Âa daûng âäüng váût vaì ...
97
1983; Wolda vaì broadhead, 1985). Wolda (1986) cho ràòng “táút caí caïc thäng tin coï
låüi cho ràòng âäüng váût vuìng nhiãût âåïi khäng khaïc biãût våïi nhæîng loaìi vuìng än âåïi
trong thuáût ngæî äøn âënh taûm thåìi”. Sæû ra hoa cuîng theo muìa cho tæìng loaìi riãng
biãût màûc duì mäùi loaìi coï thãø ra hoa åí mäüt thåìi âiãøm khaïc nhau trong nàm, âãø dãù
daìng thuû pháún-chim ruäöi vaì cän truìng-täön taûi quanh nàm. Ræìng nhiãût âåïi vaìo
xuán khäng coï maìu sàõc ræûc råí nhæ ræìng än âåïi vaì mäüt säú loaìi hoa coï thãø kêch thêch
du khaïch láön âáöu tiãn âãún thàm vuìng nhiãût âåïi.
Quáön xaî sinh váût âáút âæåüc biãút âãún sau sæû phong phuï cuía thæûc váût (quáön xaî
sinh váût ræìng nhiãût âåïi). Tuy nhiãn mäùi quáön xaî coï âàûc âiãøm riãng nhæ vi sinh váût,
daûng náúm vaì âäüng váût phäø biãún thêch nghi våïi nhæîng âiãöu kiãûn mäi træåìng riãng
biãût naìy. Âäöng coí laì nåi thêch håüp cho âäüng váût àn coí cåí låïn. Thaình pháön loaìi thæûc
sæû cuía quáön xaî thay âäøi dáön tæì vuìng naìy sang vuìng khaïc nhæng sæû giäúng nhau
nhiãöu hån laì khaïc nhau.
Mäùi mäüt hãû sinh thaïi coï hai nhu cáöu cå baín, goïp pháön cho sæû täön taûi cuía hãû
sinh thaïi âoï, âoï laì: (1) thu nháûn, biãún âäøi vaì chuyãøn giao nàng læåüng vaì (2) têch luíy
vaì taïi sæí duûng váût cháút cáön thiãút cho sæû säúng.
1. Nàng læåüng trong hãû sinh thaïi.
Nàng læåüng âi vaìo hãû sinh thaïi coï tæì nhiãöu nguäön nhæ laì nhiãût, aïnh saïng,
àm thanh vaì âiãûn tæì, táút caí caïc thæï âoï âi vaìo bàòng hai daûng laì (i) nàng læåüng dæû
træí âæåüc tháúy thäng qua nhæîng håüp cháút hoïa hoüc cao nàng læåüng nhæ ATP, âoï laì
pháön nàng læåüng chênh phuûc vuû cuäüc säúng vaì (ii) nàng læåüng váûn âäüng hçnh thaình
tæì quaï trçnh váûn âäüng. Caïc daûng nàng læåüng naìy âãöu tuán theo caïc qui luáût cå baín
dæåïi âáy.
a.
Qui luáût biãún âäùi nhiãût læåüng
Dæång Trê Duîng G.T. 2001
98
-
Âënh luáût thæï nháút (luáût baío täön nàng læåüng)
: trong mäüt hãû thäúng kên, nàng
læåüng khäng tæû sinh ra maì cuîng khäng tæû máút âi, noï chè coï thãø chuyãøn
tæì daûng naìy sang daûng khaïc. Thê duû nhæ khi nhiãn liãûu âæåüc âäút chaïy
thç taûo ra nàng læåüng laìm xe håi chaûy, nàng læåüng trong cáúu truïc hoïa
hoüc cuía nhiãn liãûu âæåüc chuyãøn thaình nàng læåüng cå hoüc laì xe di
chuyãøn. Quaï trçnh chuyãøn hoïa nàng læåüng tæång tæû nhæ thãú cuîng diãùn
ra trong sinh váût, sinh váût quang håüp láúy vaì chuyãøn hoïa nàng læåüng aïnh
saïng tæì màût tråìi thaình váût cháút.
-
Âënh luáût thæï hai
: sæû xaïo träün trong vuî truû laì sæû gia tàng äøn âënh trong
suäút quaï trçnh chuyãøn hoïa nàng læåüng, nàng læåüng biãún âäøi thaình daûng
âån giaín nháút vaì âæåüc sæí duûng nhæ thãú nàng læåüng âi tæì daûng phæïc taûp
âãún daûng êt phæïc taûp hån vaì cuäúi cuìng laì daûng nhiãût nàng. Sæû chuyãøn
hoïa naìy ráút coï yï nghéa trong sinh hoüc, khi qua mäùi giai âoaûn chuyãøn
hoïa, nàng læåüng bë máút âi åí daûng nhiãût nàng, do âoï háöu hãút caïc sæû
chuyãøn hoïa âãöu nàòm åí giai âoaûn giæîa nàng læåüng aïnh saïng tæì thæûc váût
vaì caïc mæïc dinh dæåîng khaïc. Hiãûu suáút chuyãøn hoïa trong chuäøi thæïc àn
laì 10%, coìn 90% âæåüc sæí duûng trong mäùi giai âoaûn
b.
