Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn: Văn xuôi nghệ thuật của Trần Tiêu Giai đoạn 1930-1945

Chia sẻ: Minh Lộ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:71

Thêm vào BST

Báo xấu

14
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn nghiên cứu văn xuôi nghệ thuật của một tác giả nghĩa là nghiên cứu khảo sát mối quan hệ mật thiết giữa các yếu tố của một chỉnh thể nghệ thuật, làm nên nét riêng của tác giả. Vì vậy, việc vận dụng phương pháp hệ thống sẽ giúp cho người nghiên cứu tránh được nguy cơ nhận biết thiếu tính bao quát, thấy được cái bề ngoài mà không thấy được cái bản chất vấn đề.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn: Văn xuôi nghệ thuật của Trần Tiêu Giai đoạn 1930-1945

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH  VAÊN XUOÂI NGHEÄ THUAÄT CUÛA TRAÀN TIEÂU GIAI ÑOAÏN 1930 - 1945 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ KHOA HOÏC NGÖÕ VAÊN CHUYEÂN NGAØNH : VAÊN HOÏC VIEÄT NAM MAÕ SOÁ : 5 – 04 - 33 NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC : PGS. TS. TRAÀN HÖÕU TAÙ NGÖÔØI THÖÏC HIEÄN : NGUYEÃN THANH DU Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2004
PHAÀN MÔÛ ÑAÀU 1. Lí do choïn ñeà taøi Lòch söû Vieät Nam giai ñoaïn 1930 – 1945 coù nhieàu hieän töôïng phöùc taïp vaø bieán coá lòch söû quan troïng. Veà goùc ñoä xaõ hoäi, chuùng ta nhaän thaáy, quaân ñoäi Phaùp, Nhaät, Töôûng Giôùi Thaïch thay nhau vaøo Vieät Nam. Ñôøi soáng ngöôøi daân chòu nhieàu cô cöïc. Ñaûng Coäng Saûn Ñoâng Döông ra ñôøi ngaøy 3 – 2 – 1930 nhö moät luoàng gioù môùi ñaõ laõnh ñaïo nhaân daân ñöùng leân töï giaûi phoùng mình. Hôn nöõa ñaây laø giai ñoaïn phaùt trieån cuûa khoa hoïc kyõ thuaät : nhaø in, nhaø xuaát baûn, nhaø phaùt haønh, caùc cô quan baùo chí ra ñôøi, taïo ñieàu kieän cho caùc aán phaåm vaên hoaù ñeán vôùi coâng chuùn g, trình ñoä daân trí ñöôïc naâng cao. Veà goùc ñoä vaên hoaù, giai ñoaïn naøy cuõng phaûi noùi tôùi söï giao löu vaên hoaù vôùi caùc nöôùc chaâu AÂu taïo neân caùc lôùp vaên ngheä só môùi. Nhöõng ñaëc ñieåm treân ñaõ taùc ñoäng tröïc tieáp tôùi quaù trình saùng taùc vaên hoïc giai ñoaïn naøy. Möôøi laêm naêm phaùt trieån, ñaõ ñoùng goùp lôùn cho tieán trình hieän ñaïi hoaù vaên hoïc nöôùc nhaø “noù ñaõ phaùt trieån heát toác löïc khieán cho chæ trong voøng möôøi laêm naêm vaên hoïc ñaõ tieán moät böôùc daøi vaø neáu vôùi nhòp ñoä bình thöôøng thì phaûi haøng theá kyû. Thaønh töïu gaët haùi ñöôïc cuûa möôøi laêm naêm aáy thaät laø beà boän, vôùi bieát bao giaù trò ñaëc saéc, treân moïi khu vöïc, treân moïi theå loaïi” [25, tr.7]. Caùc vaên ngheä só ñaõ ñeå laïi nhieàu taùc phaåm coù giaù trò lôùn nhö : Chí Pheøo, Soáng moøn ( Nam Cao); Taét ñeøn, Vieäc laøng (Ngoâ Taát Toá); Böôùc ñöôøng cuøng (Nguyeãn Coâng Hoan); Gioâng toá, Soá ñoû, Côm thaày côm coâ (Vuõ Troïng Phuïng); Queâ meï (Thanh Tònh); Hai ñöùa treû, Sôïi toùc, Gioù laïnh ñaàu muøa (Thaïch Lam) …. Nhaø nghieân cöùu vaên hoïc Nguyeãn Hoaønh Khung, khi vieát lôøi giôùi thieäu cho taäp saùch Vaên xuoâi laõng maïn Vieät Nam 1930 – 1945, oâng ñaõ nhaán maïnh “noùi rieâng veà caùc theå loaïi vaên xuoâi ngheä thuaät thì ñaây laø thôøi kyø phaùt trieån coù tính chaát buøng noå, ñeå vöøa tieáp tuïc môûû ñöôøng, mau choùng thaønh ñaït tôùi ñoä tröôûng thaønh vöõng chaéc, ñuoåi kòp theá giôùi hieän ñaïi, vôùi khoâng ít taùc phaåm taàm voùc vaø nhöõng aùng vaên thuoäc loaïi kieät taùc” [25, tr.7]. Coù theå noùi, vaên hoïc nöôùc nhaø giai ñoaïn naøy baét nhòp cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa neàn vaên hoïc caùc nöôùc tieán boä treân theá giôùi. Trong soá nhöõng nhaø vaên coù coáng hieán cho neàn vaên hoïc giai ñoaïn naøy, khoâng theå khoâng nhaéc tôùi Traàn Tieâu. OÂng sinh naêm 1900, queâ ôû xaõ Coå Am, huyeän Vónh Baûo, tænh Kieán An, nay laø Haûi Phoøng. Sinh trong moät gia ñình quan laïi, boá laø tuaàn phuû Traàn Myõ, anh laø nhaø vaên Khaùi Höng (Traàn Khaùnh Giö). Sau khi toát nghieäp Cao ñaúng tieåu hoïc, Traàn Tieâu ñi daïy hoïc tö vaø vieát vaên, oâng vieát caû truyeän ngaén, tieåu thuyeát ñaêng treân baùo cuûa Töï löïc vaên ñoaøn, tröôùc khi in thaønh saùch.
Traàn Tieâu chuyeân vieát veà noâng thoân ; chuû yeáu nhaèm khaûo saùt phong tuïc noâng thoân, song phaàn naøo cuõng phaûn aùnh ñöôïc cuoäc soáng vaát vaû laàm than cuûa ngöôøi noâng daân ñöông thôøi. Sau Caùch maïng thaùng Taùm Traàn Tieâu höôûng öùng phong traøo Caùch maïng töøng laøm Uyû vieân hoäi ñoàng nhaân daân xaõ Coå Am vaø tham gia khaùng chieán, coù saùng taùc ca ngôïi ngöôøi phuï nöõ noâng thoân môùi laøm coâng taùc caùch maïng tuy chöa thaät thaønh coâng. Do hoaøn caûnh ñau oám oâng trôû veà Haûi Phoøng ñang bò Phaùp taïm chieám vaø qua ñôøi naêm 1954 taïi ñaây. Söï ngieäp saùng taùc cuûa Traàn Tieâu bao goàm nhöõng cuoán tieåu thuyeát : Con traâu ( ñaêng baùo Ngaøy nay soá 140, ngaøy 10 thaùng 12 naêm 1938, xuaát baûn 1940), Choàng con (xuaát baûn 1941), Döôùi aùnh traêng vieát chung vôùi Khaùi Höng (ñaêng baùo1936), caùc taäp truîeân ngaén Truyeän queâ (xuaát baûn 1942), Sau luyõ tre (xuaát baûn 1942). “Noäi dung hieän thöïc, yù nghóa xaõ hoäi cuûa tieåu thuyeát Con traâu (cuõng nhö trong caùc taùc phaåm khaùc cuûa Traàn Tieâu) coøn bò haïn cheá caû chieàu roäng laãn chieàu saâu. OÂng chöa ñeà caäp ñöôïc moái maâu thuaãn ñoái khaùng ôû noâng thoân, chöa phaûn aùnh ñöôïc cuoäc soáng bò aùp böùc boùc loät taøn teä cuûa ngöôøi noâng daân. OÂng nghieâng nhieàu veà maët phong tuïc, theå hieän caùc phöông dieän sinh hoaït, hoäi heø, ñình ñaùm, khao voïng moät caùch sinh ñoäng vaø baèng ngoân ngöõ giaûn dò, trong saùng. Tuy vaäy trong chöøng möïc nhaát ñònh taùc phaåm cuûa oâng vaãn neâu leân ñöôïc hình aûnh nhöõng ngöôøi noâng daân hieàn löông, chaát phaùc vaø tình traïng vaát vaû lam luõ cuûa nhöõng ngöôøi lao ñoäng chaân laám tay buøn” [21, tr. 437]. Sau Caùch maïng tuy maát sôùm oâng cuõng vieát ñöôïc ba truyeän vöøa : Coâ gaùi môùi (xuaát baûn 1948), Kí öùc con veän vaø Keû baïi traän [(bò maát baûn thaûo, daãn theo nhaø nghieân cöùu Leâ Thò Ñöùc Haïnh) 30, tr. 235]. Nhìn chung, taùc phaåm khoâng coù tieáng vang ñaùng keå vaø ngöôøi ta chæ coi Traàn Tieâu laø nhaø vaên thuoäc giai ñoaïn tröôùc Caùch maïng. Daàu chæ vaäy, Traàn Tieâu ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp vöøa phong phuù vöøa saéc saûo cho vieäc ñi saâu mieâu taû nhieàu maët, nhieàu khía caïnh ñoâi khi laø nhöõng goùc gaùch tinh teá trong cuoäc soáng ngöôøi noâng daân tröôùc 1945. Soá löôïng taùc phaåm cuûa oâng khoâng nhieàu nhöng khaù ña daïng veà theå loaïi – ñaõ ñoùng goùp ñaùng traân troïng cho söï nghieäp vaên hoïc nöôùc nhaø, ñaëc bieät laø tieåu thuyeát vaø truyeän ngaén. Traàn Tieâu coù caùch xaây döïng coát truyeän thaät giaûn dò, chaët cheõ, saùng suûa, nhöõng tình tieát nheï nhaøng, lôøi vaên haøm suùc, noäi dung tö töôûng chöùa ñöïng nhieàu vaán ñeà veà cuoäc soáng cuûa con ngöôøi sau luyõ tre xanh. Taùc giaû ñaõ gôïi leân nhöõng neùt ñeïp cuûa laøng caûnh, con ngöôøi Vieät Nam, mang vaøo vaên chöông nhöõng buoàn vui cuûa cuoäc soáng nôi thoân oå, ñaëc bieät, thaân phaän cuûa nhöõng con ngöôøi tröôùc khuùc quanh cuûa cuoäc ñôøi.
