CHƯƠNG XV
NHỮNG XU HƯỚNG ĐOÀN THỂ
I. Người và vật đều có xu hướng đoàn thể
Phần nhiều sinh vật, không thể tự dưỡng, tự vệ ngay từ khi mới sinh
ra được. Cơ thể của chúng càng hoàn toàn, những sự biểu thị của sự hoạt
động vể tinh thần hay vật chất của chúng càng phức tạp và biến hoá thì sự cô
lập đối với chúng càng tai hại. Cho nên chúng liên hợp với nhau , có khi họp
thành những đoàn thể như những xã hội thực, có những luật lệ hẳn hoi. Chỉ
khi nào chúng thiếu ăn ở tại chỗ chúng sinh, chúng mới bắt buộc phải sống
riêng.
Trẻ con cũng có xu hướng đoàn tụ như vậy. Ta chẳng thấy cái vui của
chúng phát hiện ra khi những trẻ trạc tuổi chúng quây quần chung quanh
chúng ư ?
Người lớn càng ngày càng lập nhiều đoàn thể để tăng sự an lạc lên.
Có lẽ cả những nhà thông thái muốn trốn xã hội, cả những người ghét đời,
phẫn uất nhất, cũng có xu hướng đó, vì họ biết chắc rằng không ai để ý tới
họ cả thì có lẽ họ cũng cặm cụi làm việc và bớt phàn nàn, oán đời đi .
Aristote hiểu rõ điều đó, cho nên bảo loài người là một sinh vật “chính trị và
hợp quần”, nghĩa là một sinh vật bẩm sinh ra thích liên kết với đồng loại,
họp thành những xã hội mỗi ngày một hoàn thiện, để giúp ích lẫn nhau .
Vậy câu châm ngôn này : “Người là một con chó sói cho loài người”
trái lại với sự thực, tuy trong sự phấn đấu gay go để sinh tồn này, nhiều điều
hinh như chứng cho lời ấy là đúng .
II. Đoàn thể quan trọng nhất là gia đình . Lòng cha mẹ yêu con
cái rất khoan đại , nhưng rất dễ sai lạc
Trong những đoàn thể của loài người, gia đình quan trọng hơn cả, vì
nó là căn bản của những đoàn thể khác, vì nó hợp với một luật khẩn thiết của
bản chất ta và dễ làm cho những xu hướng vị tha trong sạch, phong phú nhất
của ta được nảy nở : những xu hướng đó là tình yêu con, tình yêu cha mẹ và
tình anh em yêu nhau. Trong ba tình đó, tình cha mẹ yêu con tự nhiên, khoan
đại, hoạt động hơn cả. Loài vật cũng có bản năng đó, nhưng hình như bản
năng ấy mất đi, khi nó không còn ích lợi nữa. Khi loài vật lớn lên, biết tự túc
rồi, thì chúng hợp với những vật cùng giống, lẫn vào trong đám đông, cha
mẹ chúng không nhận được ra chúng nữa và bỏ hẳn chúng đi .
Loài người khác. Tình cha mẹ yêu con giữ được trọn đời. Tuổi ta đã
cao, tóc ta đã bạc mà cha mẹ ta chẳng vẫn coi ta như những “em nhỏ” đó ư ?
Ta chết rồi, lòng thương đó vẫn còn. Chỉ tình đó thôi mới thực đáng nói là
“mạnh hơn cả sự chết”.
Nhưng tình thương đó cũng có thể biến thành tật xấu như những tình
yêu khác được . Charron đã phải nhận rằng nhiều cha mẹ coi con như những
đồ chơi hay như những con khỉ con. Lòng thương đó sai lạc đi và không đạt
được mục đích là che chở, dìu dắt trẻ nữa. Như vậy là tình thương thắng lý
trí.
Lại có người thì con thương con ghét. Nhưng nếu thương những đứa
yếu đuối, ngu đần hơn những đứa khác thì cũng là công bằng vì để bù lại số
kiếp của chúng. Có người lại khoe khoang những nết tốt của con, không
trông thấy tật xấu của chúng, hay có thấy thì lại bào chữa ngay cho chúng.