Doìng nàng læåüng
Nghiãn cæïu doìng nàng læåüng seî laì cå såí cho viãûc xaïc âënh giåïi haûn nàng
læåüng cung cáúp trong quaï trçnh saín xuáút caïc nguäön váût cháút sinh hoüc.
Caïc sinh váût quang håüp láúy nàng læåüng aïnh saïng vaì chuyãøn hoïa thaình
nàng læåüng hoïa hoüc, cung cáúp vaìo hãû sinh thaïi nguäön nàng læåüng cå baín
âáöu tiãn. Âoï laì quaï trçnh quang håüp, saín xuáút trãn váût cháút cå baín laì
Chlorophyll, khaïc våïi sinh váût hoïa täøng håüp khaïc. Täøng nàng læåüng
chuyãøn thaình cháút hæîu cå âæåüc goüi laì sæïc saín xuáút så cáúp (báûc 1) thä, noï
Âa daûng âäüng váût vaì ...
99
ráút khaïc biãût giæîa caïc hãû thäúng. Thæûc váût chè láúy khoaíng 15-70% nàng
læåüng thä cho sæû duy trç quáön xaî, pháön coìn laûi laì sæïc saín xuáút så cáúp
tinh. Täøng nàng læåüng tinh cung cáúp cho nhoïm sinh váût dë dæåîng goüi laì
sæïc saín xuáút báûc 2. Sinh váût dë læåüng láúy nàng læåüng tæì thæûc váût goüi laì
nhoïm àn thæûc váût (
herbivores
), láúy nàng læåüng tæì âäüng váût khaïc goüi laì
nhoïm dæî (
canivores
) vaì láúy nàng læåüng tæì sinh váût chãút, tæì cháút thaíi cuía
sinh váût khaïc vaì tæì detritus goüi laì sinh váût hoaûi sinh (
saprophytes,
saprozoites, detrivores
).
Baíng 4.1: Hiãûu quaí sinh thaïi
NguäönCaïch xaïc âënh
Hiãûu suáút quang håüpXaïc âënh nguäön aïnh saïng phuûc vuû cho quaï trçnh quang håüp chuyãøn tæì
CO2 thaình cháút hæîu cå
Hiãûu suáút khai thaïcPháön tràm saín pháùm åí mäüt mæïc dinh dæåîng âæåüc tiãu hoïa båíi mæïc
dinh dæåîng trãn noï.
Hiãûu suáút âäöng hoïaPháön tràm nàng læåüng âæåüc tiãu hoïa tháût sæû âæåüc cå thãø háúp thuû hån
laì thaíi ra.
Hiãûu suáút tàng træåíng Pháön tràm nàng læåüng âæåüc âäöng hoïa duìng cho tàng træåíng hån laì hä
háúp hay sinh saín.
Hiãûu suáút sinh saínPháön tràm nàng læåüng âæåüc âäöng hoïa duìng cho sinh saín hån laì hä
háúp hay tàng træåíng.
Hiãûu suáút saín xuáútPháön tràm nàng læåüng âæåüc âäöng hoïa duìng cho saín xuáút hån laì hä
háúp.
Hiãûu suáút dinh dæåîng Hiãûu suáút nàng læåüng chuyãøn tæì mæïc dinh dæåîng âãún bæûc dinh dæåîng
kãú tiãúp cao hån.
Doìng nàng læåüng laì doìng læu chuyãøn cuía nàng læåüng xuyãn suäút trong hãû
thäúng tæì nguäön bãn ngoaìi thäng qua mäüt chuäøi sinh váût vaì tråí vãö mäi træåìng,
doìng læu chuyãøn âoï âæåüc biãøu diãùn qua hçnh 4.3. Trong tæìng giai âoaûn chuyãøn
hoïa cuía hãû thäúng, chè mäüt pháön nhoí nàng læåüng âæåüc duìng âãø hçnh thaình hãû mä
måïi (tàng træåíng vaì sinh saín), pháön låïn nàng læåüng coìn laûi duìng cho hä háúp vaì
caïc hoaût âäüng cuía cå thãø. Hiãûu quaí nàng læåüng laì säú nàng læåüng hæîu êch, âoï laì mäüt
nhán täú quan troüng trong viãûc quaín lyï vaì baío täön báút cæï nguäön taìi nguyãn sinh
hoüc naìo. Sæû phaït triãøn cuía phæång thæïc canh taïc näng nghiãûp thám canh hiãûn âaûi
Dæång Trê Duîng G.T. 2001
100
laì caïch âæa nàng læåüng vaìo hãû thäúng nhàòm gia tàng nàng suáút, tuy nhiãn hiãûu quaí
nàng læåüng laûi tháúp
hån so våïi hãû thäúng
canh taïc kiãøu cäø truyãön.
Phæång thæïc
phäø biãún âãø âo hiãûu
quaí nàng læåüng trong
hãû sinh thaïi laì hiãûu quaí
báûc dinh dæåîng, laì tè säú
nàng suáút giæîa mäüt báûc
dinh dæåîng naìo âoï våïi
báûc kãú tiãúp, tè säú naìy
khäng quaï 10%, coï khi chè coìn 1-3%.
