x· héi chuyÓn tõ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi thÊp lªn h×nh th¸i kinh tÕ x· héi cao

h¬n.

a. Nh÷ng t¸c ®éng cña lùc l­îng s¶n xuÊt quan hÖ s¶n xuÊt.

Quan hÖ s¶n xuÊt ®­îc h×nh thµnh, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn ®Òu do lùc

l­îng s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh.

Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, ®Ó lao ®éng bít nÆng nhäc vµ ®¹t hiÖu qu¶

cao h¬n, con ng­êi lu«n lu«n t×m c¸ch c¶i tiÕn, hoµn thiÖn c«ng cô lao ®éng

míi tinh x¶o h¬n.Cïng víi sù ph¸t triÓn cña c«ng cô lao ®éng th× kinh

nghiÖm s¶n xuÊt, thãi quen lao ®éng, kÜ n¨ng s¶n xuÊt, kiÕn thøc khoa häc

cña con ng­êi còng tiÕn bé. Lùc l­îng s¶n xuÊt trë thµnh yÕu tè c¸ch m¹ng

nhÊt. Cßn quan hÖ s¶n xuÊt lµ yÕu tè t­¬ng ®èi æn ®Þnh, cã khuynh h­íng l¹c

hËu h¬n lµ sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Lùc l­îng s¶n xuÊt lµ néi

dung cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt, cßn quan hÖ s¶n xuÊt lµ h×nh th¸i x· héi cña

nã. Trong mèi quan hÖ gi÷a néi dung vµ h×nh thøc th× h×nh thøc phô thuéc

néi dung, néi dung quyÕt ®Þnh h×nh thøc, néi dung thay ®æi tr­íc, sau ®ã

h×nh thøc míi biÕn ®æi theo.

Cïng víi sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt còng h×nh

thµnh vµ biÕn ®æi phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña cña lùc l­îng s¶n

xuÊt. Sù phï hîp ®ã lµ ®éng lùc s¶n xuÊt ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Khi lùc l­îng

s¶n xuÊt ph¸t triÓn lªn mét tr×nh ®é míi , quan hÖ s¶n xuÊt cò kh«ng cßn phï

hîp nòa nªn buéc ph¶i thay thÕ b»ng mèi quan hÖ míi phï hîp víi tÝnh chÊt

vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt, më ®­êng cho lùc l­îng s¶n xuÊt ph¸t

triÓn.

8

b. Sù t¸c ®éng trë l¹i cña quan hÖ s¶n xuÊt ®èi víi lùc l­îng s¶n xuÊt

Sù h×nh thµnh , biÕn ®æi , ph¸t triÓn cña quan hÖ s¶n xuÊt phô thuéc

vµo tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt . Nh­ng quan hÖ s¶n xuÊt lµ

h×nh thøc x· héi mµ lùc l­îng s¶n xuÊt dùa vµo ®ã ®Ó ph¸t triÓn , nã t¸c ®éng

trë l¹i ®èi víi lùc l­îng s¶n xuÊt:Cã thÓ thóc ®Èy hoÆc k×m h·m sù ph¸t triÓn

cña lùc l­îng s¶n xuÊt .

Quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n

xuÊt th× nã trë thµnh ®éng lùc c¬ b¶n thóc ®Èy më ®­êng cho lùc l­îng s¶n

xuÊt ph¸t triÓn . Ng­îc l¹i quan hÖ s¶n xuÊt lçi thêi kh«ng cßn phï hîp víi

tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt , béc lé m©u thuÉn gay g¾t víi

lùc l­îng s¶n xuÊt th× trë thµnh ch­íng ng¹i k×m h·m sù ph¸t triÓn cña lùc

l­îng s¶n xuÊt . Song sù t¸c dông k×m h·m ®ã chØ lµ t¹m thêi , theo tÝnh chÊt

tÊt yÕu kh¸ch quan th× nã sÏ bÞ thay thÕ b»ng kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt míi phï

hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt . Së dÜ quan hÖ s¶n xuÊt

cã t¸c ®éng m¹nh mÏ ®èi víi lùc l­îng s¶n xuÊt v× nã quy ®Þnh môc ®Ých cña

s¶n xuÊt , quy ®Þnh hÖ thèng cña tæ chøc , qu¶n lý x· héi , quy ®Þnh ph­¬ng

thøc ph©n phèi cña c¶i Ýt hay nhiÒu mµ ng­êi lao ®éng ®­îc h­ëng . Do ®ã

nã ¶nh h­ëng ®Õn th¸i ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt chñ yÕu cña x· héi ( con

ng­êi ) , nã t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn hoÆc kÝch thÝch hoÆc h¹n chÕ viÖc c¶i tiÕn

c«ng cô lao ®éng , ¸p dông nh÷ng thµnh tùu khoa häc kÜ thuËt vµo s¶n xuÊt ,

hîp t¸c vµ ph©n c«ng lao ®éng . Mçi kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt lµ mét hÖ thèng ,

mét chØnh thÓ h÷u c¬ gåm ba mÆt : Quan hÖ së h÷u , quan hÖ qu¶n lý vµ

quan hÖ ph©n phèi . ChØ trong chØnh thÓ ®ã quan hÖ s¶n xuÊt míi trë thµnh

®éng lùc thóc ®Èy hµnh ®éng nh»m ph¸t triÓn s¶n xuÊt.

9

c. Mèi quan hÖ gi÷a lùc l­îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt qua sù t¸c

®éng lÉn nhau.

Sù thèng nhÊt vµ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a lùc l­îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ

s¶n xuÊt x· héi hîp thµnh ph­¬ng thøc s¶n xuÊt . Trong sù thèng nhÊt biÖn

chøng nµy , sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh ®èi

víi quan hÖ s¶n xuÊt . Quan hÖ s¶n xuÊt ph¶i phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh

®é ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt . Lùc l­îng s¶n xuÊt th­êng xuyªn vËn

®éng , ph¸t triÓn nªn quan hÖ s¶n xuÊt còng lu«n lu«n thay ®æi nh»m ®¸p øng

yªu cÇu ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt . Tõ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a

lùc l­îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt lµm h×nh thµnh quy luËt quan hÖ s¶n

xuÊt ph¶i phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt .

§©y lµ quy luËt kinh tÕ chung cña mäi ph­¬ng thøc s¶n xuÊt .

Quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é

cña lùc l­îng s¶n xuÊt lµ quy luËt c¬ b¶n cña sù ph¸t triÓn loµi ng­êi . Sù t¸c

®éng cña nã trong lÞch sö lµm cho x· héi chuyÓn tõ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi

thÊp lªn h×nh th¸i x· héi cao h¬n.

II - Sù biÓu hiÖn mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a lùc l­îng s¶n xuÊt

vµ quan hÖ s¶n xuÊt tõ tr­íc ®Õn nay nãi chung vµ tõ n¨m 1954 ®Õn nay

ë ViÖt Nam .

1 . Sù biÓu hiÖn mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a lùc l­îng s¶n xuÊt vµ

quan hÖ s¶n xuÊt tõ tr­íc ®Õn nay.

10

Theo Chñ nghÜa Mac-Lªnin th× loµi ng­êi tõ tr­íc ®Õn nay ®· tr¶i qua

5 h×nh th¸i kinh tÕ x· héi. Tõ thêi kú m«ng muéi ®Õn hiÖn ®¹i nh­ ngµy nay,

®ã lµ : Thêi kú c«ng x· nguyªn thuû , thêi kú chiÕm h÷u n« lÖ , thêi kú

phong kiÕn , thêi kú t­ b¶n chñ nghÜa vµ thêi kú x· héi chñ nghÜa. Trong mçi

h×nh th¸i kinh tÕ x· héi ®­îc quy ®Þnh bëi mét ph­¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt

®Þnh . ChÝnh nh÷ng nh÷ng ph­¬ng thøc s¶n xuÊt vËt chÊt lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh

sù ph¸t triÓn cña mçi h×nh th¸i kinh tÕ x· héi . trong ®ã h×nh th¸i kinh tÕ x·

héi thêi k× c«ng x· nguyªn thuû lµ h×nh th¸i s¶n xuÊt tù cung tù cÊp . §©y lµ

kiÓu tæ chøc kinh tÕ ®Çu tiªn mµ loµi ng­êi sö dông . ë thêi k× nµy lùc l­îng

s¶n xuÊt ch­a ph¸t triÓn , nã chØ lµ s¶n xuÊt tù cung tù cÊp , khi mµ lao ®éng

thñ c«ng chiÕm vÞ trÝ thèng trÞ . Vµ trong h×nh th¸i kinh tÕ x· héi nµy do lùc

l­îng s¶n xuÊt ch­a ph¸t triÓn nªn kÐo theo sù chËm ph¸t triÓn cña quan hÖ

s¶n xuÊt . §©y lµ mèi quan hÖ kiÓu tæ chøc s¶n xuÊt tù nhiªn , khÐp kÝn trong

ph¹m vi nhá cña tõng ®¬n vÞ , kh«ng cho phÐp më réng mèi quan hÖ víi c¸c

®¬n vÞ kh¸c . H×nh th¸i kinh tÕ x· héi nµy cßn tån t¹i ®Õn thêi k× chiÕm h÷u

n« lÖ . §Õn thêi k× phong kiÕn s¶n xuÊt tù cung tù cÊp tån t¹i d­íi h×nh thøc

®iÒn trang , th¸i Êp vµ kinh tÕ n«ng d©n gia tr­ëng . V× vËy mµ ph­¬ng thøc

s¶n xuÊt ë c¸c thêi k× nµy cã tÝnh chÊt b¶o thñ , tr× trÖ vµ bÞ giíi h¹n ë nhu

cÇu h¹n hÑp tho¶ m·n tiªu dïng néi bé tõng gia ®×nh .....

Do mçi h×nh th¸i kinh tÕ x· héi nh­ vËy nªn quan hÖ s¶n xuÊt cña nã

còng t­¬ng øng víi mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh cña lùc l­îng s¶n xuÊt ®ång thêi

tiªu biÓu cho mét giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña lÞch sö loµi ng­êi .

Trong c¸c quy luËt kh¸ch quan chi phèi sù vËn ®éng ph¸t triÓn c¸c

h×nh th¸i kinh tÕ x· héi th× lùc l­îng s¶n xuÊt b¶o ®¶m tÝnh kÕ thõa trong sù

ph¸t triÓn tiÕn lªn cña x· héi , quy ®Þnh khuynh h­íng ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn

11

cao . Quan hÖ s¶n xuÊt lµ mÆt thø hai cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt biÓu hiÖn

tÝnh gi¸n ®o¹n trong sù ph¸t triÓn cña lÞch sö . Nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt lçi

thêi l¹c hËu ®­îc xo¸ bá vµ thay thÕ b»ng nh÷ng kiÓu s¶n xuÊt míi cao h¬n

trong thêi k× t­ b¶n chñ nghÜa . Trong thêi k× nµy , M¸c nhËn ®Þnh r»ng :

“ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa kh«ng thÓ tån t¹i vÜnh viÔn , mµ chØ

lµ sù qu¸ ®é t¹m thêi trong lÞch sö . Qu¸ tr×nh ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña

ph­¬ng thøc s¶n xuÊt nµy . Nã kh«ng chØ t¹o ra tiÒn ®Ò x· héi mµ ®iÒu quan

träng lµ ®· t¹o ra nh÷ng tiÒn ®Ò vËt chÊt , kinh tÕ cho sù phñ ®Þnh sù ra ®êi

cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt míi .” ®· ®­îc tr×nh bÇy trong t¸c phÈm “Chèng

§uy-rinh” cña F.¡nghen . §ã lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan theo ®óng yªu cÇu

cña quan hÖ s¶n xuÊt ph¶i phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n

xuÊt .

Tõ sù ph©n tÝch trªn cho thÊy l«gic tÊt yÕu cña sù thay thÕ ph­¬ng thøc

s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa vµ sù ra ®êi cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt míi - Céng

s¶n chñ nghÜa vÒ mÆt lý thuyÕt lµ phï hîp víi quy luËt tiÕn ho¸ cña lÞch sö

loµi ng­êi .