Truyeän ngaén vaø tieåu thuyeát cuûa Traàn Tieâu ñaõ toû roõ laø moät nhaø vaên coù phong caùch ngheä thuaät ñoäc ñaùo, ñaëc saéc vaø ñaõ ñoùng goùp cho tieán trình phaùt trieån vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi. Vôùi ñeà taøi “Vaên xuoâi ngheä thuaät cuûa Traàn Tieâu giai ñoaïn 1930 - 1945”, ngöôøi vieát luaän vaên mong muoán goùp phaàn soi saùng moät soá phöông dieän cô baûn cuûa noäi dung tö töôûng vaø moät soá ñaëc saéc veà ngheä thuaät trong tieåu thuyeát vaø truyeän ngaén, töø ñoù xaùc ñònh ñuùng ñaén con ñöôøng xaâm nhaäp, phaân tích taùc phaåm cuûa oâng trong nhaø tröôøng hieän nay. 2. Giôùi haïn vaán ñeà Traàn Tieâu laø nhaø giaùo, nhaø vaên. Laø nhaø giaùo, oâng tham gia soaïn moät soá saùch giaùo khoa ; Taäp ñoïc quoác vaên lôùp 3 vaø lôùp 4. Laø nhaø vaên, söï nghieäp vaên chöông cuûa oâng khoâng ñoà soä nhö nhöõng nhaø vaên cuøng thôøi hay nhöõng nhaø vaên trong nhoùm Töï löïc vaên ñoaøn, nhöng khaù ña daïng veà theå loaïi vaø coù ñoùng goùp thieát thöïc cho vaên hoïc nöôùc nhaø. Söï nghieäp saùng taùc cuûa Traàn Tieâu tröôùc 1945 bao goàm hai cuoán tieåu thuyeát, hai taäp truyeän ngaén vaø moät taùc phaåm vieát chung vôùi ngöôøi anh laø Khaùi Höng. Sau 1945, oâng coù ba truyeän vöøa Coâ gaùi môùi (xuaát baûn 1948), Kí öùc con veän vaø Keû baïi traän (maát baûn thaûo) nhö ñaõ trình baøy ôû treân. Trong tình hình ñoù, moät caùi nhìn toaøn cuïc laø caàn thieát ñoái vôùi ngöôøi nghieân cöùu. Tuy vaäy, do ñieàu kieän thôøi gian cuõng nhö trình ñoä chöa cho pheùp, neân ôû ñaây, ngöôøi vieát chæ ñi saâu vaøo nghieân cöùu vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu thuoäc nhöõng taùc phaåm töø naêm 1930 – 1945. Cuï theå, chuùng toâi khaûo saùt ôû moät soá phöông dieän sau : Böùc tranh laøng queâ Baéc boä trong vaên xuoâi ngheä thuaät cuûa Traàn Tieâu, Ngöôøi noâng daân Baéc boä trong vaên xuoâi ngheä thuaät cuûa Traàn Tieâu tröôùc Caùch maïng, Moät soá ñaëc saéc ngheä thuaät trong saùng taùc cuûa Traàn Tieâu. 3. Ñoùng goùp chính cuûa luaän vaên 3.1. Vôùi muïc tieâu nghieân cöùu treân, chuùng toâi ñi tìm hieåu giaù trò noäi dung vaø ngheä thuaät trong saùng taùc cuûa oâng, ñeå thaáy roõ söï ñoùng goùp cuûa taùc giaû vôùi neàn vaên xuoâi ngheä thuaät nöôùc nhaø. 3.2. Nghieân cöùu vaên xuoâi ngheä thuaät cuûa Traàn Tieâu, khoâng chæ ñaùnh giaù ñuùng taøi naêng vaø nhöõng noã löïc maø coøn mong muoán giuùp cho vieäc giaûng daïy Traàn Tieâu trong nhaø tröôøng coù hieäu quaû hôn. 3.3. Caùc coâng trình nghieân cöùu veà Traàn Tieâu töø tröôùc ñeán nay ñaõ coù nhöõng nhaän ñònh, ñaùnh giaù khaù thoaû ñaùng nhöng chöa ñi saâu ñaùnh giaù toaøn dieän nhöõng ñoùng goùp vaø haïn cheá cuûa nhaø vaên naøy. Luaän vaên naøy böôùc ñaàu coá gaéng buø ñaép moät phaàn choã khieám khuyeát ñoù.
4. Lòch söû vaán ñeà Vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu so vôùi caùc nhaø vaên cuøng thôøi, soá löôïng taùc phaåm khaù khieâm toán. Töø taùc phaåm ñaàu tieân ñöôïc ñaêng treân baùo Ngaøy nay cho ñeán taùc phaåm cuoái cuøng, taát caû goàm hai tieåu thuyeát, hai taäp truyeän ngaén, moät truyeän ngaén vieát chung vôùi anh trai laø Khaùi Höng. Vuõ Ngoïc Phan laø ngöôøi nghieân cöùu vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu sôùm nhaát. Trong cuoán Nhaø vaên hieän ñaïi, oâng nhaän xeùt “ngöôøi daân queâ döôùi ngoøi buùt cuûa Traàn Tieâu bao giôø cuõng laø ngöôøi daân queâ ngheøo khoå vaø meâ tín” [65, tr. 790]. Döôùi caùi nhìn cuûa Vuõ Ngoïc Phan thì ngöôøi daân queâ trong taùc phaåm cuûa Traàn Tieâu bò xieàng xích trong nhöõng huû tuïc. Do vaäy, taùc giaû xeáp Traàn Tieâu vaøo loaïi nhaø vaên phong tuïc cuõng coù lyù cuûa noù. OÂng coøn nhaän xeùt “hoï ngheøo vì nhöõng huû tuïc vaø hoï khoå vì nhöõng huû tuïc naøy” [65, tr. 790]. Chuùng ta khoâng phuû nhaän yù kieán ñaùnh giaù veà Traàn Tieâu cuûa oâng. Nhöng thöïc teá, Vuõ Ngoïc Phan chæ nhìn thaáy söï ngheøo ñoùi, tuùng quaãn laø do huû tuïc mang laïi maø chöa chæ ra nguyeân nhaân. Traàn Tieâu moâ taû hoï ngheøo khoå vì nhieàu lyù do khaùc : haïn haùn, maát muøa, söï aùp böùc boùc loät cuûa ñòa chuû vaø quan laïi. Tuy nhieân, lôøi nhaän ñònh naøy raát ñaùng traân troïng, vì noù laø cô sôû cho nhöõng ngöôøi ñeán sau nghieân cöùu vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu. Cuøng trong thôøi gian naøy, nhaø vaên Khaùi Höng noùi chuyeän vôùi Traàn Baûng (nay laø Ngheä só nhaân daân cheøo) con trai cuûa Traàn Tieâu, oâng ñaùnh giaù truyeän cuûa Traàn Tieâu nhö sau “veà caùch keát caáu truyeän thì baùc khoâng baèng ñaâu”. [30, tr. 250, daãn laïi]. Theo chuùng toâi nghó, ñaây coù theå laø lôøi ñaùnh giaù ñeå khích leä tinh thaàn saùng taùc cuûa ngöôøi em nhöng khoâng phaûi khoâng coù lyù. Bôûi keát caáu truyeän cuûa Traàn Tieâu chaët cheõ, goïn gaøng, saùng suûa, coù phaàn ñoäc ñaùo. Caùch ñaët vaán ñeà trong taùc phaåm, oâng thöôøng laøm ngöôøi ñoïc baát ngôø töø nhöõng caâu chöõ ñaàu tieân. Truyeän ngaén Naêm haïn, (in trong taäp Truîeân queâ), deã thöôøng ngöôøi ñoïc seõ nghó : “nhaø xaõ Nhöng coù ai ñoù qua ñôøi”, thöïc teá laø traâu cheát. Ñaùng tieác, Khaùi Höng môùi chæ nhaän xeùt veà keát caáu coøn noäi dung, tö töôûng, phong caùch ngheä thuaät, … chöa noùi tôùi. Naêm 1958, nhoùm Leâ Quyù Ñoân cho ra ñôøi cuoán, Löôïc thaûo lòch söû vaên hoïc Vieät Nam, coù nhaän xeùt “ñoái vôùi soá phaän thaûm thöông cuûa hoï (ngöôøi noâng daân) phaûi chòu, oâng thöôøng ñi tìm nguyeân nhaân chính ôû ñaàu oùc huû baïi, doát naùt cuûa hoï, ñaëc bieät laø tính hieáu danh meâ muoäi ” [19, tr.39]. Nhoùm taùc giaû ñaõ phaùt hieän ra noãi khoå cuûa ngöôøi daân queâ laø do teä hieáu danh. Moät thôøi gian sau, cuoán Sô thaûo lòch söû vaên hoïc Vieät Nam giai ñoaïn 1930 – 1945 do Vieän vaên hoïc soaïn (1964), ñaõ coù moät ñoaïn ngaén daønh cho Traàn Tieâu “Döôøng nhö Traàn Tieâu muoán chöùng minh huû tuïc ôû noâng thoân chuû yeáu laø do ñaàu oùc meâ tín vaø söï doát naùt cuûa daân queâ maø coù.
