101
Nghiªn cøu x©y dùng hÖ thèng chØ tiªu vµ ph−¬ng ph¸p
thu thËp sè liÖu thèng kª lao ®éng x∙ héi
1. CÊp ®Ò tµi : Tæng côc
2. Thêi gian nghiªn cøu : 2002 - 2003
3. §¬n vÞ chñ tr× : Vô Thèng kª D©n sè - Lao ®éng
4. §¬n vÞ qu¶n lý : Tæng côc Thèng kª
5. Chñ nhiÖm ®Ò tµi : CN. NguyÔn V¨n Ph¸i
6. Nh÷ng ng−êi phèi hîp nghiªn cøu:
CN. NguyÔn Quang T¹i
CN. Lª Thµnh S¬n
CN. T« ThÞ Oanh
CN. TrÞnh ThÞ The
CN. Lª ThÞ R«m
CN. §ç BÝch Ngä
7. KÕt qu¶ b¶o vÖ: lo¹i kh¸
§Ò tµi khoa häc
Sè: 05-2003
102
I. §Æt vÊn ®Ò
Trong lêi nãi ®Çu cña Bé LuËt Lao ®éng cña n−íc Céng hoµ X· héi chñ
nghÜa ViÖt Nam ®· ghi: “Lao ®éng lµ ho¹t ®éng quan träng nhÊt cña con ng−êi,
t¹o ra cña c¶i vËt chÊt vµ c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn cña x· héi. Lao ®éng cã n¨ng suÊt,
chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ cao lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc”.
Loµi ng−êi ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nhê lao ®éng. Lao ®éng lµ c¬ së
tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng−êi. Trong mçi h×nh th¸i kinh tÕ-x· héi
kh¸c nhau, lao ®éng cã h×nh th¸i tæ chøc kh¸c nhau. Trong buæi ®Çu s¬ khai cña
lÞch sö, lao ®éng ®−îc sö dông mét c¸ch tù ph¸t. Tuy nhiªn, cïng víi sù ph¸t
triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt, lao ®éng ngµy cµng mang tÝnh x· héi trùc tiÕp víi
sù ph©n c«ng ngµy cµng chÆt chÏ. VÒ vÊn ®Ò nµy, F. ¡nghen ®· viÕt: ”Ngay khi
mµ x· héi tù m×nh n¾m lÊy c¸c t− liÖu s¶n xuÊt vµ sö dông nh÷ng t− liÖu ®ã cho
mét nÒn s¶n xuÊt trùc tiÕp x· héi ho¸, th× lao ®éng cña mçi ng−êi, dï tÝnh chÊt
lîi Ých riªng biÖt cña lao ®éng ®ã cã kh¸c nhau ®Õn ®©u ch¨ng n÷a, còng lËp tøc
vµ trùc tiÕp trë thµnh lao ®éng x· héi”1
§iÒu 5 cña Bé LuËt Lao ®éng n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam
còng ghi râ:
“1. Mäi ng−êi ®Òu cã quyÒn lµm viÖc, tù do lùa chän viÖc lµm vµ nghÒ
nghiÖp, häc nghÒ vµ n©ng cao tr×nh ®é nghÒ nghiÖp, kh«ng bÞ ph©n biÖt ®èi xö vÒ
giíi tÝnh, d©n téc, thµnh phÇn x· héi, tÝn ng−ìng, t«n gi¸o...
2. Mäi ho¹t ®éng t¹o ra viÖc lµm, tù t¹o viÖc lµm, d¹y nghÒ vµ häc nghÒ ®Ó
cã viÖc lµm, mäi ho¹t ®éng s¶n xuÊt, kinh doanh thu hót nhiÒu lao ®éng ®Òu
®−îc Nhµ n−íc khuyÕn khÝch, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi hoÆc gióp ®ì”.
Thèng kª lao ®éng lµ mét bé phËn cña Thèng kª kinh tÕ x· héi, cã nhiÖm
vô nghiªn cøu x©y dùng mét hÖ thèng c¸c chØ tiªu thèng kª ph¶n ¸nh c¸c hiÖn
t−îng vµ c¸c qu¸ tr×nh cã liªn quan ®Õn lao ®éng x· héi, tæ chøc thu thËp, tæng
hîp vµ ph©n tÝch c¸c chØ tiªu ®ã nh»m phôc vô c«ng t¸c qu¶n lý lao ®éng, qu¶n
lý kinh tÕ, qu¶n lý Nhµ n−íc. C¸c vÊn ®Ò chñ yÕu ®−îc thèng kª lao ®éng nghiªn
cøu gåm: nguån lao ®éng x· héi, t×nh h×nh ph©n bè, sö dông søc lao ®éng, n¨ng
suÊt lao ®éng, t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng,v.v...
