1
Chương 1
TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU
1.1. Tính cấp thiết của đề tài
Kinh doanh tiền tệ và ngân hàng (NH) là lĩnh vực kinh doanh đặc thù của ngân
hàng thương mại (NHTM). Hoạt động sử dụng vốn của NHTM không chỉ có tầm quan
trọng đặc biệt đối với sự tồn tại của một NHTM mà còn là kênh truyền dẫn chính sách
tiền tệ của Chính phủ và ngân hàng nhà nước (NHNN). Hoạt động sử dụng vốn của
NHTM có liên quan trực tiếp đến sự an toàn của toàn hệ thống NH. Trong thời gian qua,
nhiều vụ án hình sự trong lĩnh vực NH đã cho thấy một số vấn đề phát sinh liên quan
đến quy định pháp luật và việc thực thi, tuân thủ pháp luật trong lĩnh vực này. Chính vì
vậy, việc nghiên cứu các quy định pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của NHTM luôn
là vấn đề nhận được sự quan tâm và là nhu cầu của nhiều chủ thể sau:
Nhu cầu từ các NHTM
Trong thời gian qua, tình trạng sở hữu chéo1 trong lĩnh vực NH diễn ra khá rầm
rộ ở Việt Nam đã tạo nên tình trạng vốn ảo trong hệ thống NH và dẫn đến nhiều hệ lụy
cho nền kinh tế. Những vụ án lớn trong lĩnh vực NH được xét xử trong các năm vừa qua
tại Việt Nam đã cho thấy thiệt hại cho NH là quá lớn khi bản thân NH quản lý không
tốt, quản lý tùy tiện nguồn vốn của NHTM. Chính vì vậy, các NHTM cần chấn chỉnh lại
hoạt động sử dụng vốn của mình để duy trì nhiềm tin của người gửi tiền, để thu hút sự
đầu tư của các nhà đầu tư, những người góp vốn để thành lập và quản lý ngân hàng.
Nhu cầu từ phía xã hội
Thứ nhất, lĩnh vực kinh doanh NH liên quan đến nhiều hoạt động của nền kinh
tế thông qua việc nắm giữ và cung ứng nguồn vốn. Đặc biệt, kinh doanh NH liên quan
và cung cấp vốn cho nhiều lĩnh vực của nền kinh tế như kinh doanh chứng khoán, bất
động sản (BĐS), xây dựng, đầu tư, v.v… nhất là ở khía cạnh nguồn vốn và cách thức sử
dụng vốn.
Thứ hai, nguồn vốn cho NH hoạt động phần lớn là nguồn vốn của xã hội, được
người dân tin tưởng gửi vào NH. NH là chủ thể đi vay và cho vay lại, chỉ có một phần
nhỏ vốn của NH là vốn của chủ sở hữu. Người dân khi đã gửi tiền vào NH sẽ không có
cơ hội cũng như không có điều kiện kiểm tra, giám sát hoạt động sử dụng vốn này.
Nhu cầu từ cơ quan quản lý nhà nước
1 Sở hữu chéo là việc đồng thời hai doanh nghiệp có sở hữu phần vốn góp, cổ phần của nhau (Khoản 2 Điều 16
Nghị định 96/2015/NĐ-CP quy định chi tiết một số điều của Luật Doanh nghiệp năm 2014)
2
Nghiên cứu về hoạt động sử dụng vốn của các NHTM dưới góc độ pháp luật đã,
đang và sẽ là xu hướng của các nhà hoạch định chính sách cũng như của các học giả
Việt Nam. Đây vừa là công việc mang tính cấp bách vừa là công việc mang tính lâu dài.
Luận án này được thực hiện trong bối cảnh Việt Nam đã và đang cơ cấu lại các TCTD,
đang tìm cách đưa ra giải pháp đổi mới và hoàn thiện hệ thống các VB QPPL về hoạt
động NH bao gồm: ban hành chuẩn mực an toàn vốn phù hợp với Basel II, đổi mới,
hoàn thiện các quy định an toàn hoạt động của TCTD, đặc biệt là các tỷ lệ về khả năng
chi trả để hạn chế và kiểm soát có hiệu quả các rủi ro trong hoạt động của các TCTD,
ban hành các nguyên tắc, chuẩn mực quản trị rủi ro đối với các TCTD.
1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu
1.2.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài
1.2.1.1 Các công trình nghiên cứu về kinh tế có liên quan đến đề tài
Bài viết của tác giả Hao Liu xem xét mối quan hệ giữa các thay đổi trong cơ chế
hoạt động của ngân hàng và khủng hoảng tài chính bằng cách nghiên cứu sự thay đổi về
chính sách của 137 quốc gia và đặc biệt là các quốc gia thuộc nhóm Tổ chức hợp tác và
phát triển kinh tế (OECD Organization for Economic Cooperation and development).