Maâu thuaãn giai caáp ôû ñaây raát môø nhaït. Trong moät soá taùc phaåm khaùc Traàn Tieâu laïi mieät thò noâng daân nhö trong truyeän Döôùi aùnh traêng (vieát cuøng Khaùi Höng)” [33, tr.161]. Trong moät soá taùc phaåm (Höõu sinh voâ döôõng, Moät dieäu keá, Ai phaûi), Traàn Tieâu vieát veà ngöôøi noâng daân ñöa ra nhöõng ñieåm yeáu cuûa hoï nhöng khoâng chuû yù mieät thò maø ñeå caûnh tænh nhaän thöùc cuûa con ngöôøi. Do vaäy, truyeän Döôùi aùnh traêng coù moâ taû ngöôøi noâng daân chöa thöïc thoaû ñaùng nhöng ñaây cuõng chæ laø lôøi caûnh tænh maø thoâi. Ba naêm sau taïi mieàn Nam, Nhaø xuaát baûn Thieàu Quang taùi baûn tieåu thuyeát Con traâu (1967), khi vieát lôøi giôùi thieäu coù ñaùnh giaù vaø toû roõ quan nieäm cuûa hoï veà taùc phaåm cuûa Traàn Tieâu “ haàu heát noäi dung cuûa nhöõng taùc phaåm cuûa oâng ghi laïi moät caùch hieän thöïc neáp sinh hoaït cuøng phong tuïc, taäp quaùn cuûa ngöôøi daân queâ Vieät Nam. Hoï laø lôùp ngöôøi caàn cuø, laøm luõ quanh naêm suoát thaùng chaân laám tay buøn, nhöng hoï vaãn soáng trong nieàm hy voïng cuûa ngaøy mai. Ngaøy mai cuoäc soáng cuûa hoï, con em cuûa hoï seõ ñöôïc töôi saùng hôn leân”. Lôøi giôùi thieäu goàm hai trang ñaàu cuûa cuoán saùch, ñaõ daønh moät vò trí khaù xöùng ñaùng cho vaên nghieâïp cuûa Traàn Tieâu. Ngöôøi vieát lôøi giôùi thieäu ñaõ nhaän ra caùi maïch ngaàm trong nhöõng doøng chöõ, trong nhöõng hình töôïng ngheä thuaät cuûa taùc phaåm. Caùi quyù laø hoï ñaõ nhaän ra söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa hình töôïng nhaân vaät seõ ñi töø boùng toái ra aùnh saùng. Trong caùi quaèn quaïi, boän beà cuûa cuoäc soáng hoâm nay, ngöôøi noâng daân khoâng tuyeät voïng, hoï luoân hy voïng vaø ñaët nieàm tin vaøo töông lai “ngaøy mai cuoâïc soáng cuûa hoï vaø con em hoï seõ ñöôïc töôi saùng hôn leân”. Neùt ñeïp cuûa ngöôøi daân Vieät Nam laø luoân soáng laïc quan yeâu ñôøi. Do vaäy, thöïc taïi hoâm nay raát khoå ñau nhöng hoï luoân nghó roài seõ qua, ngaøy mai seõ vui hôn, seõ bôùt buoàn lo hôn “heát möa roài naéng höûng leân thoâi”. Ñaây laø söï vaän ñoäng tö töôûng, theá giôùi quan cuûa nhaø vaên trong giai ñoaïn môùi. Phaûi chaêng yù thöùc veà hieän thöïc ñôøi soáng cuûa ngöôøi noâng daân ñaõ nhen leân trong taâm hoàn Traàn Tieâu töø nhöõng ngaøy tröôùc caùch maïng. Vì coù moät theá giôùi quan tieán boä nhö vaäy maø sau naøy oâng ñaõ haêng haùi tham gia hoaït ñoäng caùch maïng, laøm uyû vieân hoäi ñoàng nhaân daân xaõ Coå Am. Theo chuùng toâi, ñaây laø lôøi ñaùnh giaù khaùch quan veà noäi dung tö töôûng taùc phaåm cuûa Traàn Tieâu. Trong cuoán Maáy vaán ñeà Vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn Vieät Nam (1968), Nguyeãn Ñöùc Ñaøn coù nhaän xeùt “Con traâu cuûa Traàn Tieâu ra ñôøi trong khoaûng thôøi gian naøy laø moät ñieàu coù yù nghóa. Phaûi nhaän raèng trong Con traâu, Traàn Tieâu ñaõ thaáy ñöôïc cuoäc soáng quaèn quaïi cuûa ngöôøi noâng daân ngheøo döôùi aùch toâ töùc cuûa boïn ñòa chuû vaø traêm thöù tuïc leä huû laäu” [9, tr. 33 – 34]. Nguyeãn Ñöùc Ñaøn laø ngöôøi ñaàu tieân ñaùnh giaù traân troïng vaø ñuùng ñaén veà vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu. OÂng ñaõ nhaän ra ñieàu Traàn Tieâu muoán noùi trong taùc phaåm, ñoù chính laø “cuoäc soáng
quaèn quaïi cuûa ngöôøi noâng daân ngheøo”. Nguyeân nhaân chính ñaãn tôùi caùi ngheøo khoâng phaûi do meâ tín, huû laäu maø do “ toâ töùc … vaø traêm thöù tuïc leä huû laäu” khaùc. Nhöng ñaùng tieác, lôøi ñaùnh giaù chæ ôû moät taùc phaåm Con traâu. Hôn nöõa, trong cuoán saùch daøy caû maáy traêm trang baøn veà maûng vaên hoïc hieän thöïc laïi chæ giaønh moät vaøi doøng ñeå noùi veà Traàn Tieâu, thaät laø chöa xöùng ñaùng ! Trong cuoán Vaên hoïc Vieät Nam 1930 – 1945, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghòeâp, 1978, Phan Cöï Ñeä coù nhaän xeùt “Nhöõng yeáu toá hieän thöïc coù chieàu höôùng taêng leân trong moät soá taùc phaåm Töï löïc vaên ñoaøn thôøi kyø Maët traän daân chuû. Thaïch Lam, Traàn Tieâu laø nhöõng hieän töôïng tieâu bieåu cho söï phaân hoaù cuûa vaên xuoâi laõng maïn trong thôøi kyø naøy. Truyeän ngaén vaø tieåu thuyeát cuûa hoï ñaùnh daáu söï giao löu giöõa vaên hoïc laõng maïn vaø vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn. […]. Sau ñoù cho ñaêng treân baùo nhöõng taùc phaåm hieän thöïc chuû nghóa nhö Con traâu, Sau luyõ tre, Nhöõng ngaøy thô aáu …” [23, tr. 551]. Saùu naêm sau, naêm 1984 – cuoán Töø ñieån vaên hoïc ra ñôøi, Traàn Höõu Taù vieát veà Traàn Tieâu, coù nhaän xeùt, ñaùnh giaù toång löôïc nhöng khaù ñaày ñuû vaø saâu saéc veà vaên chöông cuûa Traàn Tieâu “ Noäi dung hieän thöïc, yù nghóa xaõ hoäi cuûa tieåu thuyeát Con traâu cuõng nhö trong caùc taùc phaåm khaùc cuûa Traàn Tieâu) coøn bò haïn cheá caû veà chieàu roäng laãn chieàu saâu. OÂng chöa ñeà caäp ñöôïc moái maâu thuaãn ñoái khaùng ôû noâng thoân, chöa phaûn aùnh ñöôïc cuoäc soáng bò aùp böùc, boùc loät taøn teä cuûa ngöôøi noâng daân […]. Tuy vaäy trong chöøng möïc nhaát ñònh, taùc phaåm cuûa oâng vaãn neâu leân ñöôïc hình aûnh nhöõng ngöôøi noâng daân hieàn löông, chaát phaùc vaø tình traïng vaát vaû lam luõ cuûa nhöõng ngöôøi lao ñoäng chaân laám tay buøn” [21, tr. 437]. Traàn Tieâu naèm trong nhoùm Töï löïc vaên ñoaøn nhöng oâng laïi coù caùch tieáp caän cuoâïc soáng khaùc vôùi Töï löïc vaên ñoaøn. OÂng coù moät ñöôøng ñi rieâng raát gaàn guõi vôùi Vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn nhö : Nguyeãn Coâng Hoan, Ngoâ Taát Toá, Vuõ Troïng Phuïng, Nam Cao. Neáu nhö caùc nhaø vaên naøy ñaõ khai thaùc tröïc dieän söï aùp böùc, boùc loät, ñaåy ngöôøi noâng daân ñeán “böôùc ñöôøng cuøng” cuûa boïn ñòa chuû, cöôøng haøo thì Traàn Tieâu nghieâng veà noãi khoå trong ñôøi soáng tinh thaàn, tình caûm, nhöõng öôùc mô khoâng theå thöïc hieän ñöôïc, nhöõng ñau khoå do neáp soáng coå huû, laïc haäu… cuûa ngöôøi daân caøy. Taát nhieân vaät chaát vaø tinh thaàn gaén boù maät thieát vôùi nhau vaø nhieàu khi caùi naøy laø heä quaû cuûa caùi kia. Cho neân, khi nhaø vaên noùi veà maët naøy thì ñoàng thôøi coù theå cuõng laøm roõ ñöôïc maët kia. Ñieàu naøy theå hieän khaù roõ trong nhieàu taùc phaåm. Naêm 1985, Nguyeãn Ñaêng Maïnh vieát lôøi giôùi thieäu cho Toång taäp vaên hoïc Vieät Nam (taäp 30 A), oâng coù nhaéc tôùi Traàn Tieâu vaø nhoùm Töï löïc vaên ñoaøn moät caùch traân troïng. OÂng noùi moät caùch raát vaén taét nhöng laïi bao haøm moät yù nghóa raát lôùn “Thaïch Lam… Traàn Tieâu… vôùi nhöõng trang taû
caûnh, taû tình phaùt trieån taâm lyù, caûm giaùc moät caùch tinh teá treân laäp tröôøng cuûa chuû nghóa hieän thöïc vaø tính nhaân daân, caùc nhaø vaên treû cuûa chuùng ta ñaõ taän duïng kinh nghieäm noùi treân cuûa caùc caây buùt laõng maïn ñeå boài boå cho mình khaû naêng taùi hieän cuoäc soáng moät caùch phong phuù vaø tinh vi hôn” [74, tr.16]. OÂng ñaùnh giaù cao taøi naêng vaø ñoùng goùp cuûa nhoùm Töï löïc vaên ñoaøn trong ñoù coù Traàn Tieâu. Ñaëc bieät, oâng ñeà cao caùch mieâu taû taâm lyù, taû tình, taû caûnh cuûa Traàn Tieâu vaø söï taùi hieän cuoäc soáng hieän thöïc. Vieát lôøi giôùùi thieäu cho cuoán Vaên xuoâi laõng maïn Vieät Nam 1930 – 1945 (xuaát baûn naêm 1989), Nguyeãn Hoaønh Khung ñaõ coù nhöõng nhaän ñònh tinh teá veà vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu “ truyeän cuûa Traàn Tieâu coù caû con ngöôøi vaø cuoäc soáng noâng thoân ñöôïc theå hieän khaù chaân thöïc”. Nhaø nghieân cöùu ñaõ phaùt hieän ra caùi rieâng veà buùt phaùp cuûa oâng : khoâng ñi theo khuynh höôùng laõng maïn maø ñi theo khuynh höôùng hieän thöïc, moâ taû chaân thöïc cuoäc soáng cuûa ngöôøi noâng daân. Coù theå noùi, taùc phaåm cuûa Traàn Tieâu laø söï giao thoa giöõa vaên hoïc laõng maïn vaø vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn. OÂng nhaän xeùt veà ñoùng goùp “ Traàn Tieâu khoâng phaûi khoâng coù nhöõng trang vieát coù gía trò phaùt hieän khi mieâu taû nhöõng neùt taâm lyù cuûa ngöôøi noâng daân vaø khi mieâu taû caûnh vaät noâng thoân vôùi nhöõng maøu saéc, höông vò daân daõ quen thuoäc” [25, tr. 43]. Nguyeãn Hoaønh Khung vöøa coù yù xeáp Traàn Tieâu vaøo doøng Vaên hoïc hieän thöïc vöøa ñeà cao söï phaùt hieän nhöõng neùt ñeïp cuûa ngöôøi daân queâ - hieåu saâu saéc vaø tinh teá ñôøi soáng cuûa ngöôøi daân - khoâng chæ naém baét ñöôïc caûnh queâ maø coøn bieát ñöôïc caû phong tuïc, taäp quaùn moät caùch chi tieát vaø saéc neùt. Nguyeãn Traùc vaø Ñaùi Xuaân Ninh trong cuoán – Veà Töï löïc vaên ñoaøn (xuaát baûn naêm 1989), coù söï so saùnh Traàn Tieâu cuøng vôùi Ngoâ Taát Toá vaø ñöa ra ñaùnh giaù “chuû ñeà khoâng saâu saéc, söùc toá caùo khoâng maõnh lieät, döõ doäi baèng Taét ñeøn (Ngoâ Taát Toá) nhöng ngoøi buùt taû thöïc chính xaùc, tyû myû cuûa Traàn Tieâu cuõng giuùp hieåu theâm veà ngöôøi noâng daân vaø noâng thoân” [90, tr.77]. Vaán ñeà toá caùo tröïc dieän, phanh phui nhöõng noãi khoå cuûa ngöôøi daân, nhöõng “thoùi aên baån, aên tham” cuûa boïn quan laïi thì Traàn Tieâu chöa coù ñöôïc. Vaên Traàn Tieâu ít phanh phui vaán ñeà moät caùch tröïc tieáp maø chuû yeáu baèng con ñöôøng giaùn tieáp. Moãi nhaø vaên coù caùch ñaët vaán ñeà vaø giaûi quyeát vaán ñeà rieâng. Traàn Tieâu so vôùi Ngoâ Taát Toá veà goùc ñoä pheâ phaùn tröïc dieän thì khoâng baèng nhöng phía sau nhöõng hình töôïng, nhöõng noãi khoå cuûa ngöôøi noâng daân laø moät caâu hoûi lôùn maø Traàn Tieâu muoán noùi cuøng moïi ngöôøi. Taát caû söï ñau khoå ñoùi keùm, tang thöông aáy do ñaâu phaûi chaêng do cheá ñoä, quan laïi, thöïc daân ? Nguyeãn Traùc vaø Ñaùi Xuaân Ninh ñeà cao söï ñoùng goùp cuûa Traàn Tieâu “vaøo söï phaùt trieån cuûa neàn vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi” [90, tr. 79].