Theo quan niÖm cña C.Mac giai ®o¹n nµy ph¶i lµ mét x· héi céng s¶n

chñ nghÜa ®· ph¸t triÓn trªn c¬ së chÝnh nã . Do ®ã vÒ mäi ph­¬ng diÖn kinh

tÕ , ®¹o ®øc, tinh thÇn cßn mang dÊu vÕt cña x· héi cò . Trong giai ®o¹n nµy

quyÒn lîi kh«ng bao giê cã thÓ ë møc cao h¬n chÕ ®é kinh tÕ vµ sù ph¸t triÓn

v¨n ho¸ cña x· héi do chÕ ®é kinh tÕ ®ã quyÕt ®Þnh , cho nªn ph©n phèi theo

lao ®éng lµ kh«ng tr¸nh khái . Tõ nh÷ng ®iÓm nµy cã thÓ thÊy giai ®o¹n x·

héi chñ nghÜa cã nh÷ng ®Æc tr­ng kinh tÕ chñ yÕu sau : T×nh ®é x· héi ho¸

tuy cã cao h¬n chñ nghÜa t­ b¶n song cßn thÊp h¬n so víi giai ®o¹n cao cña

x· héi céng s¶n . Quan hÖ së h÷u vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt tån t¹i d­íi hai h×nh

12

thøc chñ yÕu : Së h÷u toµn d©n vµ së h÷u tËp thÓ . Lao ®éng võa lµ quyÒn lîi

vïa lµ nghÜa vô , ph©n phèi theo lao ®éng cßn mang dÊu vÕt “ph¸p quyÒn t­

s¶n”. KÕt thóc giai ®o¹n thÊp , x· héi céng s¶n b­íc lªn giai ®o¹n cao , giai

®o¹n mµ sù phô thuéc cã tÝnh chÊt n« dÞch cña hä vµo sù ph©n c«ng lao ®éng

kh«ng cßn n÷a , cïng víi sù phô thuéc ®ã sù ®èi lËp gi÷a lao ®éng trÝ ãc víi

lao ®éng ch©n tay kh«ng cßn n÷a , khi mµ lao ®«ng kh«ng nh÷ng lµ ph­¬ng

tiÖn ®Ó sinh sèng mµ b¶n th©n nã cßn lµ nhu cÇu bËc nhÊt cña sù sinh sèng ,

khi mµ cïng víi sù ph¸t triÓn toµn diÖn cña c¸c c¸ nh©n , n¨ng xuÊt cña hä

còng ngµy mét t¨ng lªn vµ tÊt c¶ c¸c nguån míi cã thÓ v­ît h¼n ra khái giíi

h¹n chËt hÑp cña c¸c quyÒn t­ s¶n .

Tãm l¹i mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a lùc l­îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ

s¶n xuÊt v¹ch ra quy luËt kh¸ch quan cña sù ph¸t triÓn x· héi nh­ mét qu¸

tr×nh lÞch sö tù nhiªn . Trong ®ã sù s¶n xuÊt ra ®êi sèng x· héi cña m×nh ,

con ng­êi ta cã nh÷ng quan hÖ nhÊt ®Þnh , tÊt yÕu kh«ng tuú thuéc vµo ý

muèn cña hä , tøc nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt , nh÷ng quan hÖ nµy phï hîp víi

mét tr×nh ®é ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña lùc l­îng s¶n xuÊt vËt chÊt cña hä .

