8
x· héi chuyÓn tõ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi thÊp lªn h×nh th¸i kinh tÕ x· héi cao
h¬n.
a. Nh÷ng t¸c ®éng cña lùc lîng s¶n xuÊt quan hÖ s¶n xuÊt.
Quan hÖ s¶n xuÊt ®îc h×nh thµnh, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn ®Òu do lùc
lîng s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh.
Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, ®Ó lao ®éng bít nÆng nhäc vµ ®¹t hiÖu qu¶
cao h¬n, con ngêi lu«n lu«n t×m c¸ch c¶i tiÕn, hoµn thiÖn c«ng cô lao ®éng
míi tinh x¶o h¬n.Cïng víi sù ph¸t triÓn cña c«ng cô lao ®éng th× kinh
nghiÖm s¶n xuÊt, thãi quen lao ®éng, kÜ n¨ng s¶n xuÊt, kiÕn thøc khoa häc
cña con ngêi còng tiÕn bé. Lùc lîng s¶n xuÊt trë thµnh yÕu tè c¸ch m¹ng
nhÊt. Cßn quan hÖ s¶n xuÊt lµ yÕu tè t¬ng ®èi æn ®Þnh, cã khuynh híng l¹c
hËu h¬n lµ sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. Lùc lîng s¶n xuÊt lµ néi
dung cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt, cßn quan hÖ s¶n xuÊt lµ h×nh th¸i x· héi cña
nã. Trong mèi quan hÖ gi÷a néi dung vµ h×nh thøc th× h×nh thøc phô thuéc
néi dung, néi dung quyÕt ®Þnh h×nh thøc, néi dung thay ®æi tríc, sau ®ã
h×nh thøc míi biÕn ®æi theo.
Cïng víi sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt còng h×nh
thµnh vµ biÕn ®æi phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña cña lùc lîng s¶n
xuÊt. Sù phï hîp ®ã lµ ®éng lùc s¶n xuÊt ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Khi lùc lîng
s¶n xuÊt ph¸t triÓn lªn mét tr×nh ®é míi , quan hÖ s¶n xuÊt cò kh«ng cßn phï
hîp nòa nªn buéc ph¶i thay thÕ b»ng mèi quan hÖ míi phï hîp víi tÝnh chÊt
vµ tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt, më ®êng cho lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t
triÓn.
9
b. Sù t¸c ®éng trë l¹i cña quan hÖ s¶n xuÊt ®èi víi lùc lîng s¶n xuÊt
Sù h×nh thµnh , biÕn ®æi , ph¸t triÓn cña quan hÖ s¶n xuÊt phô thuéc
vµo tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt . Nhng quan hÖ s¶n xuÊt lµ
h×nh thøc x· héi mµ lùc lîng s¶n xuÊt dùa vµo ®ã ®Ó ph¸t triÓn , nã t¸c ®éng
trë l¹i ®èi víi lùc lîng s¶n xuÊt:Cã thÓ thóc ®Èy hoÆc k×m h·m sù ph¸t triÓn
cña lùc lîng s¶n xuÊt .
Quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n
xuÊt th× nã trë thµnh ®éng lùc c¬ b¶n thóc ®Èy më ®êng cho lùc lîng s¶n
xuÊt ph¸t triÓn . Ngîc l¹i quan hÖ s¶n xuÊt lçi thêi kh«ng cßn phï hîp víi
tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt , béc lé m©u thuÉn gay g¾t víi
lùc lîng s¶n xuÊt th× trë thµnh chíng ng¹i k×m h·m sù ph¸t triÓn cña lùc
lîng s¶n xuÊt . Song sù t¸c dông k×m h·m ®ã chØ lµ t¹m thêi , theo tÝnh chÊt
tÊt yÕu kh¸ch quan th× nã sÏ bÞ thay thÕ b»ng kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt míi phï
hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt . Së dÜ quan hÖ s¶n xuÊt
cã t¸c ®éng m¹nh mÏ ®èi víi lùc lîng s¶n xuÊt v× nã quy ®Þnh môc ®Ých cña
s¶n xuÊt , quy ®Þnh hÖ thèng cña tæ chøc , qu¶n lý x· héi , quy ®Þnh ph¬ng
thøc ph©n phèi cña c¶i Ýt hay nhiÒu mµ ngêi lao ®éng ®îc hëng . Do ®ã
nã ¶nh hëng ®Õn th¸i ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt chñ yÕu cña x· héi ( con
ngêi ) , nã t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn hoÆc kÝch thÝch hoÆc h¹n chÕ viÖc c¶i tiÕn
c«ng cô lao ®éng , ¸p dông nh÷ng thµnh tùu khoa häc kÜ thuËt vµo s¶n xuÊt ,
hîp t¸c vµ ph©n c«ng lao ®éng . Mçi kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt lµ mét hÖ thèng ,
mét chØnh thÓ h÷u c¬ gåm ba mÆt : Quan hÖ së h÷u , quan hÖ qu¶n lý vµ
quan hÖ ph©n phèi . ChØ trong chØnh thÓ ®ã quan hÖ s¶n xuÊt míi trë thµnh
®éng lùc thóc ®Èy hµnh ®éng nh»m ph¸t triÓn s¶n xuÊt.