Sau naøy nhaân laàn taùi baûn tieåu thuyeát Choàng con (1998), Hoaøng Nhö Mai coù nhaän xeùt raát ñaùng quyù veà vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu “qua caâu chuyeän chò xaõ Boång, nhaø vaên Traàn Tieâu ñaõ ñöa ñoäc giaû ñeán chöùng kieán nhöõng neùt sinh hoaït thöôøng ngaøy vaø leã hoâïi ôû noâng thoân, sinh ñeû, cöôùi xin, ma chay, khao voïng, ñaøn quy, gioã teát…. Söï hieåu bieát thaáu ñaùo vaø buùt phaùp tinh teá cuûa nhaø vaê n coáng hieán khaù nhieàu chöông Folklore ñaëc saéc, thuù vò cho ngöôøi ñoïc ngaøy nay khoâng ñöôïc thaáy nhöõng caûnh aáy”. Hoaøng Nhö Mai ñaõ nhaän thaáy nhaø vaên naøy laø ngöôøi “hieåu bieát thaáu ñaùo” nhöõng phong tuïc taäp quaùn dieãn ra nôi thoân oå vaø phaûn aùnh baèng “buùt phaùp tinh teá”. Chính nhöõng vaán ñeà naøy ñaõ ñem ñeán cho baïn ñoïc hoâm nay nhöõng theá heä ñaõ xa – raát xa – vôùi cuoâïc soáng cuûa noâng thoân mieàn Baéc thôøi phong kieán, coù theå hình dung ra laøng queâ Baéc Boä vôùi bao sinh hoaït caû vaên hoaù vaät theå vaø vaên hoaù phi vaät theå. ÔÛ baøi Traàn Tieâu laø nhaø vaên chaân queâ (Maáy vaán ñeà trong vaên hoïc hieän ñaïi Vieät Nam, xuaát baûn 1999), nhaø nghieân cöùu Leâ Thò Ñöùc Haïnh coù nhaän ñònh khaùch quan ñoái vôùi vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu “Traàn Tieâu ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp vöøa phong phuù vöøa saéc saûo cho vieäc ñi saâu vaøo mieâu taû nhieàu maët, nhieàu khía caïnh, ñoâi khi laø nhöõng goùc caïnh tinh teá cuûa cuoäc soáng ngöôøi noâng daân tröôùc 1945” [30, tr. 236]. Nhö vaäy, töø baøi ñaùnh giaù cuûa Vuõ Ngoïc Phan trong cuoán Nhaø vaên hieän ñaïi cho ñeán lôøi nhaän ñònh cuûa Leâ Thò Ñöùc Haïnh trong cuoán Maáy vaán ñeà trong vaên hoïc hieän ñaïi Vieät Nam ñaõ coù 13 yù kieán khaùc nhau. Cuøng moät taùc giaû : ngöôøi naøy khen, ngöôøi kia cheâ. Ngöôøi naøy cho laø hieän thöïc, ngöôøi kia cho laø laõng maïn. Theo chuùng toâi, Traàn Tieâu, cuõng nhö Thaïch Lam … laø caây buùt giao thoa giöõa vaên hoïc hieän thöïc vaø vaên hoïc laõng maïn. Bôûi trong taùc phaåm cuûa Traàn Tieâu yeáu toá hieän thöïc khaù ñaäm ñaëc. Nhöng chöa ai coù caùi nhìn bao quaùt quaù trình saùng taùc cuûa nhaø vaên. Theo chuùng toâi nghó, do khuoân khoå haïn heïp cuûa moät baøi baùo hay moät muïc töø trong Töø ñieån, neân caùc taùc giaû chöa coù ñieàu kieän trieån khai ñaày ñuû caùc vaán ñeà trong vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu. 5. Phöông phaùp nghieân cöùu 5.1. Phöông phaùp so saùnh loaïi hình – lòch söû Taùc giaû luaän vaên muoán so saùnh moät soá truyeän ngaén, tieåu thuyeát cuûa caùc nhaø vaên coù gaàn phong caùch, gioïng ñieäu vaø noäi dung phaûn aùnh vôùi tieåu thuyeát, truyeän ngaén cuûa Traàn Tieâu ñeå laøm roõ nhöõng vaán ñeà caàn giaûi quyeát. Luaän vaên söû duïng phöông phaùp loaïi hình ñeå nhaän dieän phong caùch ngheä thuaät cuûa taùc giaû vôùi tieán trình phaùt trieån cuûa vaên xuoâi hieän ñaïi. 5.2. Phöông phaùp heä thoáng
Luaän vaên nghieân cöùu vaên xuoâi ngheä thuaät cuûa moät taùc giaû nghóa laø nghieân cöùu khaûo saùt moái quan heä maät thieát giöõa caùc yeáu toá cuûa moät chænh theå ngheä thuaät, laøm neân neùt rieâng cuûa taùc giaû. Vì vaäy, vieäc vaän duïng phöông phaùp heä thoáng seõ giuùp cho ngöôøi nghieân cöùu traùnh ñöôïc nguy cô nhaän bieát thieáu tính bao quaùt, thaáy ñöôïc caùi beà ngoaøi maø khoâng thaáy ñöôïc caùi baûn chaát vaán ñeà. 5.3. Luaän vaên cuõng söû duïng ñeán thuû phaùp thoáng keâ hay phöông phaùp phaân tích döôùi goùc ñoä thi phaùp hoïc ñeå laøm roõ vaán ñeà. Caùc phöông phaùp vaø thao taùc nghieân cöùu neâu treân ñöôïc vaän duïng phoái hôïp vôùi nhau trong khi khaûo saùt, phaân tích, so saùnh, toång hôïp nhaèm nhaän ñònh xaùc ñaùng caùc ñaëc ñieåm vaø giaù trò cuûa vaên xuoâi Traàn Tieâu. 6. Keát caáu luaän vaên Ngoaøi phaàn môû ñaàu vaø keát luaän, luaän vaên ñöôïc keát caáu thaønh ba chöông Chöông I. BÖÙC TRANH LAØNG QUEÂ BAÉC BOÄ TRONG VAÊN XUOÂI NGHEÄ THUAÄT CUÛA TRAÀN TIEÂU Trong chöông naøy, ngöôøi vieát chuû yeáu ñeà caäp tôùi vaán ñeà : böùc tranh queâ höông mieàn Baéc tröôùc Caùch maïng trong saùng taùc cuûa Traàn Tieâu. Qua ñoù noåi roõ phong caûnh queâ höông thuaàn, phong myõ tuïc vaø caùc neáp phong tuïc taäp quaùn cuøng nhöõng huû tuïc laïc haäu ñeø treân vai nhöõng ngöôøi daân queâ. Chöông II. NGÖÔØI NOÂNG DAÂN BAÉC BOÄ TRONG VAÊN XUOÂI NGHEÄ THUAÄT CUÛA TRAÀN TIEÂU TRÖÔÙC CAÙCH MAÏNG Ngöôøi noâng daân Baéc boä ñaõ ñöôïc nhieàu nhaø vaên chuù yù vaø phaûn aùnh trong taùc phaåm cuûa mình khoâng chæ trong Vaên hoïc hieän thöïc maø coøn caû trong Vaên hoïc laõng maïn. Traàn Tieâu laø nhaø vaên thuoäc Vaên hoïc laõng maïn, oâng coù caùi nhìn khaù ñaëc saéc veà ngöôøi noâng daân. Ñaëc bieät laø ngöôøi phuï nöõ vaø giôùi quan tröôøng. Qua vieäc xaây döïng vaán ñeà naøy trong taùc phaåm, oâng boäc loä roõ nhöõng quan ñieåm ngheä thuaät cuûa mình veà con ngöôøi trong xaõ hoäi. Chöông III.
MOÄT SOÁ ÑAËC SAÉC NGHEÄ THUAÄT TRONG SAÙNG TAÙC CUÛA TRAÀN TIEÂU Traàn Tieâu laø nhaø vaên thaønh coâng hôn caû ôû maûng tieåu thuyeát vaø truyeän ngaén. ÔÛ maûng naøy, oâng ñaõ boäc loä taøi naêng cuûa mình thoâng qua ngheä thuaät mieâu taû taâm lí, ngheä thuaät töï söï – traàn thuaät, gioïng ñieäu tröõ tình vaø lôøi vaên haøm suùc.
