý cách giữa câu 6 và câu 8 trong đôi câu lục bát). Mỗi trang gồm có 8 hàng, mỗi hàng 14 chữ. Xem Hình 1.5. Hình 1.5 14
+ Từ trang 13-30: khắc liền mạch, không bỏ trống ở giữa trang, mỗi trang có 9 hàng, mỗi hàng 16 chữ. Có hiện tƣợng chú thích bằng chữ nhỏ nhƣng tần suất ít. Xem Hình 1.6. Hình 1.6 + Từ trang 31-128: mỗi trang có 8 hàng, số chữ trong hàng không đồng nhất (do có chữ nhỏ chú thích). Đan xen giữa chép liền mạch và chép cách giữa. Xem Hình 1.7 Hình 1.7 1.2.1.2. Văn bản mang kí hiệu AB.21 Bản thứ hai ở Viện nghiên cứu Hán Nôm mang kí hiệu AB.21 gồm 76 trang. Về nội dung và chữ nghĩa, bản này không có gì khác so với bản AB.568, nhƣng về dung lƣợng thì ít hơn. AB.21 chỉ đến hết phần Phụ cô hồn bảng 附孤魂榜, dừng lại ở câu câu 各使週知,特榜,幽爽通知,歲次 các sứ tru tri, đặc bảng, u sảng thông tri, tuế thứ (trang 76). Trang mục lục đầu tiên có những chữ to nhòe hơn so với văn bản AB.568; nhƣng những chữ nhỏ ghi tên các khoa cúng lại rõ ràng hơn so với văn bản AB.568. Cụ thể trang mục lục của AB.568 bị mờ mất 4 chữ 龍神文仙 long thần văn, tiên, nhƣng tại AB.21 thì 4 chữ này lại tỏ rõ. Nét chữ đƣợc in khắc hoàn toàn giống với văn bản AB.568, có thể do quá trình lƣu giữ hoặc đƣợc in ấn vào thời gian sau nên 15
hình thức và chất lƣợng của văn bản AB.21 tốt hơn. Trong văn bản không có hiện tƣợng mờ chữ, hoặc tẩy xóa. Lí do văn bản này ngắn hơn bản AB.568 (thiếu từ trang 77-128) chƣa đƣợc xác định. Có thể phỏng đoán rằng trong quá trình lƣu truyền nên văn bản bị rách thiếu, hoặc do ngƣời in khắc chỉ in khắc những phần quan trọng còn bỏ lại những phần biệt tập phía sau. Trực quan hình ảnh 1.8, 1.9 và 1.10 nhƣ sau: Hình 1.8 Tr cuối AB.21 Hình 1.9 Liền tr cuối AB. 21 Hình 1.10 tr đầu AB.21 1.2.2. Nhóm văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 tại Thư viện Quốc gia Tại Thƣ viện Quốc qia có 02 bản: Ứng phó dƣ biên tổng tập 應赴餘編總集 mang kí hiệu R.1048 và R.1995. Hai văn bản này đều đƣợc số hóa với chất lƣợng tốt, thuận tiện cho việc khảo sát. 1.2.2.1. Văn bản mang kí hiệu R.1048 Văn bản Ứng Phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 R.1048 gồm có 25 tờ (50 trang), khổ 25x14cm, không có tờ bìa sách, chỉ có 1 bìa trong với mặt sau khắc lời tiểu dẫn, không có dấu triện. Xem hình 1.11 và hình 1.12 16
Hình 1.11. trang đầu R.1048 Hình 1.12. trang cuối R.1048 Về nội dung, văn bản R.1048 hình thức trình bày hoàn toàn giống với AB.568 và AB.21. Chữ viết ngay ngắn, rõ ràng, gáy sách đều có hàng chữ Ứng phó dư biên 應赴餘編 Kết cấu của văn bản R.1048 bắt đầu từ trang mục lục, gồm đủ các khoa nghi nhƣ các bản AB. 568 và AB.21 nhƣng dừng lại ở giữa bản Hựu quốc âm văn 又國音文 kết thúc ở câu 欺𠫾芒特沒同芾𠫾,哭 khi đi mang được một đồng nào đi, khóc (tr.50) Lí do văn bản này độ dài số trang ít hơn, nội dung không toàn vẹn có thể do quá trình lƣu truyền hoặc rách, hoặc bị thất lạc. 1.2.2.2. Văn bản mang kí hiệu R.1995 Văn bản mang kí hiệu R.1995 có 27 tờ (54 trang), giấy đã cũ rách, hoen ố, không có trang bìa, không có trang mục lục, khắc tên sách 應赴餘編 và số trang ở gáy sách xem hình 1.13 và 1.14 Hình 1.13 Trang đầu R.1995 hình 1.14 Trang cuối R.1995 Về quy cách trình bày, số dòng trên trang và số chữ trong một dòng của R.1995 không khác so với R.1048. 17
Trang đầu tiên là Bảo đường ca 保塘歌, nội dung đến hết phần tổng tập và kết thúc ở trang 54 với câu: 應赴餘編總集完 Ứng phó dư biên tổng tập hoàn (Ứng phó dư biên tổng tập đến đây là hết). Nhƣ vậy R.1995 chỉ chép nguyên phần tổng tập, mà không chép phần biệt tập 1.2.3. Văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 ở Thư viện Huệ Quang Tại Thƣ viện Huệ Quang có phục chế 01 văn bản Ứng phó dư biên tổng tập 應赴餘編總集 mang kí hiệu 35 (thứ tự 35 trong Huệ Quang Phật điển tùng san, tạm gọi là bản HQ.35) Dị bản HQ.35 gồm 45 tờ (90 trang), lề sách ghi chữ 應赴餘編 Ứng phó dư biên. Trang bìa sách có ghi 春雷寺新刊 Xuân Lôi tự tân san, bản khác mới của chùa Xuân Lôi. Chùa Hƣng phúc còn gọi là Chùa Xuân Lôi, Chùa Ba thôn, vì vậy tên Xuân Lôi tự cũng chỉ cho chùa Hƣng Phúc, đó là cùng một địa điểm. Có thể bản HQ. 35 đƣợc dập in sau, nên ghi tân san trực quan hình 1.15 trang bìa của HQ.35 Hình 1.15 trang bìa HQ.35 Nội dụng và hình trình bày phần tổng tập của HQ.35 hoàn toàn giống với 4 văn bản trên. Nhƣng sau phần tổng tập thì văn bản HQ.35 này có sự khác biệt. Nếu nhóm R.1048 và R.1995 chỉ có phần tổng tập, không thấy có phần biệt tập, nhóm AB.568, AB.21 có chép phần biệt tập, và bắt đầu của phần biệt tập là khoa nghi Trai đàn ban sắc xá cách 齋壇頒勅赦格 thì trong dị bản HQ.35 lại bắt đầu phần biệt tập bằng bài Thiên tiên thánh mẫu công đồng văn 天僊聖母公同文. Nghĩa là bản HQ.35 không có 4 bài: Trai đàn ban sắc xá cách, Ban sắc tịnh cấp thông hành phái, Chèo thuyền ca cách, và Phụ cô hồn bảng. 18