PHÒNG CHỐNG THIẾU VITAMIN A VÀ BỆNH KHÔ MẮT

Chia sẻ: Nguywn Uyen | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:9

Thêm vào BST

Báo xấu

87
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'phòng chống thiếu vitamin a và bệnh khô mắt', y tế - sức khoẻ, y dược phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: PHÒNG CHỐNG THIẾU VITAMIN A VÀ BỆNH KHÔ MẮT

PHÒNG CH NG THI U VI TAMIN A VÀ B NH KHÔ M T M C TIÊU Sau khi h c xong bài này, sinh viên có th : 1. Phân tích ư c ý nghĩa c a thi u vitamin A i v i s c kho c ng ng. 2. Trình bày ư c nguyên nhân và các phương pháp ánh giá tình tr ng thi u vitamin A. 3. Trình bày ư c cách phòng ch ng thi u vitamin A N I DUNG 1. VÀI NÉT V L CH S B nh khô m t do thi u vitamin A là m t b nh ư c bi t n t khá lâu. Cách ây 3500 năm, ngư i c Ai c p ã bi t dùng gan ng v t i u tr b nh quáng gà. i u này ư c danh y Hypocrate mô t . Năm 1816 Magendie quan sát tri u ch ng loét giác m c nh ng con chó ch cho ăn ư ng và u ng nư c l c. Năm 1860, Hubbenet mô t tri u ch ng di n bi n t giai o n quáng gà n v y k t m c và loét giác m c m t trên các em bé m côi Pháp. Năm 1863, Bitot m t thày thu c ngư i Pháp mô t t n thương v y k t m c kèm theo quáng gà tr em (sau này g i là v t Bitot). Năm 1904, Mori mô t b nh nhũn giác m c Nh t b n dư i tên g i “Hikan” . Vào năm 1920, các bi u hi n lâm sàng c a thi u vitamin A và phương pháp i u tr l n u tiên ư c nêu ra m t cách h th ng. Năm 1975, m t t ch c có tên là Nhóm tư v n qu c t v vitamin A ư c thành l p. T ch c này v a k ni m 25 năm ngày thành l p và t ch c h i ngh l n thư 20 t i Vi t nam vào 2/2001. Dư i ây là m t s thu t ng : Khô m t bao g m t t c các t n thương b nh lý m t như t n thương k t m c, giác m c, võng m c m t do thi u vitamin A Thi u vitamin A g m bi u hi n n ng là khô m t nhưng bao hàm r ng hơn, bi u hi n các ch tiêu ti n lâm sàng như hàm lư ng vitamin A trong máu th p, d tr vitamin A thi u h t, kh u ph n ăn vào th p so v i nhu c u. Tình tr ng vitamin A: bi u hi n t ng d tr vitamin A trong cơ th . B sung vitamin A: ưa vitamin A d ng ch ph m dư c vào cơ th , thông thư ng là ư ng u ng. 2. Ý NGHĨA S C KHO C NG NG Vào gi a th p k 90, T ch c Y t Th gi i ư c tính có kho ng g n 3 tri u tr em có bi u hi n lâm sàng khô m t do thi u vitamin A và có t i 251 tri u tr em b thi u 152
vitamin A ti n lâm sàng. Cũng theo m t thông báo c a t ch c trên, năm 1997 có 41 nư c còn t n t i các th lâm sàng b nh khô m t và 49 nư c khác v n còn tình tr ng thi u vitamin A ti n lâm sàng. Vi t Nam, nh ng năm 80, t l khô m t có t n thương giác m c tr em trư c tu i i h c cao hơn ngư ng c a T ch c Y t Th gi i (WHO) là 7 l n và ư c tính m i năm kho ng 5000-6000 tr b mù loà do khô m t ( i u tra c a Vi n Dinh dư ng, Vi n M t). Như v y, thi u vitamin A là v n có ý nghĩa s c kho c ng ng quan tr ng nư c ta. B ng 1. T l b nh khô m t tr em dư i 5 tu i năm 1988 (%) Bi u hi n lâm sàng Tl mc Ngư ng ý nghĩa SKC c a b nh (%) WHO (1981) Quáng gà (XN) 0,37 > 1% V t bitot (X1B) 0,16 > 0,5% Khô nhuy n giác m c 0,07 > 0,01% (X2,X3A,X3B) S o giác m c (XS) 0,12 > 0,05% T năm 1988, Vi t nam b t u tri n khai chương trình phòng ch ng thi u vitamin A và năm 1993, m r ng b sung vitamin A li u cao nh kỳ ra ph m vi c nư c. Năm 1994, i u tra ánh giá cho th y, các