Chöông I BÖÙC TRANH LAØNG QUEÂ BAÉC BOÄ TRONG VAÊN XUOÂI NGHEÄ THUAÄT CUÛA TRAÀN TIEÂU 1. 1. Phong caûnh queâ höông Cuøng ñi vaøo phaûn aùnh nhöõng neùt ñeïp cuûa queâ höông nhöng moãi nhaø vaên laïi coù vuøng thaåm mó khaùc nhau, queâ höông hieän leân trong trang vieát cuûa Thaïch Lam bao giôø cuõng laø neùt ñeïp thanh bình vôùi nhöõng con ngöôøi chaát phaùc, thaät thaø, hieàn haäu. Traàn Tieâu cuõng vieát veà queâ höông nhöng vôùi moät caûm höùng khaùc. Phaàn lôùn cuoäc ñôøi oâng soáng gaén boù vôùi queâ höông – laøng xaõ. Trong trang vieát cuûa oâng, ngöôøi ñoïc seõ nhaän ra moät laøng Coå Am – Vónh Baûo, ñoàng ñaát gan gaø, chua pheøn vaø chæ troàng hai loaïi caây cô baûn : thuoác laøo vaø luùa. Laøng queâ vaøo muøa gaët treân trang vieát cuûa Traàn Tieâu raát sinh ñoäng. Töø môø saùng ngoaøi ñöôøng ñaõ nhoän nhòp ngöôøi ñi laïi, tieáng goïi nhau í ôùi khaép caùc ngoõ. Töøng ñoaøn thôï gaët keùo nhau ñi trong tieáng cöôøi noùi vui veû. Moät ñaùm thôï gaët hoâm nay ñeán laøm cho nhaø xaõ Chính. Caùi saân con nhaø baùc “chaät ních nhöõng ngöôøi vaø oàn aøo nhö moät xöôûng thôï” [83, tr. 24]. Hoï aên voäi baùt côm ñoû cho aám buïng, uoáng voäi baùt nöôùc cheø xanh, nhai mieáng traàu roài keùo nhau ra ruoäng luùc trôøi môø söông “ñeán nôi maët trôøi vaãn chöa moïc phöông ñoâng moät daûi maây hoàng nhaït nhöõng chuøa, quaùn, nhöõng luyõ tre laøng, nhöõng caây ña maäp môø trong laøn söông” [83, tr.25]. Khoâng khí laøm vieäc thaät soâi ñoäng. Tieáng lieàm, tieáng haùi va vaøo nhau vang leân nhöõng aâm thanh vui nhoän, tieáng nhöõng ngöôøi thôï gaët cöôøi vui trong laøn söông sôùm, phöông ñoâng maët trôøi ñaõ nhoâ leân, “daûi maây hoàng daàn daàn lan roäng vaø moãi luùc moät ñoåi maøu, töø maøu hoàng ñeán maøu ñoû, maøu da cam. Roài boãng vuït hieän sau nhöõng ñaùm maây tím vieàn vaøng choùi, nhöõng tia naéng toaû ra thaønh hình deû quaït. Laøn söông tan daàn, caûnh vaät trôû neân trong saùng nhö sau moät traän möa röïc rôõ nhöõng maøu töôi thaém vang ñoäng nhöõng tieáng chim muoâng vaø nhöõng tieáng cöôøi reo cuûa boïn thôï” [83, tr. 25]. Treân moãi con ñöôøng daãn vaøo xoùm ñeàu phuû lôùp rôm vaøng oùng bay muøi thôm ngaäy, trong saân moãi nhaø laø ñoáng thoùc vaøng. Moät vuï muøa boäi thu. Nuï cöôøi maõn nguyeän luoân ñöôïc hieän leân treân ñoâi moâi cuûa moãi ngöôøi daân. Ñaây laø caûnh nhaø xaõ Chính trong naêm ñöôïc muøa “caùi saân ñaát tí hon khoâng ñuû chöùa thoùc, baùc phaûi khaån khoaûn maõi vôùi oâng Töø môùi möôïn ñöôïc saân ñình ñeå phôi phoùng. Suoát maáy ngaøy vôï choàng con caùi laøm luïng ñaàu taét maët toái, saùng ñoäi thoùc ñi, toái ñoäi thoùc veà” [83, tr. 28, 29]. Baùc ñaõ caét vieäc cho thaèng Choác vöøa troâng em vöøa phôi luùa nhöng baùc cöù chaïy qua chaïy laïi luoân ñeå ñaûo
thoùc cho choùng khoâ. Nhöõng haït vaøng oùng aùnh reõ ra döôùi chaân baùc, keát quaû cuûa naêm saùu thaùng trôøi, bao nhieâu voán lieáng tieàn baïc cuûa caû gia ñình doàn heát vaøo ñaây. Nay laø keát quaû “moãi haït thoùc cuûa baùc laø moät hoät vaøng cuõng ñaùng giaù” [83, tr. 29]. Loàng trong khung caûnh nhoän nhòp vui töôi, hoà hôûi cuûa ngaøy muøa boäi thu laø tieáng saùo dieàu vang leân töø ngoaøi baõi voïng vaøo thoân xoùm. Tieáng saùo reùo raét traàm boång ngaân vang. Caùnh dieàu no gioù bay cao giöõa khoaûng trôøi queâ höông thanh bình. Nhöõng côn gioù noàm nam thoåi qua maët soâng, qua nhöõng caùnh ñoàng môùi gaët traøn vaøo laøng xoùm laøm dòu caùi naéng oi noàng cuûa muøa heø, khieán ngöôøi ta deã chòu. Voïng laïi ñaâu ñaây laø tieáng haùt ru cuûa ngöôøi meï treû beân caùnh voõng keõo keït, phaù tan baàu khoâng khí tónh mòch cuûa buoåi tröa heø. “Caùi nguû maøy nguû a… cho laâu, Meï maøy ñi caáy ñoàng saâu chöa veà”. Tieáng haùt ñöa chò Boång (Choàng con) veà quaõng thôøi thô aáu. Trong caâu haùt, laøng queâ ñeïp nhö moät böùc tranh vui buoàn laãn loän. Tröôùc saân nhaø xaõ Boång moät ñaøn gaø ñang goïi nhau laøm xaùo ñoäng moät khoâng gian “moät con gaø soáng ôû chuoàng lôïn nhaûy ra, ñi doõng daïc ñeán ñoáng baãn ngay cöûa beáp. Noù laáy chaân vaõi baån tung toeù ra chung quanh, roài vöøa moå vöøa cuùc cuùc moät hoài. Ba con gaø maùi ôû chuoàng lôïn cuøng nhaûy ra, chaïy laïi, tranh nhau moå ” [84, tr. 20]. Caûnh laøng queâ Baéc Boä veà chieàu hieän leân trong vaên cuûa Traàn Tieâu coù hình aûnh, aâm thanh, maøu saéc. Noù nhö böùc tranh thuyû maëc coù ñöôøng neùt chaám phaù raát höõu tình “aùnh ñoû dòu daàn, ñaõ ñoåi sang maøu tím vaø tím nhaït…. Moät ngoâi sao nhaáp nhaùnh treân maøn trôøi lam toái. Vaøi con chim bay, chuoâng chuøa thong thaû buoâng rôi töøng gioït buoàn vaøo khoaûng yeân laëng. Moät thöù yeân laëng linh thieâng cuûa caûnh hoaøng hoân nôi thoân daõ ” [83, tr. 7]. Hoaø cuøng caûnh trôøi chieàu laø hình aûnh ñaøn traâu löõng thöõng böôùc ñi treân nhöõng con ñöôøng ñaát goà gheà tieán veà phía laøng, con naøo con naáy no troøn ñen boùng. Xa xa haøng tre xanh vaø ñaøn coø traéng. Moät neùt ñeïp thanh bình cuûa queâ höông mieàn Baéc. Caùi neùt thanh bình töôûng nhö aám no haïnh phuùc ñoù laïi aån giaáu nhöõng quaën ñau nhöùc buoát cuûa bieát bao caûnh ñôøi ñang phaûi gaùnh chòu nôï naëng laõi, khao voïng, … vaø tai hoaï do thieân tai ñem ñeán. ÔÛ ñieåm naøy, Traàn Tieâu gaàn vôùi Ngoâ Taát Toá, Nguyeãn Coâng Hoan, Nam Cao veà vieäc moâ taû phong caûnh queâ höông. Ñoù laø nhöõng ñau khoå ñang reân leân töøng ngaøy töøng giôø tröôùc nhöõng söï chaø ñaïp, cheøn eùp, döôùi nhöõng goâng cuøm cuûa cheá ñoä thöïc daân, nöûa phong kieán . Noâng thoân mieàn Baéc tröôùc Caùch maïng, moãi nhaø vaên coù caùch tieáp caän rieâng ñeå phaûn aùnh vaøo trong taùc phaåm cuûa mình. Traàn Tieâu ñaõ coù nhöõng trang vieát chaân thöïc vaø khaù sinh ñoäng veà
nôi naøy. OÂng ñaõ phaùt hieän ra nhöõng neùt ñeïp, hoàn queâ höông trong trang vieát cuûa mình hoaø cuøng traên trôû baên khoaên, vôùi nhöõng tieáng noùi thaàm laëng maø da dieát, ñaéng cay, thaám ñaãm nieàm caûm thoâng vaø söï xoùt thöông voâ haïn ñoái vôùi nhöõng ngöôøi noâng daân bò aùp böùc boùc loät. Nhöõng trang vaên cuûa oâng cuõng laø lôøi phaûn aùnh veà cheá ñoä thöïc daân, nöûa phong kieán. Nhaø vaên theå hieän söï aùc caûm, khinh thò nhöõng boïn aên baùm, boùc loät. 1. 