10
c. Mèi quan hÖ gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt qua sù t¸c
®éng lÉn nhau.
Sù thèng nhÊt vµ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ
s¶n xuÊt x· héi hîp thµnh ph¬ng thøc s¶n xuÊt . Trong sù thèng nhÊt biÖn
chøng nµy , sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh ®èi
víi quan hÖ s¶n xuÊt . Quan hÖ s¶n xuÊt ph¶i phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh
®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt . Lùc lîng s¶n xuÊt thêng xuyªn vËn
®éng , ph¸t triÓn nªn quan hÖ s¶n xuÊt còng lu«n lu«n thay ®æi nh»m ®¸p øng
yªu cÇu ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt . Tõ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a
lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt lµm h×nh thµnh quy luËt quan hÖ s¶n
xuÊt ph¶i phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt .
§©y lµ quy luËt kinh tÕ chung cña mäi ph¬ng thøc s¶n xuÊt .
Quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é
cña lùc lîng s¶n xuÊt lµ quy luËt c¬ b¶n cña sù ph¸t triÓn loµi ngêi . Sù t¸c
®éng cña nã trong lÞch sö lµm cho x· héi chuyÓn tõ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi
thÊp lªn h×nh th¸i x· héi cao h¬n.
II - Sù biÓu hiÖn mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt
vµ quan hÖ s¶n xuÊt tõ tríc ®Õn nay nãi chung vµ tõ n¨m 1954 ®Õn nay
ë ViÖt Nam .
1 . Sù biÓu hiÖn mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt vµ
quan hÖ s¶n xuÊt tõ tríc ®Õn nay.
11
Theo Chñ nghÜa Mac-Lªnin th× loµi ngêi tõ tríc ®Õn nay ®· tr¶i qua
5 h×nh th¸i kinh tÕ x· héi. Tõ thêi kú m«ng muéi ®Õn hiÖn ®¹i nh ngµy nay,
®ã lµ : Thêi kú c«ng x· nguyªn thuû , thêi kú chiÕm h÷u n« lÖ , thêi kú
phong kiÕn , thêi kú t b¶n chñ nghÜa vµ thêi kú x· héi chñ nghÜa. Trong mçi
h×nh th¸i kinh tÕ x· héi ®îc quy ®Þnh bëi mét ph¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt
®Þnh . ChÝnh nh÷ng nh÷ng ph¬ng thøc s¶n xuÊt vËt chÊt lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh
sù ph¸t triÓn cña mçi h×nh th¸i kinh tÕ x· héi . trong ®ã h×nh th¸i kinh tÕ x·
héi thêi k× c«ng x· nguyªn thuû lµ h×nh th¸i s¶n xuÊt tù cung tù cÊp . §©y lµ
kiÓu tæ chøc kinh tÕ ®Çu tiªn mµ loµi ngêi sö dông . ë thêi k× nµy lùc lîng
s¶n xuÊt cha ph¸t triÓn , nã chØ lµ s¶n xuÊt tù cung tù cÊp , khi mµ lao ®éng
thñ c«ng chiÕm vÞ trÝ thèng trÞ . Vµ trong h×nh th¸i kinh tÕ x· héi nµy do lùc
lîng s¶n xuÊt cha ph¸t triÓn nªn kÐo theo sù chËm ph¸t triÓn cña quan hÖ
s¶n xuÊt . §©y lµ mèi quan hÖ kiÓu tæ chøc s¶n xuÊt tù nhiªn , khÐp kÝn trong
ph¹m vi nhá cña tõng ®¬n vÞ , kh«ng cho phÐp më réng mèi quan hÖ víi c¸c
®¬n vÞ kh¸c . H×nh th¸i kinh tÕ x· héi nµy cßn tån t¹i ®Õn thêi k× chiÕm h÷u
n« lÖ . §Õn thêi k× phong kiÕn s¶n xuÊt tù cung tù cÊp tån t¹i díi h×nh thøc
®iÒn trang , th¸i Êp vµ kinh tÕ n«ng d©n gia trëng . V× vËy mµ ph¬ng thøc
s¶n xuÊt ë c¸c thêi k× nµy cã tÝnh chÊt b¶o thñ , tr× trÖ vµ bÞ giíi h¹n ë nhu
cÇu h¹n hÑp tho¶ m·n tiªu dïng néi bé tõng gia ®×nh .....