1 F. ¡nghen. Chèng Duyrinh, NXB Sù ThËt, Hµ Néi 1971, tr.531
103
Qu¶n lý nhµ n−íc vÒ lao ®éng cÇn ph¶i cã ®Çy ®ñ th«ng tin, ®Æc biÖt lµ
th«ng tin thèng kª vÒ lao ®éng x· héi. Th«ng tin thèng kª lao ®éng x· héi ®ãng
vai trß quan träng vµ lµ c¬ së trong viÖc ®Ò ra c¸c chÝnh s¸ch, c¸c biÖn ph¸p, lËp
kÕ ho¹ch, quy ho¹ch, ph¸t triÓn nguån nh©n lùc, gi¶i quyÕt viÖc lµm, thu nhËp vµ
møc sèng cña ng−êi lao ®éng.
HiÖn nay, khi nÒn kinh tÕ n−íc ta chuyÓn sang ho¹t ®éng theo c¬ chÕ thÞ
tr−êng cã ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, c¸c chØ tiªu thèng kª lao ®éng x· héi cßn
®−îc sö dông trong c«ng t¸c qu¶n lý vi m«, ®Æc biÖt lµ ë cÊp c¬ së vµ c¸c doanh
nghiÖp. Bëi vËy, thèng kª lao ®éng cßn ®−îc sö dông ®Ó m« t¶ thÞ tr−êng lao
®éng (cung vµ cÇu) vµ sù thay ®æi cña chóng theo thêi gian, ®Æc biÖt lµ nhu cÇu
cña ng−êi sö dông lao ®éng (c¸c doanh nghiÖp) c¶ vÒ sè l−îng còng nh− chÊt
l−îng.
Th«ng tin thèng kª lao ®éng x· héi, vÒ c¬ b¶n, cÇn quan t©m ba néi dung
chÝnh sau:
Mét lµ, cung lao ®éng nh−: quy m« nguån nh©n lùc, møc t¨ng vµ tèc ®é
t¨ng cung lao ®éng qua tõng thêi kú, c¬ cÊu vµ chÊt l−îng nguån nh©n lùc theo
giíi tÝnh, tuæi, vïng ®Þa lý, thµnh thÞ-n«ng th«n, tr×nh ®é häc vÊn, tr×nh ®é
chuyªn m«n kü thuËt,v.v...
Hai lµ, cÇu lao ®éng nh−: sè viÖc lµm hiÖn t¹i, sè viÖc lµm míi qua c¸c
thêi kú theo thµnh phÇn kinh tÕ, theo ngµnh kinh tÕ quèc d©n, thµnh thÞ-n«ng
th«n, tr×nh ®é häc vÊn, tr×nh ®é chuyªn m«n kü thuËt,v.v...; nhu cÇu sö dông lao
®éng cña c¸c doanh nghiÖp trong tõng lÜnh vùc, ngµnh nghÒ. Mét trong nh÷ng
vÊn ®Ò quan träng cña cÇu lao ®éng lµ x¸c ®Þnh chØ tiªu t¹o viÖc lµm: kÕt qu¶ t¹o
viÖc lµm cña c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi vµ Quü quèc gia hç trî
viÖc lµm.
Ba lµ, quan hÖ cung cÇu lao ®éng. Sù phï hîp gi÷a cung vµ cÇu nh−: sè
ng−êi cã viÖc lµm qua c¸c thêi kú, thÊt nghiÖp, t×nh tr¹ng thõa, thiÕu lao ®éng
theo nguyªn nh©n, t×nh h×nh sö dông thêi gian lao ®éng, thu nhËp cña ng−êi lao
®éng...
Nh÷ng th«ng tin thèng kª lao ®éng x· héi nªu trªn ®ßi hái ph¶i chÝnh x¸c,
kÞp thêi vµ ®Çy ®ñ, ®¸p øng ®−îc yªu cÇu cña c«ng t¸c qu¶n lý Nhµ n−íc, qu¶n
lý x· héi. Trong ®iÒu kiÖn héi nhËp hiÖn nay, c¸c th«ng tin nµy cßn ph¶i ®¸p øng
104
®−îc yªu cÇu cung cÊp vµ so s¸nh quèc tÕ. V× vËy, vÊn ®Ò ®Æt ra lµ ph¶i x©y dùng
mét hÖ thèng chØ tiªu thèng kª lao ®éng x· héi còng nh− ph−¬ng ph¸p thu thËp
®¸p øng ®−îc c¸c yªu cÇu trªn.
II. §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng vÒ hÖ thèng chØ tiªu vµ ph−¬ng
ph¸p thu thËp th«ng tin thèng kª lao ®éng ë n−íc ta
2.1. HÖ thèng chØ tiªu
C«ng t¸c thèng kª lao ®éng ®· cã tõ rÊt l©u trªn thÕ giíi nh−ng nã chØ
®−îc h×nh thµnh nh− mét tæ chøc ®éc lËp tõ n¨m 1919 khi Héi nghÞ Quèc tÕ vÒ
lao ®éng ra nghÞ quyÕt thµnh lËp Phßng Thèng kª Lao ®éng quèc tÕ trùc thuéc
Tæ chøc Lao ®éng quèc tÕ (ILO). Khi tæ chøc nµy trë thµnh mét c¬ quan chuyªn
m«n cña Liªn Hîp Quèc, c¸c sè liÖu vÒ thèng kª lao ®éng ®−îc ®¨ng trong Niªn
gi¸m Thèng kª Lao ®éng (The Yearbook of Labour Statistics). Ngoµi ra, mét sè
chØ tiªu vÒ thèng kª lao ®éng còng ®−îc c«ng bè hµng th¸ng trong TËp san Lao
®éng Quèc tÕ (International Labour Review).