th lâm sàng ã gi m h n nhưng t ó n nay, thi u vitamin A ti n lâm sàng tr em còn t n t i và thi u vitamin A bà m nuôi con bú cũng là v n c n quan tâm. T Ch c Y t Th gi i (1997) ã x p nư c ta vào danh sách trong s 19 nư c trên th gi i có tình tr ng thi u vitamin A ti n lâm sàng m c n ng. Các i u tra m i ây c a Vi n Dinh dư ng (2001) cho th y t l thi u vitamin A ti n lâm sàng (retinol huy t thanh 0,70µmol/l) còn cao và chênh l ch gi a các vùng. M t s a phương mi n núi, t l này lên t i trên 20%. Nh ng hi u bi t m i ây v ý nghĩa c a vi c c i thi n tình tr ng vitamin A i v i s c kho c ng ng: - B sung vitamin A trên qu n th tr có nguy cơ thi u vitamin A làm gi m 23% t l t vong. - B sung vitamin A làm gi m t vong tr b m c b nh S i. - B sung β-carotene hay vitamin A làm gi m t vong m . - B sung vitamin A làm gi m thi u máu (do cơ ch tăng huy ng s t trong cơ th ). 153
3. NGUYÊN NHÂN THI U VITAMIN A 3.1. Thi u h t kh u ph n vitamin A ăn vào: Do kh u ph n ăn b thi u h t vitamin A: m t ch ăn nghèo nàn, nh t là ít th c ăn ng v t và các th c ăn có ch a nhi u ti n vitamin A (caroten) thư ng x y ra trong giai o n tr ăn b sung. Thi u d u m làm gi m h p thu vitamin A. S a m là ngu n vitamin A quan tr ng c a tr nh . Tr không ư c bú m r t d b thi u vitamin A. Trong kh u ph n ăn vitamin A t n t i hai d ng: retinol và carotenoid, trong ó áng chú ý là β-carotene. Retinol ch có trong các th c ăn ngu n g c ng v t còn β- carotene có trong th c ph m ngu n g c th c v t như rau lá m u xanh th m hay q a m u vàng. Theo nh ng tính toán truy n th ng, khi ăn vào cơ th , trung bình 1/3 s β- carotene ư c h p thu t i ru t non, sau ó t i t bào thành ru t c 2 phân t β-carotene cho phân t retinol. Như v y c n có 6 mcg β-carotene trong th c ăn có 1 mcg retinol. Hi n nay, h s chuy n i trên ang ư c xem xét l i, có th s ư c t ch c Y t th gi i công b trong th i gian t i. S xem xét này cho th y Vitamin A và β-carotene tan trong d u nên ch t béo trong b a ăn, nh t là khi có trên 10 g có th làm tăng h p thu β-carotene. nh ng nư c có b nh khô m t do thi u vitamin A lưu hành thư ng có ch ăn th p vitamin A, bình quân u ngư i/ngày thư ng ch xung quanh 250 mcg, ví d như Mozambique: 200 mcg/ ngư i/ gày, Bangladesh: 240 mcg/ngư i/ngày. T i Vi t nam, i u tra g n ây cho th y kh u ph n vitaimin A ăn c a tr dư i 5 tu i ch t 30- 50% nhu c u ngh c a T ch c Y t Th gi i. B ng 2. Nhu c u c a kh u ph n vitamin A cho tr trư c tu i h c ư ng theo ngh c a Vi n dinh dư ng (1997): i tư ng Nhu c u ngh c a VDD (mcg/ngày) Tr 3-
- Nhi m giun n ng, nh t là giun ũa cũng là nguyên nhân c a thi u vitamin A S i gây thi u vitamin A vì khi m c s i, nhu c u vitamin A c a cơ th tăng cao. Vi rút s i tác ng m nh vào h th ng niêm m c, do ó r t c n vitamin A b o v . M c khác s i có th có các bi n ch ng n ng n có th d n t i suy dinh dư ng toàn thân. Tiêu ch y gây gi m h p thu vitamin A ru t. G n ây, ngư i ta th y c tiêu ch y c p tính và nhi m khu n hô h p cũng có th gây m t vitamin A qua phân và nư c ti u (Stephenson 1994). Nhi m ký sinh trùng ư ng ru t nh t là nhi m giun ũa là m t b nh ph bi n trên th gi i. Khi b nhi m giun ũa, kh năng h p thu vitamin A b gi m. T y giun có ý nghĩa c i thi n tình tr ng vitamin A. 3.3. Suy dinh dư ng protein-năng lư ng Tr em b suy dinh dư ng thư ng kèm theo thi u vitamin A. Thi u protein s nh hư ng t i chuy n hoá, v n chuy n và s d ng vitamin A trong cơ th . M t ch ăn nghèo protein thư ng nghèo vitamin A. Ngoài ra, thi u các vi ch t khác như k m cũng nh hư ng t i chuy n hoá vitamin A trong cơ th . 