Matthias Lehmann tiến hành phân tích nguyên tắc Volcker Rule hay còn gọi là
Ring-Fencing, tức là nguyên tắc tách biệt các hoạt động của NH để đảm bảo an toàn
đồng vốn của NH trước các hoạt động mang lại rủi ro2.
Trong bài viết “Chức năng của vốn của ngân hàng” 3, tác giả Ing. Martin Svitek
đã liệt kê và phân tích các chức năng của vốn NH như sau: chức năng bù đắp các tổn
thất, thiệt hại (loss-absorbing function), chức năng tạo niềm tin cho người gửi tiền
(confidence function), chức năng tài chính (financial function), chức năng giới hạn
(restrictive function).
Trong 182 trang luận án tiến sĩ kinh tế “Quản trị hoạt động tín dụng của các ngân
hàng thương mại tại Lào”4, nghiên cứu sinh người Lào Kongchampa Ounkham nghiên
cứu chính tập trung vào các quy định và thực tiễn quản trị NHTM tại Lào để nghiên cứu
tuy luận án được thực hiện bằng tiếng Việt.
1.2.1.2 Các công trình nghiên cứu về quy định pháp luật:
2 Matthias Lehmann (2014), Volcker Rule, Ring-Fencing or Separation of Bank Activities:Comparison of
Structural Reform Acts Around the World, LSE Law, Society and Economy Working Papers 25/2014, London
School of Economics and Political Science Law Department, p. 2
3 Ing. Martin Stivek, Function of capital of bank, Narodna Banka Slovenska, Biatec, Rocnik 9, 5/2001, p.37-40:
Owing to its importance, capital has become a central point of the world of banking
4 Kongchampa Ounkham (2016), “Quản trị hoạt động tín dụng của các ngân hàng thương mại tại Lào”, trường Đại
học kinh tế TP.HCM, người hướng dẫn: PGS.TS Trần Huy Hoàng
3
“Quản trị ngân hàng thương mại” của Peter.S Rose5 cung cấp các kết quả nghiên
cứu về việc quản lý nguồn vốn của NHTM, tác động của chính sách và các quy định đối
với hoạt động của NH, phân tích và đánh giá hoạt động của NH, hoạt động đầu tư của
NHTM.
Sách “Principles of banking”6 của Hiệp hội NH Mỹ đã trình bày những nguyên
tắc cơ bản trong giao dịch NH, các hoạt động của các NH từ việc quản lý điều hành các
tài sản đến việc quản lý điều hành các nguồn vốn nợ.
1.2.1. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam
1.2.2.1. Các nghiên cứu về kinh tế có nội dung liên quan đề tài
Đây là một đề tài liên quan đến lĩnh vực NH, một lĩnh vực đặc thù của nền kinh
tế. Chính vì vậy, các đề tài nghiên cứu về kinh tế nói chung, về NH nói riêng là đối
tượng tham khảo chính của luận án này.
“Quản trị ngân hàng” của tác giả Hồ Diệu 7 ra đời trong bối cảnh sau cuộc khủng
hoảng tài chính Đông Á (1997-1998) và cuộc khủng hoảng tài chính Nam Mỹ (2001-
2002). Tác giả Hồ Diệu không đi sâu vào cơ cở lý thuyết quản trị mà chỉ tập trung xử lý
những vấn đề cơ bản trong quản trị các mặt hoạt động đặc trưng của NH.
Sách của tác giả Nguyễn Văn Tiến về “Quản trị rủi ro trong kinh doanh ngân
hàng”8 đã làm rõ những vấn đề về lý luận như những đặc thù trong kinh doanh NH,
những loại rủi ro như rủi ro lãi suất, rủi ro tín dụng, rủi ro ngoại hối, rủi ro thanh khoản,
rủi ro thanh toán quốc tế.
Tiến sĩ Trương Quang Thông trong công trình: “Quản trị ngân hàng thương
mại”9, đã lý giới thiệu những thay đổi quan trọng của khung pháp lý điều chỉnh về hoạt
động của NH Việt Nam từ 2005 đến 2009, cũng như phân tích những hạn chế của khung
pháp lý điều chỉnh trong giai đoạn này.