ë ViÖt Nam, ngay tõ khi thµnh lËp ngµnh Thèng kª, c«ng t¸c Thèng kª
Lao ®éng ®· ®−îc h×nh thµnh vµ ngµy cµng ph¸t triÓn bao gåm hai hÖ thèng: HÖ
thèng thèng kª Nhµ n−íc vµ hÖ thèng thèng kª cña c¸c bé, ngµnh.
C¸c sè liÖu thèng kª lao ®éng ®−îc thu thËp tõ ba nguån chÝnh: (i) HÖ
thèng b¸o c¸o ®Þnh kú chÝnh thøc; (ii) C¸c cuéc ®iÒu tra chän mÉu chuyªn ®Ò; vµ
(iii) C¸c cuéc Tæng ®iÒu tra d©n sè.
Sau ®©y lµ nh÷ng chØ tiªu thèng kª lao ®éng x· héi ®· ®−îc thu thËp tõ c¸c
nguån kh¸c nhau:
2.1.1. B¸o c¸o ®Þnh kú chÝnh thøc
HÖ thèng b¸o c¸o ®Þnh kú chÝnh thøc thu thËp c¸c sè liÖu thèng kª lao
®éng theo ba nhãm chØ tiªu: (a) Nhãm chØ tiªu c©n ®èi lao ®éng x· héi;
(b) Nhãm chØ tiªu ®iÒu phèi lao ®éng x· héi; vµ (c) Nhãm chØ tiªu vÒ lao ®éng vµ
thu nhËp (tiÒn l−¬ng) trong khu vùc Nhµ n−íc.
Nhãm chØ tiªu vÒ c©n ®èi lao ®éng x· héi ®· thu thËp vµ tÝnh to¸n c¸c chØ
tiªu cô thÓ sau ®©y:
- Sè ng−êi trong ®é tuæi lao ®éng;
105
- Sè ng−êi ®ang lµm viÖc trong ®é tuæi lao ®éng;
- Sè ng−êi d−íi tuæi lao ®éng ®ang lµm viÖc;
- Sè ng−êi trªn ®é tuæi lao ®éng ®ang lµm viÖc;
- Sè ng−êi trong ®é tuæi lao ®éng mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng;
- Nguån lao ®éng;
- Lao ®éng dù tr÷;
- Sè ng−êi ®ang ®i häc;
- Sè ng−êi lµm néi trî;
- Sè ng−êi kh«ng cã viÖc lµm;
- Sè ng−êi ®ang lµm viÖc chia theo ngµnh kinh tÕ quèc d©n.
Nhãm chØ tiªu vÒ ®iÒu phèi lao ®éng x· héi ®· thu thËp vµ tÝnh to¸n c¸c
chØ tiªu sau ®©y:
- Sè ng−êi cÇn s¾p xÕp viÖc lµm ë khu vùc thµnh thÞ;
- Sè ng−êi ®· ®−îc s¾p xÕp viÖc lµm ë khu vùc thµnh thÞ;
- Sè hé ®−îc ®iÒu ®éng ®i x©y dùng c¸c vïng kinh tÕ míi;
- Sè nh©n khÈu ®−îc ®iÒu ®éng ®i x©y dùng c¸c vïng kinh tÕ míi;
- Sè lao ®éng ®−îc ®iÒu ®éng ®i x©y dùng c¸c vïng kinh tÕ míi;
- Sè ng−êi ®−îc tuyÓn sinh ®µo t¹o c«ng nh©n kü thuËt trong n−íc;
- Sè ng−êi ®−îc huy ®éng lao ®éng nghÜa vô;
- Sè lao ®éng ®−îc tuyÓn theo hîp ®ång cã thêi h¹n;
- Sè lao ®éng thuéc khu vùc quèc doanh ®−îc t¨ng c−êng cho c¸c hîp t¸c
x· n«ng nghiÖp;
- Sè häc sinh tèt nghiÖp c¸c tr−êng chuyªn nghiÖp ®−îc t¨ng c−êng cho
c¸c hîp t¸c x· n«ng nghiÖp.
Nhãm chØ tiªu vÒ lao ®éng vµ tiÒn l−¬ng trong khu vùc Nhµ n−íc ®· thu
thËp vµ tÝnh to¸n c¸c chØ tiªu sau ®©y:
- Sè lao ®éng khu vùc Nhµ n−íc ®Çu kú chia theo ngµnh kinh tÕ quèc d©n;