4. ÁNH GIÁ TÌNH TR NG VITAMIN A 4.1. ánh giá lâm sàng thi u vitamin A và b nh khô m t. Thi u vitamin A nh làm gi m phát tri n cơ th , tăng nguy cơ m c b nh nhi m trùng do gi m kháng. Thi u vitamin A n ng gây các bi u hi n lâm sàng, quan tr ng nh t là các t n thương m t, có th gây mù loà vĩnh vi n. Tri u ch ng lâm sàng do thi u vitamin A ã ư c T ch c Y t Th gi i phân lo i theo các giai o n như sau: - Quáng gà: (ký hi u là XN) Quáng gà là bi u hi n s m nh t c a b nh khô m t do thi u vitamin A. Quáng gà là hi n tư ng gi m th l c trong i u ki n thi u ánh sáng. Mu n phát hi n ư c tri u ch ng này tr em, ph i chú ý khai thác bi u hi n quáng gà c a tr em qua h i b m . Chi u ch p cho ng t i, tr m c b nh thư ng tr nên nhút nhát, ch ng i yên t i ch , không dám i l i ho c ch y theo b n ùa ngh ch. Nh ng tr l n hơn n u m c b nh thư ng i l i khó khăn vào bu i t i, hay v p ngã, i l i trong nhà ph i l n tư ng, hay va v p vào nh ng v t trong nhà như n i niêu, bàn gh . Nh ng tr bé hơn chưa bi t i thì không bi t tìm nh t chơi vào bu i t i, không bi t tìm và c m úng th c ăn khi m ưa cho mà ph i qu qu ng, ôi khi vào bu i t i, tr có th theo ngư i khác tư ng nh m là m . Quáng gà do thi u vitamin A n u ư c i u tr b ng vitamin A li u cao s kh i nhanh chóng sau 2-3 ngày. Có th g p nh ng trư ng h p quáng gà do b nh lý nhãn khoa, không do thi u vitamin A, nhưng thư ng hi m g p tr em. - V t Bitot: (ký hi u là X1B) là nh ng v t tr ng bóng trên màng ti p h p, thư ng có hình tam giác, như b t xà phòng, hay g p k t m c ch sát rìa giác m c, v trí 3 gi 155
ho c 9 gi , có th có c 2 m t. V t Bitot chính là nh ng ám t bào bi u mô k t m c b khô, dày lên, s ng hoá và bong v y. V t Bitot là tri u ch ng c hi u c a t n thương k t m c do thi u vitamin A. - Khô giác m c: (ký hi u là X2) giác m c tr lên m t bóng sáng, m c như làn sương ph , có th s n sùi, gi m c m giác c a giác m c. Khô giác m c hay x y ra n a dư i giác m c. Khô giác m c hay kèm theo khô k t m c, có khi kèm v t Bitot. Bi u hi n quan tr ng nh t là tr s ánh sáng, hay c p m t, nhìn xu ng, ra sáng thư ng nh m m t. N u ư c phát hi n và i u tr ngay, có th h i ph c hoàn toàn mà không l i di ch ng. N u không ư c i u tr k p th i, có th d n t i loét giác m c gây bi n ch ng n ng n . Vì v y ph i coi như là m t c p c u, c n x trí s m. - Loét nhuy n giác m c: (ký hi u là X3) Loét giác m c là s m t t ch c m t ph n hay t t c các l p c a giác m c. Khi khô loét giác m c chưa sâu, chưa b b i nhi m n ng c n ph i i u tr tích c c và k p th i thì v t loét s li n nhanh, s o l i nh và m ng, th l c s gi m ít. Tuỳ theo ph m vi loét trên b m t giác m c mà ngư i ta chia ra: loét giác m c dư i 1/3 di n tích giác m c (X3A) và loét giác m c trên 1/3 di n tích giác m c (X3B). Trư ng h p loét sâu và r ng, giác m c d b th ng gây phòi m ng m t, teo nhãn c u. - S o giác m c do khô m t: (ký hi u là XS) là di ch ng sau khi b loét giác m c, tùy theo v trí và m c s o ( s o l i, s o dúm) s nh hư ng n th l c ho c gây mù không h i ph c. - T n thương áy m t do khô m t: (ký hi u là XF): là t n thương c a võng m c do thi u vitamin A, bi u hi n tình tr ng thi u vitamin A m n tính. T n thương này thư ng g p tr tu i i h c, có th kèm theo quáng gà. Soi áy m t th y hình nh võng m c xu t hi n các ch m nh màu tr ng ho c vàng nh t r i rác, d c theo các m ch máu võng m c. i u tr b ng vitamin A s h i ph c nhanh chóng. 