501
QUY TRÌNH SÀNG LỌC UNG THƢ CỔ TỬ CUNG
I. ĐẠI CƢƠNG
Ung thư cổ tử cung (KCTC) hiện đang là một trong những ung thư phổ biến nhất
hiện nay. Bệnh đứng thứ 3 trên thế giới và thứ hai tại Việt Nam chỉ sau ung thư vú. U
có tỉ lệ tử vong cao do bệnh thường phát hiện ở giai đoạn muộn. Tuy nhiên, nếu phát
hiện sớm thì sẽ giảm được gánh nặng bệnh tật và tỉ lệ tử vong. Do đó, nhu cầu sàng
lọc bệnh trên diện rộng và có hệ thống được đặt ra. Rất nhiều nghiên cứu trong y văn
đã chứng tỏ rằng phương pháp xét nghiệm tế bào học bằng nhuộm Papanicolaou có
giá trị chẩn đoán cao với độ nhạy trên 95 . Tại Việt Nam, hầu như chỉ các bệnh viện
tuyến tỉnh mới có khoa giải phẫu bệnh – tế bào, nơi có khả năng làm xét nghiệm tế
bào. Do đó, cần phải tìm ra phương pháp đơn giản hơn để thay thế Pap smear. Tổ
chức y tế thế giới đã khuyến cáo thay thế phương pháp xét nghiệm tế bào học bằng
nghiệm pháp quan sát cổ tử cung bằng bôi acid acetic 3-5% - VIA (Visual inspection
with acetic acid) và lugol 5% - VILI (Visual inspection with Lugol iodine).
Nguyên nhân đầu bảng gây ung thư cổ tử cung là virus sinh u nhú ở người - HPV
(Human papilloma virus). Nhiều bằng chứng cho thấy HPV xuất hiện trong 100
trường hợp ung thư xâm nhập (nhưng ở dạng kết hợp). Khi nhiễm HPV, nguy cơ ung
thư tăng 15 lần, nhưng nguy cơ này tăng lên đến 38,5 lần khi nhiễm ở độ tuổi dưới
25. Ngoài ra, quan hệ tình dục sớm, có nhiều bạn tình hoặc chồng/bạn trai có nhiều
bạn tính, sinh con nhiều là những yếu tố nguy cơ cao của KCTC. Ngoài ra, các yếu tố
khác như vệ sinh sinh dục, thuốc lá, thuốc tránh thai và chế độ ăn cũng có vai trò nhất
định trong bệnh sinh ung thư cổ tử cung.
II. CÁC ĐỐI TƢỢNG SÀNG LỌC
Sàng lọc bằng VIA và/hoặc tế bào cổ tử cung cần được tiến hành cho những phụ
nữ trong độ tuổi từ 21-70, đã quan hệ tình dục, ưu tiên cho nhóm phụ nữ nguy cơ
trong độ tuổi từ 30-50: Từ 21-29 tuổi: sàng lọc 2 năm một lần; từ 30-70 tuổi: sàng lọc
2 năm một lần, sau 3 lần xét nghiệm âm sàng lọc liên tiếp có kết quả âm tính thì có
thể sàng lọc 3 năm một lần; Trên 70 tuổi: có thể ngừng sàng lọc nếu có ít nhất 3 lần
xét nghiệm sàng lọc có kết quả âm tính hoặc không có kết quả xét nghiệm bất thường
trong vòng 10 năm trước đó.
III. QUY TRÌNH SÀNG LỌC KCTC TẠI TUYẾN XÃ, HUYỆN
Do điều kiện kinh tế, kỹ thuật hạn chế tại tuyến xã, huyện nên không thể áp dụng
được xét nghiệm tế bào học. Tại tuyến cơ sở này, chỉ nên áp dụng nghiệm pháp VIA
và VILI khi khám lâm sàng.
1. Nghiệm pháp VIA
1.1. Đại cương
502
Nghiệm pháp acid acetic hay còn gọi tắt là VIA (Visual inspection with acetic
acid) là nghiệm pháp chấm cổ tử cung bằng dung dịch acid acetic 3-5% và quan sát
bằng mắt thường để phát hiện những bất thường bao gồm các tổn thương tiền ung
thư. Đây là phương pháp đơn giản, dễ thực hiện, không lệ thuộc vào phòng xét
nghiệm, rẻ tiền, tương đối chính xác, có hiệu quả cao, rất thích hợp cho những nơi có
điều kiện kinh tế và y tế hạn chế.
