Nghệ thuật Việt Nam thời Mạc
Chân đèn trang trí họa tiết rồng thời Mạc
Nghệ thuật Đại Việt thời Mạc phản ánh các thành tựu về nghệ thuật của nước
Đại Việt dưới thời nhà Mạc từ năm 1527 đến năm 1592.
Nghệ thuật thời Mạc chủ yếu là trong lĩnh vực kiến trúc và điêu khắc, thể hiện ở
những công trình xây dựng trong cung đình, chùa chiền và tại các làng xã còn di
tích đến ngày nay và được phản ánh trên các văn bia.
Mục lục
1 Kiến trúc
o 1.1 Cung đình
o 1.2 Chùa, đạo quán
o 1.3 Đình làng
2 Điêu khắc
3 Nhận định
4 Xem thêm
5 Tham khảo
6 Chú thích
Kiến trúc
Cung đình
Tại Thăng Long, nhà Mạc tiếp quản gần như toàn bộ các công trình cung điện của
nhà Hậu Lê để lại, không xây cất thêm nhiều và cũng ít tu bổ. Một trong những lý
do Thăng Long ít được xây cất và tu bổ vì chiến sự xảy ra thường xuyên, các vua
Mạc nhiều lần phải chạy về Dương Kinh trước sự uy hiếp của Nam triều[1].
Những công trình cung đình quan trọng thời Mạc chủ yếu ở Hải Dương – quê
hương nhà Mạc. Tại Dương Kinh, Mạc Thái Tổ sai xây dựng điện Phúc Huy, điện
Hưng Quốc, điện Sùng Đức. Ngoài ra tại Cổ Trai, nhà Mạc cho xây dựng cung
điện nguy nga làm chỗ triều kiến quan lại. Vùng Dương Kinh còn tập trung nhiều
lăng mộ vua nhà Mạc, nhưng đến khi nhà Lê trung hưng đã phá huỷ toàn bộ các
công trình kiến trúc tại khu vực này.
Chùa, đạo quán
Tính trong tổng số 195 công trình thời Mạc thì 142 công trình kiến trúc là chùa,
chủ yếu là tôn tạo. Tiêu biểu nhất trong các công trình thời kỳ này là chùa Bà Tấm
ở Gia Lâm (Hà Nội) xây dựng từ thời Lý, chùa Cập Nhất ở Thanh Hà (Hải
Dương) xây thời Lý; chùa Bối Khê ở Thanh Oai (Hà Nội) xây dựng từ thời Trần,
chùa Trăm Gian ở Chương Mỹ (Hà Nội) xây dựng từ thời Trần, chùa Phổ Minh ở
Mỹ Lộc (Nam Định) xây từ thời Trần…
Theo con số thống kê của các nhà nghiên cứu, công trình xây và tu bổ chùa thời
Mạc gồm có: Hải Phòng 27 chùa; Hải Dương và Hưng Yên 36 chùa; Hà Tây cũ 28
chùa.
Ba đạo quán có dấu tích từ thời Mạc còn đến nay là quán Hưng Thánh, quán Hội
Linh và quán Linh Tiên đều nằm trên địa phận Hà Nội. Ngoài ra, các nhà nghiên
cứu qua tư liệu văn bia cũng xác định một số công trình đạo quán khác được trùng
tu thời kỳ này gồm quán Thụy Ứng, quán Đế Thích, quán Chân Thánh (Hưng
Yên), quán Viên Dương (Hà Nội), quán Tiên Phúc (Hải Dương). Bố cục bài trí và
kiến trúc các đạo quán này về đại thể tương đồng với các chùa miếu đương thời.
Đình làng
Trong các loại hình kiến trúc cổ Việt Nam, đình làng là loại hình mang nhiều nét
bản địa nhất. Đình làng trước kia để làm nơi nghỉ ngơi, nhưng bắt đầu có tư cách
là trung tâm hành chính, sinh hoạt cộng đồng làng xã của người dân từ thời nhà
Mạc[2].
Hai ngôi đình nổi tiếng nhất thời kỳ này là đình Đông Lỗ (xây năm 1576) và đình
Tây Đằng (xây năm 1583). Ngoài ra, còn các đình Thổ Hà (Việt Yên, Bắc Giang),
Thanh Lũng (Ba Vì, Hà Nội), Thụy Phiêu (Ba Vì, Hà Nội) và La Phù (Thường Tín,
Hà Nội). Tuy nhiên, qua nhiều lần trùng tu, dấu tích từ thời Mạc không còn[3].
Bố cục của đình làng khá đơn giản, gồm một toà đình hình chữ nhật với một gian
hai chái (đình Tây Đằng, Thanh Lũng) hoặc ba gian hai chái (đình Lỗ Hạnh, Thổ
Hà). Gian giữa là nơi tiến hành nghi lễ khi rước bài vị thần từ miếu trở về, hai bên
là nơi hội họp và làm lễ hội. Trừ phần mái, các phần khác của đình đều làm bằng
gỗ, được chạm khắc khá tinh xảo. Các hình khắc chạm khá phong phú như rồng,
phượng, hoa sen hoặc mô tả cảnh sinh hoạt, hội hè.
Điêu khắc
Tượng rồng đá thời Mạc thế kỷ 16
Điêu khắc thời Mạc khá phát triển, chất liệu và loại hình khá phong phú, chủ yếu
là từ gỗ mít và gỗ vàng tâm[4][5].
Các nhà nghiên cứu hiện thống kê được tượng 30 chùa làm thời Mạc[5]. Về cơ bản,
các tượng thời Mạc mang nhiều nét gần gũi, mang tính nhân bản cao và kế thừa
nhiều nét từ thời nhà Lý với những khuôn mặt hiền dịu, vai nở, bụng thon nhỏ[6].
Các loại tượng thời Mạc gồm có:
Tượng Tam thế: theo quan niệm nhà Phật, Tam thế bao gồm quá khứ, hiện
tại, vị lai. Các chùa có tượng Tam thế thời Mạc là chùa Nành, chùa Lệ Mật,
chùa Thầy (đều ở Hà Nội), kích thước xấp xỉ người thực với các quý tướng
được thể hiện đầy đủ. Ba tượng chung tư thế ngồi "kiểu già".
Tượng Quan Âm: có khá nhiều, tại các chùa Đông Ngộ (Hải Dương) tạc
năm 1582, chùa Thượng Chủng (Vĩnh Phúc) tạc năm 1592, chùa Đa Tốn
(Hà Nội), chùa Hội Hạ (Vĩnh Phúc), chùa Bối Khê (Hà Nội), Tam Giáo,
Khôi Khê (Thái Bình)... Hình đặc trưng của tượng Quan Âm là nghìn mắt