4.2. ánh giá v hóa sinh: M c vitamin A tích tr gan là ch tiêu t t nh t ánh giá v tình tr ng vitamin A. Tuy v y, xét nghi m này khó th c hi n. Trong cơ th , vitamin A h u như tích lũy gan (90%), do ó các xét nghi m v hàm lư ng vitamin A trong huy t thanh ch có giá tr tương i, vì ngay khi d tr gan ã thay i khá nhi u, nó v n gi m c tương i n nh nh m t cơ ch i u hòa. Khi m c vitamin A trong huy t thanh dư i 20 mcg/dl (
4.3. i u tra kh u ph n: B nh khô m t do thi u vitamin A thư ng g p tr em dư i 6 tu i là l a tu i có nhu c u cao và ch ăn thư ng nghèo các th c ăn ch a nhi u vitamin A . Do ó, h i ti n s v ăn u ng ho c i u tra kh u ph n là vi c c n thi t, tuy v y không d dàng nh t là i v i tr bé. Trong i u tra ăn u ng c n chú ý tìm hi u nuôi con b ng s a m , các ngu n th c ăn giàu vitamin A và caroten s n có a phương, tình hình dao ng theo mùa và t p quán ăn u ng c bi t là cách cho tr ăn sam, cách cho ăn khi tr b a ch y và các b nh nhi m trùng. Dư i ây là m t s ch tiêu g i ý ánh giá m c vitamin A trong kh u ph n và sinh hoá tr em: B ng 3. Ch tiêu ánh giá tình tr ng dinh dư ng vitamin A tr em Tình VitaminA Vita. A Vita. A Bi u hi n lâm sàng tr ng trong kh u gan Huy t thanh ph n (mg/kg) (mcg/100ml) (mcg/ngày) Tt Trên 20 Trên 400 Trên 20 ( >0,70 Không µmol/ L) Vùng Có th có bi u hi n ch m ranh 10-20 l n, ăn kém ngon, gi m gi i 200-400 10-20 (0,35-0,70 gi m s c kháng v i nhi m trùng µmol/ L) Vùng Dư i 10 Xu t hi n các bi u hi n b nh lý Dư i 200 Dư i 10 ( 0,5% Khô giác m c/ loét giác m c/nhũn giác m c (X2/X3A/X3B) > 0,01% S o giác m c do khô m t (XS) > 0,05% Ngoài ra có các ch tiêu hoá sinh có giá tr h tr : Hàm lư ng Vitamin A trong huy t thanh < 0,35 µmol/ L > 5% Hàm lư ng vitamin A trong s a m < 1.05 µmol/ L > 10% Khi t l m c b nh vư t quá m t trong 3 ch tiêu lâm sàng nói trên có th k t lu n có v n thi u vitamin A và b nh khô m t có ý nghĩa s c kho c ng ng. 157
5. PHÒNG CH NG THI U VITAMIN A Chương trình phòng ch ng thi u vitamin A và b nh khô m t ư c tri n khai v i s ph i h p c a Vi n Dinh dư ng, Vi n M t TW và Vi n Nhi TW. B t u t khi hình thành chương trình (1988), Ban Ch nhi m chương trình ã ra 3 m c tiêu: - T ng bư c h th p t l m c b nh trư c h t là các bi n ch ng gây mù lòa, ti n t i thanh tóan b nh này vào nh ng năm 2000. - Nâng cao d n m c vitamin A, carotene và ch t béo trong kh u ph n ăn, nh t là c a bà m và tr em. - Tăng cư ng s hi u bi t b nh này trong nhân dân và trong i ngũ cán b y t nh m phát hi n, x lý k p th i và bi t cách phòng. Ho t ng phòng ch ng thi u vitamin A bao g m các i m sau ây: 5.1. Hu n luy n, b túc thêm cho cán b y t nh t là các ngành dinh dư ng, m t, nhi tham gia vào các cu c I u tra, giám sát, ánh giá chương trình. 