2. Phong tuïc taäp quaùn Traàn Tieâu khoâng phaûi nhaø vaên xuaát saéc cuûa noâng thoân Baéc Boä nhö Ngoâ Taát Toá, Nguyeãn Coâng Hoan… nhöng vieát veà laøng queâ ñaëc bieät veà phong tuïc taäp quaùn hieän leân soáng ñoäng vaø coù yù nghóa xaõ hoâïi – nhaân sinh. Phaàn lôùn cuoäc ñôøi Traàn Tieâu soáng gaén boù vôùi queâ höông. Thôøi nieân thieáu vaø thanh nieân coù ñi hoïc nhöng khi thaønh ñaït laïi veà queâ daïy hoïc roài vieát vaên laøm baùo. OÂng qua ñôøi cuõng chính treân queâ höông mình. Hoaøn caûnh soáng ñoù ñaõ taïo cho oâng ñöôïc gaàn guõi vôùi nhöõng ngöôøi daân cô cöïc, oâng ñaõ thaáu hieåu nhöõng noãi thoáng khoå cuûa hoï. Coù leõ chính oâng cuõng laø ngöôøi chòu nhöõng caûnh maø ngöôøi daân phaûi chòu. Ñoù laø nhöõng huû tuïc laïc haäu, naëng neà ñang ñeø leân ñoâi vai cuûa ngöôøi daân ngheøo. Cho neân oâng thoâng caûm, thoâng caûm raát saâu saéc vôùi caùi khoå nhuïc cuûa nhaø xaõ Chính (Sau luyõ tre) trong vieäc mua danh. Bôûi ñeå coù tieáng noùi tröôùc quan vieân laøng xaõ phaûi coù chöùc danh, duø caùi danh haõo ñoù chaúng mang laïi lôïi loäc gì veà kinh teá cho gia ñình, nhöng vaãn phaûi coù. Xaõ Chính baøn vôùi Dieác - vôï anh ta - phaûi mua cho ñöôïc chöùc lyù thoân. Caùi ngaøy maø Chính mang leã ra ñình xin chöùc lyù thoân ñöôïc Traàn Tieâu moâ taû cöôøi ra nöôùc maét “caùc anh ra laøm vieäc khoaù naøy laø may laém ñaáy, moãi anh chæ phaûi boû ra coù ba traêm trong ba naêm töùc laø moãi naêm coù moät traêm ñeå buø vaøo tieàn thueá maù. Chöù töø xöa tôùi nay laøm ñöôïc caùi lyù thoân phaûi haøng nghìn laø ít” [82, tr. 56]. Caùi may ôû khoaù naøy laø buø vaøo thueá ít hôn ôû caùc khoaù tröôùc. Tröôùc kia moãi vuï thueá phaûi buø ra ít nhaát vaøi ba traêm vì vaäy cuï cöû keát luaän “anh naøo khoâng ra laøm khoaù naøy laø daïi”. Tieàn khao ngaøy leân chöùc lyù thoân toán heát naêm chuïc baïc coøn theâm tieàn mua cheø, cau trình caùc quan vieân “chuù thím phaûi mua möôøi laêm bao cheø trình caùc cuï beân treân vôùi taùm möôi goùi cau khoâ taát caû heát ñoä hai laêm ñoàng” vaø “moät traêm baïc choàng cho laøng nay mai ”. vieäc mua chöùc ñaõ xong, xaõ Chính hoâm naøo nay böôùc ra ñöôøng coù ngöôøi chaøo laø lyù Chính. Söï ñoåi ñôøi cuûa moät oâng xaõ thaønh moät oâng lyù, nhöng oâng lyù hoâm nay laøm vieäc gioáng nhö moät ñaày tôù khoâng coâng “oâng khoanh tay ñöùng haàu haï thay cho anh lính leä, oâng laøm moïi vieäc nhö moät ñaày tôù khoâng coâng, nhöng oâng lyù laáy laøm haõnh dieän vôùi nhöõng haïng khoâng ñuû tieàn ñeå ra laøm nhöõng coâng vieäc nhö oâng” [82, tr. 71]. Töø ngaøy leân
lyù thoân, Chính chaúng mang laïi lôïi ích gì cho gia ñình. Nay quan baét phaûi laøm côm cuùng teá, ñaõi khaùch, mai phaûi nhaäp hoäi xoùc ñóa, toå toâm, haùt aû ñaøo. Ñeán kyø thu thueá gia ñình anh laïi phaûi boû ra vaøi ba traêm baïc buø vaøo choã thueá thaát thu. Trong naêm coù tôùi vaøi ñôït hoïp laøng, lyù ñöông thöù nhö anh phaûi chi tieàn cho quan möôïn laøm coã nhöng chaúng bao giôø quan nhôù ñeå traû “Lyù ñöông thöù ñaâu ! anh saém cho hai maâm röôïu ! Tieàn, roài caùc cuï seõ tính sau…” [82, tr. 71]. Vaäy laø bao nhieâu ruoäng vöôøn, traâu, boø, lôïn, gaø cöù ñoäi noùn ra ñi “Töø ñaàu thaùng gieâng cho ñeán cuoái thaùng ba, ngaøy naøo oâng cuõng baän, baän veà caùc cuï. Hôi moät tí caùc cuï goïi ñeán ñöông thöù” [82, tr. 71]. Töø moät gia ñình laøm aên khaù giaû sau ba naêm giöõ chöùc lyù thoân anh thaønh ngöôøi voâ saûn. Caùi nhaø trô ra boä khung muïc naùt. Traàn Tieâu phaûi thoát leân “heát ba naêm laøm vieäc voán lieáng ruoäng nöông cuõng heát theo chæ coøn trô ra maáy gian nhaø tre vôùi luõ treû con nheo nhoùc” [82, tr. 72]. Ñaõ vaäy baây giôø, lyù Chính nhieãm beänh quan ñaâm ra löôøi bieáng, khinh ngöôøi, haùch dòch “queân haún tröôùc kia anh cuõng ôû trong boïn hoï maø ra” [82, Tr. 72]. Nhaø vaên keát luaän “hoaøn caûnh ñaõ nung ñuùc anh theo khuoân khoå khaùc” [82, tr. 72]. Nhöng ñoåi laïi lyù Chính baây giôø ñöôïc leân chöùc lyù Cöïu vaø moãi khi laøng coù vieäc laø oâng ñöôïc ngoài ñoâng ñình vaø höôûng coã bieáu cuûa laøng xaõ “ñóa xoâi mieáng thòt trong laøng”. Caùi ñöôïc chaúng ñaùng laø bao, maø caùi maát quùa lôùn ! Moät tuïc leä khaùc coå huû cheát ngöôøi maø vaãn ñöôïc moïi ngöôøi chaáp nhaän moät caùch muø quaùng. Gia ñình khaùn Thoãn (Höõu sinh voâ döôõng) sinh ñeán maáy laàn maø chöa laàn naøo nuoâi ñöïôc. Nguyeân nhaân laø “caét roán treû baèng maûnh saønh vaø baèng ñoùm huùt thuoác laøo”. Keát quaû laø chuùng cheát “vì chöùng saøi “uoán vaùn” ” [85, tr. 62]. Cheát do maát veä sinh, nhieãm truøng uoán vaùn, ngöôøi daân laïi cho laø laï ! Vì theá, hoï cöù ñoå cho Muøi vôï khaùn Thoãn laø cao soá, baét phaûi ñeán chuøa cuùng caàu töï vaø laäp ñaøn giaûi haïn. Nhaø chuøa töôûng nhö khoâng coøn vöôùng baän vôùi vaät chaát taàm thöôøng, aáy vaäy maø laïi luoân nghó tôùi noù. Sö cuï luoân khen caùi aùo caø sa baèng vaûi luïa nhuoâïm naâu cuûa baø Toång laøng Loâi cuùng chuøa. Sö cuï xuyùt xoa noùi “giaù cöù moãi ñaùm laïi moät taám luïa ñeå nhaø chuøa may aùo caø sa thì chaát ñaày tuû khoâng heát” [85, tr. 67]. Nhöng ngöôøi ñeán cuùng giaûi oan, caàu töï ñaâu coù ñi tay khoâng. Hoï phaûi mang tieàn, mang gaïo, saém ñuû ñoà leã ; ba quan tieàn, moät thuùng gaïo vôùi moät caëp gaø ñeå trình dieän sö cuï, ba chuïc baïc ñeå nhaø chuøa saém leã. Vaäy maø vaãn phaûi “A di ñaø phaät thoâi thì baïch cuï Töø Maãn ngöôøi cuõng phaùt boà ñeà taâm maø ra ôn boá thí cho. Thaät laø ñaïi phuùc cho nhaø baùc Khaùn chuùng chaùu” [85, tr. 64]. Caûnh laøm pheùp cho nhaø baùc Khaùn, ai thaáy cuõng phaûi sôûn toùc gaùy. Noù nhö hình phaït thôøi trung coå “trong chuøa chaùy saùng tröng nhöõng ñeøn neán, ñeøn daàu vaø khoùi höông nghi nguùt toûa
khaép chuøa nhö söông muø. Gian giöõa choã thôø phaät, ñaøn giaûi keát nhö chieác ñình maøn chung quanh coù dieàm nhöõng hình nhaân xanh ñoû saëc sôõ ruû xuoáng nhö moät luõ toâïi nhaân bò treo beân caïnh ñaøn. Moät caùi noài hai möôi keâ treân ba oâng ñaàu rau vaø moät boù cuûi ” [85, tr. 66]. Caùch baøi trí ñaøn giaûi keát nhö saép luoäc soáng moät con ngöôøi. Vaø ñuùng theá thöïc, chæ moâït chuùt nöõa thoâi baùc Khaùn gaùi seõ bò sö cuï laáy choåi nhuùng vaøo nöôùc soâi suøng suïc queùt leân ngöôøi. Cuõng laäp ñaøn kieåu naøy, coù laàn moät sö oâng (moät nhaø sö ôû chuøa khaùc ñeán hoïc caùch laäp ñaøn giaûi keát - NTD) bò tuoät heát caû da tay phaûi naèm döôõng beänh “sö oâng baèng loøng thöû phaûi naèm döôõng beänh heát haøng thaùng…” [85, tr. 67], cuõng chính caùch naøy, sö cuï Töø Maãn chuaån bò laøm cho baùc Khaùn “sö cuï caét moät ít toùc cuûa baùc boû vaøo noài nöôùc soâi, tieáng thanh la laïi noåi leân inh oûi sö cuï veùn tay aùo caø sa laãn tay aùo trong ñeå loä caùnh tay traàn raén roûi. Tay phaûi cuï caàm caùi choåi môùi tinh nhuùng vaøo noài nöôùc soâi suøng suïc queùt leân caùnh tay cuï roài queùt leân löng baùc Khaùn. Moïi ngöôøi ruøng mình. Heát löng sang caùnh tay cuï queùt ñi queùt laïi naêm baûy laàn” [85, tr. 70]. Laøm leã xong moïi ngöôøi ñieàu ñaët loøng tin töôûng “theá naøo baùc Khaùn cuõng ñeû con trai vaø cuõng nuoâi ñöôïc ra ñaàu ra ñuõa…”[85, tr. 70]. Nhöng roài chuùng vaãn cöù cheát, cheát caû hai ñöùa, laàn thöù ba baùc phaûi lieàu thaân vaøo beänh vieän phuï saûn ñeå sinh thì ñöùa beù môùi soáng, moïi ngöôøi ñeán thaêm ai cuõng phaûi thaàm khen thaèng beù muõm móm vaø troâng thaät deã thöông. Caùc baø tôùi thaêm baùc Khaùn hoâm aáy, ñaõ phaàn