Họ làm như vậy thường vì họ thương con quá, nhưng cũng có khi vì
lòng ích kỷ của họ .Ta thành thực tưởng là ta khen con ta , nhưng kì thực là
ta tự khen ta mà ta không biết. Ta giảm nhẹ những tội của chúng không phải
để miễn nghi cho chúng mà chính là để miễn nghi cho ta. Có khi cha mẹ sợ
mất trong giây lát lòng thương của con mà để cho chúng tập những thói tệ,
có hại cho tương lai của chúng . Nhiều bà mẹ tưởng rằng càng khoan hồng
với trẻ, càng chiều chúng thì chúng càng thương mình. Trẻ không bị lừa đâu.
Thường khi chúng yêu cha hơn vì cha biết mắng phạt chúng phải lúc.
Vậy phải biết yêu con một cách sáng suốt. Phải biết gắt, phạt, đánh
nếu cần . “Yêu cho vọt” vì yêu ai là muốn cho người ấy hay .
III. Tình con yêu cha mẹ . Lòng hiếu
Cha mẹ yêu con khi con mới lọt lòng ra, nhưng con thì phải đợi lúc trí
tuệ bắt đầu nảy nở , sáng suốt rồi mới biết yêu cha mẹ . Vì mới đầu không
phải là chúng yêu cha mẹ, mà yêu sự an lạc và những cái nâng niu. Cho nên
chúng không biết phân biệt cha mẹ với những người khác, thương yêu người
vú hơn cha mẹ. Khi chúng hiểu biết hơn một chút, thì chúng yêu cha mẹ như
người ta yêu cái gì che chở người ta, cái gì to lớn, mạnh mẽ. Chúng thấy ở
gần cha mẹ được yên ổn hoàn toàn, như ở trong cái thành mà kẻ địch không
thể phá nổi, không thể tới được. Đau khổ chúng gọi “má” với giọng dễ
thương làm sao ! Có tai nạn gì, chúng chạy lại, nép vào lòng mẹ ,nhanh
nhẹn làm sao ! Như con gà con ở dưới cánh con gà mẹ vậy. Dần dần về sau
chúng mới có thêm lòng cảm phục, lòng kính trọng, lòng biết ơn. Tới lúc đó,
tình con yêu cha mẹ mới phát triển hoàn toàn và biến thành ra lòng hiếu.
Lòng hiếu đó nảy nở ở trong gia đình mạnh hơn cả ở những nơi khác. Ở đó
người ta sống chung với nhau, ngày nào cũng hội họp, cũng bênh vực những
quyền lợi chung, cùng đau khổ, sướng chung, cùng yêu nhau, cùng tư tưởng
như nhau, tâm hồn hòa hợp với nhau như cả gia đình chỉ là một bộ óc, một
trái tim. Vì vậy mà tình con yêu cha mẹ có khi cũng sâu và tận tâm như tình
cha mẹ yêu con.
Nhưng ta đừng tưởng rằng người con nào cũng hiếu cả và cha mẹ
càng xứng đáng thì con càng yêu cha mẹ đâu. Có những đứa rất bạc ác, tuy
cha mẹ rất tận tâm ; có người lại rất hiếu, tuy thường bị cha mẹ hành hạ .
Vả lại nhiều khi lòng kính trọng và lòng biết ơn dần dần mất đi, chỉ
còn lại lòng yêu. Ông Legouvé khuyên ta muốn cho số các “ông trẻ con” và
các “ông thiếu niên” không biết sợ cha mẹ ấy bớt đi thì cha mẹ phải tăng
lòng tận tâm và tình thương ái lên, nghĩa là phải thực “lập hiến”. Tôi cũng
muốn như vậy , nhưng phải có điều kiện nghiêm này là khi nào hiến pháp bị
phạm đến thì phải dùng ngay đến uy quyền .
IV. Tình huynh đệ là một tình bình đẳng và tế nhị . Kẻ thù của
tình đó .Cha mẹ phải công bình với các con
Anh em yêu nhau cũng do sống chung với nhau. Có lẽ cũng do sự tính
tình giống nhau –Vì cùng một khí huyết nữa. Nhưng tình đó cũng đợi trí tuệ
nảy nở mới thật là tình huynh đệ .
Tình đó có một đặc sắc là sự bình đẳng hoàn toàn giữa anh em. Cha
mẹ yêu con có khi hơn là cả mình, nhưng không thể hễ nghĩ điều gì là cũng
nói cho con hiểu được, và cũng không nên như vậy. Con thì có lẽ nên kể hết