2. Chuäøi thæïc àn vaì maûng læåïi thæïc àn.
Quan hãû dinh dæåîng laì mäüt daûng chuí yãúu cuía sæû tæång taïc giæîa caïc sinh
váût trong báút cæï hãû thäúng naìo, mäüt khi con váût naìy àn con váût khaïc thç caí pháön váût
cháút vaì nàng læåüng âãöu âæåüc chuyãøn hoïa.
a.
Daûng thæïc àn vaì mäúi quan hãû
Quan hãû dinh dæåîng laì nãön taíng cuía cáúu truïc vaì chæïc nàng cuía quáön xaî
sinh váût, kháøu pháön àn cuía sinh váût laì máúu chäút âãø hiãøu biãút roí vãö quan hãû cuía noï.
Mäúi quan hãû giæía caïc báûc dinh dæåîng âæåüc thãø hiãûn trong baíng 4.2. Ngoaìi
træì nhoïm tæû dæåîng cáön aïnh saïng, næåïc vaì CO2, nhoïm phán huíy cáön váût cháút chãút
thç háöu hãút caïc nhoïm sinh váût coìn laûi âãöu láúy nàng læåüng thäng qua quaï trçnh tiãu
hoïa âoï goüi laì saín xuáút báûc hai (
secondary production
). Nhiãöu nhoïm sinh váût coï mäúi
quan hãû máût thiãút giæîa âäüng váût vaì thæûc váût âoï goüi laì cäüng sinh (
symbiotic
), caí hai
Hçnh 4.3: Doìng nàng læåüng læu chuyãøn trong hãû sinh thaïi giaí thuyãút
âån
g
iaín. Diã
û
n têch mäùi hä
üp
biãøu th
ë
sinh khäúi cuía bá
û
c dinh dæåîn
g
âoï.
Âa daûng âäüng váût vaì ...
101
nhoïm âãöu coï låüi trong mäúi quan hãû naìy. Mäüt vaìi loaìi coï tênh àn âàûc biãût, loaûi thæïc
àn chè giåïi haûn trong mäüt nhoïm sinh váût nháút âënh naìo âoï. Âäüng váût àn taûp
(
Omnivores
) àn caí thæûc váût láùn âäüng váût. Mäüt vaìi loaìi cuîng coï khaí nàng thay âäøi
tênh àn trong voìng âåìi cuía noï.
Baíng 4.2: Caïc báûc dinh dæåîng chênh
Báûc dinh dæåîng Thê duûNguäön nàng læåüng
Nàng suáút så cáúp (T1) Cáy xanh, vi khuáøn quang håüp, vi
khuáøn hoïa täøng håüp.
Nàng læåüng màût tråìi vaì nàng
læåüng hoïa hoüc
Àn thæûc váûtTráu boì, voi, thoí, caï trêch, cháu cháúu,
háöu hãút copepoda vaì Cladocera
Mä cuía thæûc váût
Àn âäüng váût så cáúp (T3) Nhiãöu loaûi caï, chim àn cän truìng, soïi,
sæ tæí, nhãûn.
Âäüng váût àn coí
Àn âäüng váût thæï cáúp (T4) Diãöu háu, haíi cáøu, caï nhäöng, caï nhaïmÂäüng váût àn âäüng váût så cáúp
Àn taûp Cua, chim, ngæåìi Sinh váût åí nhiãöu báûc dinh
dæåîng
Àn vi khuáønNhiãöu loaûi vi khuáøn, náúm, giun, cuäún
chiãúu, ruäöi
Cå thãø chãút vaì cháút thaíi tæì
sinh váût khaïc
b.
Caïc báûc dinh dæåîng
Nàng læåüng, yãúu täú hoïa hoüc vaì mäüt vaìi håüp cháút hæîu cå âæåüc chuyãøn tæì
sinh váût naìy sang
sinh váût khaïc thäng
qua chuäøi têch luíy
goüi laì chuäøi thæïc àn
(hçnh 4.4a). Tuy váûy,
con âæåìng âoï hiãúm
tháúy vaì maûng thæïc
àn (hçnh 4.4b) phæïc
taûp hån nhæng laì
tiãu biãøu. Nhiãöu sinh váût trong mäüt chuäøi hay maûng luåïi thæïc àn coï hçnh thaình
nãn báûc dinh dæåîng. Mäùi báûc dinh dæåîng bao haìm táút caí sinh váût coï cuìng báûc thæïc
(a) (b)
Taío khuã Taío khuã vaì taío giaïp
Áúu truìng Cladocera
Nhuyãøn thãøRuäúc
Calanus Caïc loaìi Tunicates
Copepoda khaïc Calanus
Amphipoda
Haìm tå Caï chçnh
Caï trêch måïiCaï trêch biãøn bàõc
Hçnh 4.4: So saïnh chuäøi thæïc àn (a) vaì maûng læåïi thæïc àn (b) våïi loaìi caï
trêch. Caï trêch måïi chè àn Copepoda trong khi caï trêch biãøn bàõc coï
nhiãöu nguäön thæïc àn phuûû.