Toµn bé nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt Êy hîp thµnh c¬ cÊu kinh tÕ cña x· héi tøc

lµ c¸i c¬ së hiÖn thùc , trªn ®ã x©y dùng lªn mét kiÕn tróc th­îng tÇng ph¸p

lý vµ chÝnh trÞ t­¬ng øng víi c¬ së thùc t¹i ®ã cã nh÷ng h×nh th¸i ý thøc x·

héi nhÊt ®Þnh . Ph­¬ng thøc s¶n xuÊt chÝnh trÞ vµ tinh thÇn nãi chung . Kh«ng

ph¶i ý thøc con ng­êi quyÕt ®Þnh sù tån t¹i cña hä , tr¸i l¹i chÝnh sù tån t¹i

x· héi cña hä quyÕt ®Þnh ý thøc cña hä . Tíi mét giai ®o¹n ph¸t triÓn nµo ®ã

cña chóng , c¸c lùc l­îng s¶n xuÊt vËt chÊt cña x· héi sÏ g©y m©u thuÉn víi

nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt hiÖn cã , hay ®©y chØ lµ biÓu hiÖn ph¸p lý cña nh÷ng

quan hÖ së h÷u , trong ®ã tõ tr­íc tíi nay c¸c lùc l­îng s¶n xuÊt vÉn ph¸t

13

triÓn . Tõ chç lµ nh÷ng h×nh thøc ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt , khi ®ã

b¾t ®Çu thêi ®¹i cña cuéc c¸ch m¹ng x· héi .

2. BiÓu hiÖn cña mèi quan hÖ tõ n¨m 1954 - 1975 ë ViÖt Nam.

N¨m 1954 sau khi hoµ b×nh lËp l¹i ë miÒn B¾c , §¶ng ta ®· thùc hiÖn

chñ tr­¬ng ®­a ®Êt n­íc tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi bá qua t­ b¶n chñ nghÜa .

MÆc dï chñ tr­¬ng ®ua ®Êt n­íc tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi ®· ®­îc x¸c ®Þnh

tõ ®Çu thÕ kû XX , nh­ng ®Õn thêi gian nµy míi cã ®iÒu kiÖn ®Ó ®­a ®Êt n­íc

tiÕn lªn theo con ®­êng nµy . Tuy nhiªn sau mét thêi gian dµi n­íc ta ph¶i

chÞu ¸ch thèng trÞ cña thùc d©n Ph¸p víi nh÷ng chÝnh s¸ch thèng trÞ “ngu

d©n” cña chóng ®· lµm cho con ng­êi cña ®Êt n­íc chóng ta kÐm ph¸t triÓn

vµ bÞ tôt hËu , ®iÒu ®ã ¶nh h­ëng trùc tiÕp ®Õn lùc l­îng s¶n xuÊt , nã lµm

cho nÒn kinh tÕ n­íc ta bÞ tôt hËu rÊt nhiÒu n¨m so víi thÕ giíi bªn ngoµi .

Chóng ta ®Òu biÕt r»ng ph­¬ng thøc s¶n xuÊt lµ c¸ch con ng­êi thùc hiÖn qu¸

tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt ë nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh . Ph­¬ng thøc s¶n

xuÊt lµ sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt vµ lùc l­îng s¶n xuÊt

, trong ®ã lùc l­îng s¶n xuÊt lµ thèng nhÊt h÷u c¬ gi÷a t­ liÖu s¶n xuÊt (tr­íc

hÕt lµ c«ng cô lao ®éng) vµ nh÷ng ng­êi sö dông nh÷ng t­ liÖu nµy ®Ó s¶n

xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt . Trong lùc l­îng s¶n xuÊt yÕu tè con ng­êi ®ãng vai

trß chñ thÓ vµ quyÕt ®Þnh . Con ng­êi ch¼ng nh÷ng lµ chñ thÓ tham gia trùc

tiÕp vµo qu¸ tr×nh lao ®éng s¶n xuÊt b»ng søc m¹nh c¬ b¾p , trÝ tuÖ cña m×nh

, mµ cßn kh«ng ngõng s¸ng t¹o ra nh÷ng c«ng cô lao ®éng ®Ó s¶n xuÊt . Tõ

t×nh h×nh lùc l­îng s¶n xuÊt nh­ vËy nªn quan hÖ s¶n xuÊt trong thêi k× nµy

tån t¹i nhiÒu h×nh thøc së h÷u kh¸c nhau ®ã lµ : Së h÷u c¸ nh©n , së h÷u tËp

thÓ vµ së h÷u t­ b¶n t­ nh©n . Trong hoµn c¶nh ph­¬ng thøc s¶n xuÊt diÔn ra

14