Những luận án và các công trình nghiên cứu khác về kinh tế có nội dung liên
quan đến đề tài:
Nghiên cứu của Phan Thị Hằng Nga tập trung đánh giá năng lực tài chính của
các NHTM Việt Nam trên cơ sở khung an toàn CAMEL10. Tiến sĩ Hạ Thị Thiều Dao đã
5 Peter S. Rose (2004, xuất bản lần thứ 4), Quản trị ngân hàng thương mại, Sách tham khảo, do Nguyễn Huy
Hoàng và cộng sự dịch sang tiếng Việt, Hà Nội, tr. 36
6 American Bankers Association (2007) (Tái bản lần thứ 9), Các nguyên tắc trong hoạt động giao dịch ngân hàng
tại Mỹ (Principles of banking), do nhóm tác giả Nguyễn Hữu Thu hiệu đính bản dịch, 12-2017
7 Hồ Diệu (2002), Quản trị ngân hàng, Nxb Thống kê
8 Nguyễn Văn Tiến (2005), Quản trị rủi ro trong kinh doanh ngân hàng, Nxb Thống kê
9 Trương Quang Thông (chủ biên) (2010), Quản trị ngân hàng thương mại, Nxb Tài chính
10 CAMEL chính là viết tắt từ chữ cái đầu của các chữ tiếng Anh Capital, Asset quality, Management, Earnings,
và Liquidity ( Vốn, chất lượng tài sản, quản trị, thu nhập và tính thanh khoản)
4
thực hiện nghiên cứu “25 nguyên tắc giám sát ngân hàng theo Basel II và việc tuân thủ
ở Việt Nam”11.
1.2.2.2. Các nghiên cứu về luật có nội dung liên quan đề tài:
Giáo trình Luật ngân hàng của trường Đại học Luật TP.Hồ Chí Minh12 đã cung
cấp cho nghiên cứu sinh những kiến thức nền tảng về đặc điểm của hoạt động NH, các
nguyên tắc của luật NH, pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng đặc điểm và bản
chất của tín dụng NH.
Tác giả Nguyễn Xuân Bang trong bài viết “Một số vấn đề pháp lý về các hạn chế
để đảm bảo an toàn trong hoạt động của tổ chức tín dụng” tập trung phân tích bản chất
của việc nhà nước đưa ra các hạn chế trong hoạt động của TCTD.
Tác giả Phạm Thị Giang Thu, một cách độc lập hoặc cùng tham gia nghiên cứu
chung với các tác giả khác, đã có nhiều bài viết về lĩnh vực tài chính NH. Trong đó, có
một số bài viết liên quan trực tiếp đến đề tài của nghiên cứu sinh như sau: (i) Bài báo
“Một vài ý kiến về pháp luật điều chỉnh hoạt động góp vốn, mua cổ phần của các ngân
hàng thương mại”13 có nội dung liên quan một phần với đề tài của nghiên cứu sinh; (ii)
Bài báo “Những hạn chế của pháp luật điều chỉnh hoạt động đầu tư trái phiếu doanh
nghiệp và hoạt động chiết khấu giấy tờ có giá của ngân hàng thương mại” của hai tác
giả là Phạm Thị Giang Thu và Nguyễn Ngọc Lương14 đã tập trung phân tích những hạn
chế, những vướng mắc trong quy định pháp luật hiện hành liên quan đến hoạt động sử
dụng vốn của các NHTM thông qua việc đầu tư trái phiếu doanh nghiệp và hoạt động
chiết khấu giấy tờ có giá. Bài viết thứ hai của hai tác giả trên “Một số vấn đề cần quan
tâm khi ban hành luật các tổ chức tín dụng sửa đổi” tập trung phân tích các nguyên tắc
và vấn đề khi ban hành luật các TCTD sửa đổi15.
Trong bài viết “Cơ sở pháp lý của việc ngân hàng tham gia vào thị trường tài
chính hiện nay”16, tác giả Phạm Thị Giang Thu đã kiến nghị mở rộng quyền tự do kinh
doanh của NH trong việc tham gia thị trường tài chính.
Bài viết của tác giả Nguyễn Văn Tuyến về “Xác định giới hạn can thiệp của nhà
nước đối với giao dịch thương mại của ngân hàng trong điều kiện kinh tế thị trường ở
11 Hạ Thị Thiều Dao (2010), “25 nguyên tắc giám sát ngân hàng theo Basel II và việc tuân thủ ở Việt Nam”, Kỷ
yếu hội thảo khoa học Hiệu lực của hệ thống giám sát tài chính Việt Nam, Nxb Tài chính, 2010
12 Trường Đại học Luật TP.Hồ Chí Minh (2013), Giáo trình Luật ngân hàng (tái bản), Nxb Hồng Đức-Hội Luật
gia Việt Nam, tr1-454
13 Phạm Thị Giang Thu (2013), “Một vài ý kiến về pháp luật điều chỉnh hoạt động góp vốn, mua cổ phần của các
ngân hàng thương mại”, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật, số 1 (250) -2013, tr28-34
14 Phạm Thị Giang Thu và Nguyễn Ngọc Lương (2014), “Những hạn chế của pháp luật điều chỉnh hoạt động đầu
tư trái phiếu doanh nghiệp và hoạt động chiết khấu giấy tờ có giá của ngân hàng thương mại”, tạp chí Nghiên cứu
lập pháp số 14(270) T7/2014, tr 53-56
15 Phạm Thị Giang Thu, Nguyễn Ngọc Lương (2010), “Một số vấn đề cần quan tâm khi ban hành luật các tổ chức
tín dụng sửa đổi”, Tạp chí Nhà nước và pháp luật số 6/2010, tr.3-10, 18
16 Phạm Thị Giang Thu (2007), “Cơ sở pháp lý của việc ngân hàng tham gia vào thị trường tài chính hiện nay”,
Tạp chí luật học, số 12/2007, tr. 57-66
5
Việt Nam”17 đã cung cấp 3 kết quả nghiên cứu về những nguyên tắc cơ bản cần tuân thủ
khi xác định giới hạn hợp lý của sự can thiệp từ phía nhà nước đối với giao dịch thương
mại của NH;Phương thức can thiệp của nhà nước đối với hoạt động giao dịch thương
mại của NH; Mức độ can thiệp của nhà nước đối với hoạt động giao dịch thương mại
của các NH.