naøo ngoä ra raèng “thaèng beù may maén ñöôïc ñôõ ôû trong buïng meï ra moät caùch caån thaän vaø ñöôïc troâng non chaêm soùc theo caùch veä sinh neân ngöôøi noù troâng muõm móm – khoeû maïnh” [85, tr. 72]. Nhöõng ngöôøi naøy laïi quaù ít, phaàn lôùn, hoï vaãn cho caùi may maén laø do sö cuï Töø Maãn ñaõ phaùt taâm boà ñeà phaät maø boá thí cho nhaø baùc. Trong truyeän Choàng con, Traàn Tieâu coù tieáng noùi toá caùo nhöõng huû tuïc laïc haäu khaù saâu saéc. Ñoù laø quan nieäm laïc haäu maát heát nhaân tính, ñaïo ñöùc vaø tình ngöôøi. Ngöôøi em laáy vôï ñeán ngaøy vôï sinh ñöa veà queâ ñeå cho gaàn anh em deã nhôø vaû, Maãn nghó chuyeän chöûa ñeû laø thöôøng. Nhöng noù laø chuyeän quan troïng, traùi haún vôùi yù nghó cuûa Maãn – choàng Soài. Luùc Soài trôû daï ñeû, gia ñình ngöôøi anh nhaát ñònh ñuoåi ra khoûi nhaø, khoâng cho sinh trong nhaø hoï. Hoï cho raèng, ñoù laø moät thöù xui xeûo hôn baát cöù caùi ñieàu xui xeûo naøo. Neáu ñeå Soài ñeû ôû ñaây seõ laøm cho gia ñình naøy “xuùi quaåy, luïn baïi khoâng gì baèng trong nhaø chöùa moät ngöôøi ñaøn baø ôû ñaâu ñeán ñeû” vaø ngöôøi anh ñi ñeán keát luaän huøng hoàn “töø thöôïng coå ñeán giôø khoâng ai daùm laøm theá, laøm vaäy laø taùo baïo, lieàu lónh ñeán böïc naøo cuõng khoâng daùm ñeå moät vieäc xaûy ra nhö theá” [85, tr. 242]. Do vaäy, ngöôøi anh phaûi loâi ñöùa em daâu ra baèng ñöôïc, toáng khöù noù ñi. Hoï thi nhau ñuoåi nhö ñuoåi taø. Luùc ñaàu hoï coøn chaép tay quyø laïy, van xin “chuù ôi toâi chaép tay toâi laïy caû chuù thím, chuù thím thöông toâi, thöông ñeán vôï
choàng con caùi nhaø toâi. Chuù maø ñeå thím aáy ñeû ôû ñaây thì baèng chuù gieát toâi, gieát caû vôï choàng con caùi nhaø toâi. Sao chuù nôõ taâm theá. Nhaø anh chuù maø luïn baïi, tan naùt thì chuù coù ngoài yeân maø höôûng sung söôùng ñöôïc khoâng ? Thaät toâi töôûng chuù chaû coù caùi taâm ñòa aáy” [85, tr. 242]. Nhöng sau nhöõng lôøi van væ cuûa vôï choàng ngöôøi anh vaãn khoâng thaáy Maãn chuyeån ñoåi, laïi baûo vôï xuoáng nhaø ngang maø ñeû thì hoï ñaõ haønh ñoäng moät caùch maát heát nhaân tính “hoï xuùm vaøo loâi tuoät nhaø chaùu ra coång. Hoï loâi maïnh quaù nhaø chaùu ngaõ xoaøi naèm laên ra ñöôøng. Chaùu voäi chaïy ñeán naâng daäy. Vôï choàng hoï ñöôïc dòp voäi ñoùng saäp coång, caøi then chaët” [85, tr. 244]. Phong tuïc laïc haäu ñoù töôûng nhö khoâng ñaâu coù, vaäy maø laïi coù ngoaøi söùc töôûng töôïng cuûa chuùng ta. Ñoâi vôï choàng treû daét díu nhau quay veà nhaø meï vôï ñeå sinh, nhöng chæ ñi ñöôïc vaøi böôùc, tôùi caùi quaùn ñaát ven ñöôøng, ngöôøi vôï sinh con taïi ñoù. Choã ngöôøi vôï sinh con coù khaùc naøo caùi chuoàng traâu, troáng hua, troáng hoaùc, gioù luøa, caùt buïi. Caûnh sinh nôû naøy laøm ta nghó tôùi taùc phaåm Moät con ngöôøi ra ñôøi cuûa nhaø vaên Nga Maùc Xim – Gorki. Tuy hai ñöùa beù ñöôïc sinh ra ôû hai caûnh khaùc nhau – moät baõi bieån, moät quaùn ñaát ven ñöôøng – nhöng caû hai ñeàu xoùt xa quaën thaét. Ñau loøng hôn ôû ñaây ñöùa beù vöøa chaøo ñôøi thì meï noù cuõng nhaém maét ra ñi. Tieáng khoùc chaøo ñôøi cuûa treû thô cuõng laø tieáng khoùc tieãn ñöa ngöôøi meï veà coõi vónh haèng. Thaèng beù trai muõm móm, deã thöông vöøa ra ñôøi, coù toäi gì ñaâu maø noù phaûi gaùnh chòu toån thaát quaù lôùn, neáu nhö baùc noù khoâng laøm ñieàu thaát ñöùc nhö vaäy. Caùi cheát cuûa Soài, tieáng khoùc uaát ngheïn cuûa treû thô vaø caùi ngheïn ngaøo ngheït thôû cuûa Maãn ñaõ toá caùo maïnh meõ caùi huû tuïc laïc haäu ôû nôi thoân oå. Tieáng noùi nhaân ñaïo cuûa Traàn Tieâu ñaõ chæ ra nhöõng huû tuïc laïc haäu ñeå cho ngöôøi daân nhìn vaøo söï thöïc, söûa ñi nhöõng gì khoâng phuø hôïp ñeå soáng toát hôn. Nhaø vaên phaûn aùnh huû tuïc ñôùn ñau phi nhaân baûn ñeán theá maø vaãn baèng gioïng vaên traàm, khoâng ñao to buùa lôùn, cöù nheï nhaøng theá maø laøm ngöôøi ñoïc quaën ñau, xoùt xa taän con tim. Tieáng noùi nhaân ñaïo cöù lan maõi thaám vaøo töøng con ngöôøi laøm thöùc tænh baûn chaát hieàn löông trong hoï. Traàn Tieâu khoâng baøng quan tröôùc noãi cô cöïc cuûa ngöôøi noâng daân. OÂng ñaõ phaàn naøo hieåu nguyeân nhaân daãn ñeán huû tuïc laïc haäu, nhöõng ñau khoå cuûa hoï. Ñaùng leõ xaõ Chính (Con traâu) cuõng ñuû aên, ñuû tieâu vaø coù tieàn taäu traâu, nhöng do laøng baét mua xaõ, thaày boùi baét söûa moä Tam ñaïi, sang caùt cho cha ; do vaäy, baûy saøo ruoäng phaûi gaùn nôï, baûy chuïc baïc do gaùn nôï coøn dö cuõng tieâu heát. Vaäy laø baùc trôû thaønh voâ saûn. Luùc nhaém maét xuoâi tay baùc Chính trai cöù mô veà con traâu caùi. Mieäng luoân laûm nhaûm veà con traâu caùi maø khoâng sao coù ñöôïc. Ñoùi khoå, cô cöïc con ngöôøi laøm quaàn quaâït maø chaúng nuoâi noåi nhau vaäy maø con traâu laïi nuoâi noåi con ngöôøi ! Con traâu khoâng chæ nuoâi noåi moâït con ngöôøi maø laø nuoâi ñuû caû moät gia ñình. Roài caû gia ñình aáy seõ laøm giaøu töø moät
con traâu caùi ! “Roài con traâu caùi seõ giuùp baùc kieám ra tieàn. Roài moãi naêm baùc seõ taäu theâm ñöôïc vaøi saøo. Roài baùc seõ giaøu coù ! ” [83, tr. 21]. Thaät khoù maø traû lôøi ñöôïc, traâu nuoâi ngöôøi hay ngöôøi nuoâi traâu ? Caùi bi vaø caùi haøi ôû ñaây xen laãn vaøo nhau taïo ra moät tieáng noùi toá caùo saâu saéc cuûa Traàn Tieâu. Traàn Tieâu quan taâm ñeán soá phaän nhöõng ngöôøi noâng daân, oâng ñaõ daønh khaù nhieàu trang vieát raát chaân tình cho nhöõng ngöôøi “nhoû beù” bò leùp veá nhaát ôû noâng thoân. Vieát Vieäc laøng, Ngoâ Taát Toá duøng ngoøi buùt phoùng söï ñeå keå veà noãi cô cöïc cuûa ngöôøi noâng daân soáng ôû nôi thoân oå, möôøi baûy chöông saùch laø möôøi baûy caâu chuyeän veà huû tuïc ôû thoân queâ. ÔÛ ñaây, Traàn Tieâu khoâng duøng loái vaên phoùng söï maø duøng loái vaên truyeän ngaén vaø tieåu thuyeát ñeå noùi veà noãi khoå cuûa ngöôøi daân queâ. Phaûn aùnh noãi khoå baèêng tieåu thuyeát, truyeän ngaén nhöng noù khoâng maát ñi phaàn thôøi söï. Tính thôøi söï cöù hieän ra loä roõ moàn moät treân moãi trang vieát, trong taâm trí baïn ñoïc. Ngöôøi ñoïc thaáy ngöôøi aáy, caûnh aáy cöù hieän ra nhaõn tieàn. Ngoøi buùt nhaø vaên ñi saâu vaøo cuoâïc soáng theâ thaûm, toái taêm cuûa ngöôøi daân lao ñoäng. Taùc phaåm Sau luyõ tre laø caâu chuîeân keå veà gia ñình nhaø lyù Chính. Luùc chöa mua lyù thoân thì caû gia ñình laøm coøn coù baùt aên baùt ñeå, khi mua roài thì hôõi oâi khoâng coøn mieáng ñeå aên. Traàn Tieâu khoâng noùi tôùi caûnh caû gia ñình nhaø lyù Chính daét díu nhau ñi aên xin hay boû queâ leân tænh laøm thueâ nhö trong Vieâïc laøng cuûa Ngoâ Taát Toá noùi veà gia ñình nhaø baùc Luyõ. Keå töø ngaøy baùc Luyõ khao voïng cho choàng (ngaøy 15 thaùng 8) leân chöùc lyù cöïu raát linh ñình vaø “danh giaù” thì naêm sau baø Cöïu voäi vaøng ñi leân tænh laøm möôùn. Ngoâ Taát Toá keát luaâïn “Naêm sau nöõa toâi gaëp baø Cöïu caép noùn ñi ra coång laøng vôùi moät daùng ñieäu khoâng vui. - Chaøo oâng ôû nhaø, chaùu ñi laøm ñaây. Vaø khoâng ñôïi toâi hoûi, baø aáy voäi vaøng caét nghóa : - Chaùu sang Haø Noäi laøm vuù giaø oâng aï, coù gaàn maãu ruoäng vaø nöûa con traâu ñaõ baùn taát caû, laïi coøn nôï theâm baûy möôi ñoàng nöõa neáu khoâng ñi laøm thì laáy gì maø ñoùng hoï ?” [86, tr. 51]. Ngöôøi ñoïc cuõng seõ hình dung ra caû gia ñình baùc Chính seõ luïn baïi nay mai vaø oâm laáy chöùc lyù cöïu – moät danh haõo - roài cheát trong xoù nhaø tranh xieâu veïo. Phaûi chaêng, ngöôøi noâng daân trong saùng taùc cuûa Traàn Tieâu haùm danh haõo? Thöïc ra khoâng phaûi. Hoï chæ muoán an phaän laøm aên nhöng vì phong tuïc cuûa laøng xaõ eùp buoäc, hoï ñaønh phaûi chaáp nhaän. Trong xoùm neáu khoâng coù danh phaän thì thaät laø chua xoùt. Do vaäy khoâng coù gì khoù hieåu taïi sao hoï laïi baàu xaõ, baàu lyù töø khi ñöùa treû chöa chaøo ñôøi. Ñaây laø lôøi taâm söï cuûa baùc xaõ Chính trong taùc phaåm Con traâu :