5.2. Giáo d c cho nhân dân trư c h t là các bà m v nguyên nhân, h u qu và cách phòng b nh thông qua hư ng d n nuôi dư ng tr h p lý, c i thi n b a ăn gia ình: Ch ăn hàng ngày c n cung c p vitamin A. Trư c h t, th c hi n nuôi con b ng s a m vì s a m là ngu n cung c p vitamin A t t nh t i v i tr nh . Ch ăn c a tr c n có th c ăn ng v t như tr ng, cá, th t và d u, m h tr h p thu vitamin A. Th c hi n a d ng hoá b a ăn c a gia ình là bi n pháp dài h n gi i quy t vn thi u vitamin A. Th c hi n giáo d c truy n thông i chúng, hư ng d n th c hành các gia ình bi t cách phòng ch ng thi u vitamin A thông qua ăn u ng và chăm sóc s c kho . 5.3. T o ngu n th c ph m t i gia ình, th c hi n “ô dinh dư ng” trong vư n-ao- chu ng gia ình. nư c ta, các lo i rau có hàm lư ng caroten áng chú ý là rau mu ng, xà lách, rau ngót, rau di p, rau d n, hành lá, h lá, rau thơm, các lo i c qu như g c, cà r t, q a chín như u , xoài...chú ý t i gà ho c v t tr ng cho b a ăn b sung c a tr . 5.4. B sung viên nang vitamin A li u cao: B sung vitamin A li u cao là th c hi n cho các nhóm i tư ng nguy cơ cao ư c u ng vitamin A nh kỳ, thông thư ng 4-6 tháng m t l n. i tư ng ư c b sung vitamin A tuỳ theo tình tr ng c th như hi n nay nư c ta b sung vitamin A li u cao áp d ng cho tr 6-36 tháng tu i 6 tháng m t l n và các bà m ngay sau sinh. Phác b sung như sau: tr 6-36 tháng tu i ư c u ng viên nang 200.000 UI ( ơn v qu c t ) m i năm 2 l n ( i v i tr dư i 12 tháng cho u ng viên nang 100.000 ơn v m i l n). 158
Chú ý: i v i tr phát hi n b khô m t c n ph i ư c i u tr nhanh chóng, k p th i. T t c các trư ng h p m c b nh t quáng gà, khô k t m c, v t Bitot n khô loét giác m c u ư c c p t c i u tr theo phác khuy n cáo c a T ch c Y t th gi i: - Ngay l p t c : cho u ng 200.000 ơn v qu c t vitamin A - Ngày hôm sau: u ng ti p 200.000 ơn v qu c t vitamin A. - M t tu n sau: u ng n t 200.000 ơn v qu c t vitamin A. Tr dư i 12 tháng dùng n a li u trên (m i l n u ng 100.000 ơn v qu c t vitamin A). 5.5. Giám sát các b nh nhi m khu n Phòng ch ng các b nh nhi m khu n có m t ý nghĩa r t quan tr ng trong phòng ch ng thi u vitamin A. Do ó, công tác phòng ch ng b nh thi u vitamin A c n n m trong chương trình phòng ch ng các b nh thi u dinh dư ng và nhi m khu n và ư c tri n khai l ng ghép ch t ch v i các ho t ng chăm sóc s c kh e ban u, phòng ch ng các b nh nhi m khu n. Phòng ch ng thi u vitamin A c n ph i h p v i phòng ch ng suy dinh dư ng, không nh ng th c hi n t t cho i tư ng tr em mà c n quan tâm n c i thi n tình tr ng vitamin A ngư i m . 5.6. Tăng cư ng vitamin A trong m t s th c ph m: Hi n nay, gi i pháp này ư c nhi u nư c nhìn nh n như là gi i pháp lâu dài phòng ch ng thi u vi ch t dinh dư ng nói chung và phòng ch ng thi u vitamin A nói riêng. Gi i pháp này ã thành công nhi u nư c: - Tăng cư ng vitamin A vào ư ng (các nư c Trung M ) - Tăng cư ng Vitamin A vào d u ăn (Philippines, Indonesia...) - Tăng cư ng vitamin A trong mỳ ăn li n, th c ăn nhanh (Thái lan) Nư c ta b t u quan tâm t i th nghi m tăng cư ng vitamin A vào ư ng. Trong th i gian t i, có th s th c hi n vi c tăng cư ng vitamin A và s t vào th c ăn b sung (b t dinh dư ng) tr em. 159
TÀI LI U THAM KH O 1. Hà Huy Khôi, Nguy n Công Kh n, (1988), Thi u vitamin A và b nh khô m t. NXBYH, Hà n i. 2. Hà Huy Khôi, T Gi y (1994), Các b nh thi u dinh dư ng và s c kho ng Vi t nam, NXBYH, Hà n i, . c ng 3. Sommer A, West K.P (1996), Vitamin A deficiency: Health, survival and vision. Oxford University Press, 160