Bài viết tiếp theo của tác giả Nguyễn Văn Tuyến là “Các giải pháp hoàn thiện
pháp luật ngân hàng ở Việt Nam trong điều kiện hội nhập quốc tế”18 đã đề cập đến các
giải pháp sau: hoàn thiện các quy định về ngân hàng trung ương; hoàn thiện các quy
định về tổ chức cung ứng dịch vụ NH.
Có bốn luận án tiến sĩ liên quan hết sức chặt chẽ với đề tài của nghiên cứu sinh.
Trong đó có 2 luận án tiến sĩ luật học và 2 luận án tiến sĩ kinh tế: Luận án tiến sĩ kinh tế
của Vũ Hoàng Nam (2015) “Hoạt động đầu tư kinh doanh trái phiếu của ngân hàng
thương mại Việt Nam”19; Luận án tiến sĩ luật học của Ngô Quốc Kỳ “Hoàn thiện pháp
luật điều chỉnh hoạt động của ngân hàng thương mại trong nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam”20; luận án tiến sĩ kinh tế của Nguyễn Đức Trung
lại chọn chủ đề “Bảo đảm an toàn hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam trên cơ sở
áp dụng Hiệp ước tiêu chuẩn vốn quốc tế Basel” để tiến hành nghiên cứu; Luận án Pháp
luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của các ngân hàng thương mại ở Việt Nam của
Nguyễn Ngọc Lương (2017) 21.
Trên cơ sở các nhận định sơ bộ về các công trình nghiên cứu trong nước và ở
nước ngoài như trên, nghiên cứu sinh có một số nhận xét tổng quát như sau:
Thứ nhất, các luận án, bài viết, công trình nghiên cứu có liên quan chặt chẽ hay
liên quan gần đến đề tài của nghiên cứu sinh phần lớn nghiên cứu dưới khía cạnh kinh
tế. Chưa kể, các công trình nghiên cứu ở nước ngoài khá ít, không nghiên cứu tình hình
sử dụng vốn hoặc hệ thống pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của NHTM ở Việt Nam
mà chỉ đề cập đến luật của chính nước mà tác giả là công dân hoặc nơi mà tác giả đang
nghiên cứu học tập.
Thứ hai, một số công trình nghiên cứu thật sự chỉ có ý nghĩa giúp nghiên cứu
sinh có được nguồn số liệu về lĩnh vực ngân hàng.
17 Nguyễn Văn Tuyến (2003), “Xác định giới hạn can thiệp của nhà nước đối với giao dịch thương mại của ngân
hàng trong điều kiện kinh tế thị trường ở Việt Nam”, Tạp chí Nhà nước và pháp luật số 11/2003
18 Nguyễn Văn Tuyến (2007), “Các giải pháp hoàn thiện pháp luật ngân hàng ở Việt Nam trong điều kiện hội nhập
quốc tế”, Tạp chí luật học số 12/2007, tr.75-82.
19 Vũ Hoàng Nam (2015), luận án tiến sĩ kinh tế: Hoạt động đầu tư kinh doanh trái phiếu của ngân hàng thương
mại Việt Nam, người hướng dẫn: PGS.TS. Kiều Hữu Thiện, TS. Đào Minh Phúc
20 Ngô Quốc Kỳ (2003), luận án tiến sĩ luật học: Hoàn thiện pháp luật điều chỉnh hoạt động của ngân hàng thương
mại trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, trường Đại học Luật Hà Nội, người
hướng dẫn: PGS.TS Nguyễn Thị Mơ, TS. Dương Đăng Huệ
21 Nguyễn Ngọc Lương (2017), luận án tiến sĩ luật học Pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của các ngân
hàng thương mại ở Việt Nam, Trường đại học Luật Hà Nội, người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Phạm Thị Giang
Thu, TS.Nguyễn Văn Tuyến, tr 1-176