“Ñoù cuõng laø vaïn baát ñaéc dó. Baùc naêm nay ñaõ hôn boán möôi tuoåi ñaàu maø ñoäng coù röôùc laø baùc phaûi ra caàm taùn hay khieâng kieäu vôùi boïn muïc ñoàng ; ñoäng coù quan veà laø baùc phaûi thaân ra doïn ñöôøng, raãy coû döôùi con maét hoãn xöôïc cuûa moät anh quaûn xaõ chæ nhôùn baèng chaïc con baùc. Ñoäng coù vieäc gì naëng nhoïc laø ñeán tay baùc. Traêm nghìn söï thieät thoøi ñoå doàn xuoáng ñaàu baùc vaø ñaàu nhöõng keû baïch ñinh nhö baùc. Laïi coøn moät nheõ nöõa : baùc ñi ñeán ñaâu cuõng bò ngöôøi ta cheá rieãu, khinh bæ. Hoï cho baùc laø keo kieät coi ñoàng tieàn hôn phaåm giaù. Baùc ñoäng môû moàm laø hoï chaën hoïng “coøn danh giaù gì caùi thaèng baïch ñinh maø cuõng aên vôùi noùi !” caùi khoå taâm cuûa baùc laø theá, neân baùc baét buoäc phaûi nhaém maét, vuoát buïng maø chaïy cho xong caùi xaõ nhöng. Thöïc ra baùc coù thieát gì naém xoâi mieáng thòt trong laøng ! ” [83, tr. 41, 42]. Phong tuïc taäp quaùn cuûa ngöôøi daân queâ trong vaên Traàn Tieâu khoâng chæ laø mua caùc chöùc dòch trong laøng xaõ maø coøn laø loøng tin muø quaùng vaøo caùc theá löïc thaàn linh. Khi gia ñình laøm aên gaëp nhieàu traéc trôû, haøng xoùm laùng gieàng ñoät nhieân coù nhöõng beänh taät xaûy ra hay thôøi tieát dieãn ra baát bình thöôøng caùc quan vieân trong laøng thöôøng hoïp nhau laïi vaø khu xöû theo phong tuïc raát coå huû nhö xem boùi, caàu ñaûo : (Con traâu, Choàng con, Höõu sinh voâ döôõng, Ai phaûi, …). Lôøi thaày boùi phaùn theá naøo thì traêm hoï phaûi nghe nhö vaäy. Thaày boùi trong taùc phaåm cuûa Traàn Tieâu ñoùng vai troø nhö moät nhaø tieân tri maëc duø hoï toaøn noùi döïa, noùi lieàu nhöng ai cuõng cho laø linh nghieäm. Trong truyeän Con traâu, baùc Chính gaùi ñi xem boùi vaø thaày boùi phaùn raèng ; moä cuï tam ñaïi bò ñoäng phaûi taï, moâï boá choàng phaûi chuyeån sang nôi khaùc thì môùi laøm aên phaùt ñaït vaø sinh quyù töû. Tin lôøi thaày boùi, xaõ Chính choïn ngaøy caån thaän vaø tìm thaày ñòa lyù gioûi veà laøm laïi ngoâi moä cho boá. Baùc ñaâu bieát nguyeân nhaân gia caûnh sa suùt do haïn haùn maát muøa lieân tieáp cuøng vay nôï naëng laõi cuûa nhaø chaùnh Baù maø ra. Ngaøy sang caùt cho cuï thaân sinh, baùc thaáy xöông xaùm nhö tro. Baùc ngao ngaùn thôû daøi. Thaày ñòa lyù an uûi “roài ñöôïc choã ñaát toát haøi coát laïi maøu daàn. Maø ngoâi moä toâi saép ñeå cho oâng cuï nhaø baùc möôøi phaàn chaéc chaén laø toát caû möôøi” [83, tr. 282]. Caâu noùi ñoù ñaõ laøm “xaõ Chính hôùn hôû trong loøng ñaày hy voïng”, moãi laàn baùc xeáp nhöõng khuùc xöông vaøo trong tieåu saønh laïi laàm raàm khaán vaùi “ laïy cuï, cuï coù khoân thieâng, xin cuï phuø hoä cho caû nhaø ñöôïc thònh vöôïng, laøm aên ñöôïc may maén, buoân baùn ñöôïc nhaát baûn vaïn lôïi…” [83, tr. 251]. Khi ngoâi moä ñöôïc hoaøn taát, ñaët treân buïng cuûa moät con caù saép hoaù long, thaày ñòa lyù noùi choã naøy seõ phaùt to vaø sinh quyù töû thì caøng laøm cho gia ñình baùc hy voïng “hai baùc möøng rôõ, vui söôùng nhö töôûng töôïng tröôùc caûnh giaøu sang môùi phaùt”.
Treân ñöôøng veà nhaø, baùc luoân nghó tôùi caûnh giaøu sang saép tôùi : “Suoát doïc ñöôøng töø moä veà nhaø, baùc yeân laëng ñi, maét mô moäng moät caûnh giaøu sang, caûnh aáy theo yù thieån caän cuûa baùc, laø moät con traâu caùi beùo maäp cuøng con ngheù ñöông tô thaûnh thôi treân ñöôøng coû, laø nhöõng ruoäng luùa xanh non hay vaøng hoe boâng thoùc, laø moät neáp nhaø tranh saïch seõ, kín ñaùo vôùi raëng cau töôi toát ñaèng tröôùc, khu vöôøn ñaày cheø ñaèng sau, vôùi ba boán con lôïn laønh maïnh tranh nhau thoïc moõm trong chieác ang saønh ñaày caùm” [83, tr. 260]. Nhöng söï thöïc, baùc thueâ ruoäng khaùn Kieäu, lyù Haûo ñeàu bò chuû ruoäng löøa cho neân thueâ moät maãu hai chæ coøn laïi coù taùm saøo. Caûnh nhaø ñaõ ñoùi khoå nay laïi caøng ñoùi khoå hôn. ÔÛ truîeân ngaén Ai phaûi, Traàn Tieâu keå laïi caâu chuyeän cöôøi ra nöôùc maét cuûa vôï choàng xaõ Khoaûn chuyeân ngheà caøy thueâ cuoác möôùn sinh nhai. Gia ñình anh coù maûnh vöôøn vaø caùi ao con thaû beøo. Anh taùt ao laáy buøn ñoå vöôøn troàng rau, cheø xanh, ao thì thaû caù. Nhöng thaät trôù treâu nhaø xaõ Khoaûn laáy buøn ao maø nhaø xaõ Coûn laïi sinh ñau maét hoät töø chuû cho tôùi ñaày tôù : “Trong voøng coù möôi hoâm maø gaàn heát caû nhaø cuõng bò. Laï thaät ! chaéc laø ñoäng ñòa gì ôû ñaâu ñaây chöù khi naøo laïi gaàn heát caû nhaø cuøng ñau maét bao giôø ; chaû coøn caùch naøo hôn laø ñi xem boùi. Chæ thaày boùi môùi tìm ñöôïc nguyeân do caùi tai naïn naøy. Baùc Xaõ gaùi nghó nhö vaäy. Cöù gì baùc. Ai maø khoâng nghó nhö vaäy…” [85, tr. 19]. Xem boùi ra ma, queùt nhaø ra raùc. Caâu thaønh ngöõ ñoù ñaõ ñuùng trong tröôøng hôïp naøy. Xaõ Coûn voäi chaïy sang ñieàu ñình nhöng khoâng xong cuoái cuøng phaûi ra laøng phaân xöû. Keát quaû thaät bi ñaùt “Khoaûn laâïp töùc phaûi gaùnh buøn ñoå xuoáng ao, ñem giaàu cau ra ñình taï toäi vaø söûa leã gaø xoâi taï oâng thoå cai quaûn caùnh ñoàng coù ngoâi moä tam ñaïi nhaø xaõ Coûn” [85, tr. 27]. Töø moät vieäc tin lôøi nhaûm nhí “baùc khoâng coi lôøi thaày boùi vaøo ñaâu aø ? ” vaø lôøi keát luaän cuûa caùc cuï trong laøng ; “ Khoaûn chæ coøn bieát cuùi ñaàu vaâng theo meänh leänh” [85, tr. 28], tình laøng nghóa xoùm khoâng coøn. Neáu truy tìm veà nguyeân nhaân cuûa taát caû caùc vuï vieäc treân, chuùng ta seõ nhaän thaáy moät ñieàu thaät ñôn giaûn. Nhaän thöùc cuûa hoï coù phaàn haïn cheá. Ñoùi, no ñaâu phaûi do soá phaän. OÁm ñau ñaâu phaûi do ñoäng long maïch. Theo suy luaän cuûa hoï, taát caû laø do baøn tay sieâu hình laøm ra, vì theá phaûi cuùng, phaûi xem boùi. Thaày boùi phaùn sao phaûi coi laø ñuùng khoâng ñöôïc cöôõng laïi. 1. 3. Neáp sinh hoaït Sinh hoaït ôû moät vuøng queâ, noù mang tính taäp quaùn, taâïp tuïc. Noù laø neà neáp laâu daàn thaønh thoùi quen trong caùch thöùc sinh hoaït haøng ngaøy. Neà neáp sinh hoaït naøy ñaõ ñöôïc nhaø vaên chieám lónh vaø