Do mçi h×nh th¸i kinh tÕ x· héi nh vËy nªn quan hÖ s¶n xuÊt cña nã
còng t¬ng øng víi mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh cña lùc lîng s¶n xuÊt ®ång thêi
tiªu biÓu cho mét giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña lÞch sö loµi ngêi .
Trong c¸c quy luËt kh¸ch quan chi phèi sù vËn ®éng ph¸t triÓn c¸c
h×nh th¸i kinh tÕ x· héi th× lùc lîng s¶n xuÊt b¶o ®¶m tÝnh kÕ thõa trong sù
ph¸t triÓn tiÕn lªn cña x· héi , quy ®Þnh khuynh híng ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn
12
cao . Quan hÖ s¶n xuÊt lµ mÆt thø hai cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt biÓu hiÖn
tÝnh gi¸n ®o¹n trong sù ph¸t triÓn cña lÞch sö . Nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt lçi
thêi l¹c hËu ®îc xo¸ bá vµ thay thÕ b»ng nh÷ng kiÓu s¶n xuÊt míi cao h¬n
trong thêi k× t b¶n chñ nghÜa . Trong thêi k× nµy , M¸c nhËn ®Þnh r»ng :
“ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa kh«ng thÓ tån t¹i vÜnh viÔn , mµ chØ
lµ sù qu¸ ®é t¹m thêi trong lÞch sö . Qu¸ tr×nh ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña
ph¬ng thøc s¶n xuÊt nµy . Nã kh«ng chØ t¹o ra tiÒn ®Ò x· héi mµ ®iÒu quan
träng lµ ®· t¹o ra nh÷ng tiÒn ®Ò vËt chÊt , kinh tÕ cho sù phñ ®Þnh sù ra ®êi
cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt míi .” ®· ®îc tr×nh bÇy trong t¸c phÈm “Chèng
§uy-rinh” cña F.¡nghen . §ã lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan theo ®óng yªu cÇu
cña quan hÖ s¶n xuÊt ph¶i phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n
xuÊt .
Tõ sù ph©n tÝch trªn cho thÊy l«gic tÊt yÕu cña sù thay thÕ ph¬ng thøc
s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa vµ sù ra ®êi cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt míi - Céng
s¶n chñ nghÜa vÒ mÆt lý thuyÕt lµ phï hîp víi quy luËt tiÕn ho¸ cña lÞch sö
loµi ngêi .
Theo quan niÖm cña C.Mac giai ®o¹n nµy ph¶i lµ mét x· héi céng s¶n
chñ nghÜa ®· ph¸t triÓn trªn c¬ së chÝnh nã . Do ®ã vÒ mäi ph¬ng diÖn kinh
tÕ , ®¹o ®øc, tinh thÇn cßn mang dÊu vÕt cña x· héi cò . Trong giai ®o¹n nµy
quyÒn lîi kh«ng bao giê cã thÓ ë møc cao h¬n chÕ ®é kinh tÕ vµ sù ph¸t triÓn
v¨n ho¸ cña x· héi do chÕ ®é kinh tÕ ®ã quyÕt ®Þnh , cho nªn ph©n phèi theo
lao ®éng lµ kh«ng tr¸nh khái . Tõ nh÷ng ®iÓm nµy cã thÓ thÊy giai ®o¹n x·
héi chñ nghÜa cã nh÷ng ®Æc trng kinh tÕ chñ yÕu sau : T×nh ®é x· héi ho¸
tuy cã cao h¬n chñ nghÜa t b¶n song cßn thÊp h¬n so víi giai ®o¹n cao cña
x· héi céng s¶n . Quan hÖ së h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt tån t¹i díi hai h×nh