Khác với xét nghiệm tế bào học âm đạo, VIA có thể thực hiện vào bất kỳ lúc
nào, ngay cả khi có kinh (trừ khi ra huyết quá nhiều), trong khi có thai, khám hậu sản,
hoặc kiểm tra sau nạo. VIA cũng có thể thực hiện khi người phụ nữ đến khám các
bệnh lây qua đường tình dục, HIV.
1.2. Người thực hiện
Bác sĩ, nữ hộ sinh, y sĩ sản nhi, điều dưỡng đã được huấn luyện về VIA và
được hỗ trợ sau huấn luyện thông qua giám sát lồng ghép.
1.3. Chỉ định
Phụ nữ trong độ tuổi 21-70, đã có quan hệ tình dục. Ưu tiên cho phụ nữ trong
độ tuổi 30-50; Có thể quan sát được toàn bộ vùng chuyển tiếp.
1.4. Phương thức thực hiện
Chuẩn bị: Hỏi và ghi các thông tin cần thiết; người bệnh: giải thích mục đích
thủ thuật, hướng dẫn nằm trên bàn khám phụ khoa; dụng cụ: mỏ vịt, đèn cổ ngỗng có
đủ ánh sáng, dung dịch acid acetic.
Khám: Quan sát bộ phận sinh dục ngoài và đặt mỏ vịt để quan sát cổ tử cung.
Kiểm tra xem có các viêm nhiễm như viêm cổ tử cung, viêm âm đạo hoặc mủ nhày.
Dùng gạc lau sạch dịch, máu hoặc mủ.
Dùng một gạc hoặc bông sạch cuộn nhỏ chấm acid acetic 5 và bôi vào trong
cổ tử cung. Quan sát cổ tử cung, đặc biệt ở gần ranh giới biểu mô vảy-trụ. Sau bôi
acid acetic 20-30 giây, các hình ảnh soi sẽ rõ nét. Acid acetic sẽ hết tác dụng trong
vòng 1-2 phút, vì vậy nếu soi lâu thì nên bôi lần nữa. Dưới tác dụng của acid acetic:
Các cửa tuyến đang chế tiết thu nhỏ lại; hình ảnh lộ tuyến như hình chùm nho hay
ngón tay găng; Các vết sừng hóa màu trắng ngà nổi bật lên trên nền hồng nhạt của
biểu mô lát; các tổn thương hủy hoại của biểu mô lát sẽ thẫm màu lên, có bờ r ràng,
lau mạnh có thể chảy máu.
1.5. Ý nghĩa của nghiệm pháp Acid Acetic
Có thể phân biệt được lộ tuyến với các tổn thương sừng hóa hay bị hủy hoại là
những tổn thương nghi ngờ cần theo d i (các mảng trắng hoặc thẫm màu); chuyển
làm nghiệm pháp Lugol khi thấy các mảng trắng hoặc niêm mạc sẫm màu.
2. Nghiệm pháp Lugol (còn gọi là nghiệm pháp Schiller hoặc VILI – visual
inspection with Lugol’s iodine)
503
2.1. Khái lược về nghiệm pháp VILI
Là phương pháp chấm cổ tử cung bằng dung dịch Lugol 5 và quan sát bằng mắt
thường. Bình thường các tế bào bề mặt của cổ tử cung bắt màu nâu khi chấm dung
dịch này. Nếu lớp tế bào này bị mất thì biểu hiện bằng màu vàng hoặc nâu nhạt. Đây
cũng là phương pháp đơn giản, rẻ tiền, có hiệu quả, có thể áp dụng cho những nơi có
điều kiện kinh tế và y tế hạn chế.
2.2. Người thực hiện
Bác sĩ, nữ hộ sinh, y sĩ sản nhi, điều dưỡng đã được huấn luyện về VILI và được
hỗ trợ sau huấn luyện thông qua giám sát lồng ghép
2.3. Chỉ định
Phụ nữ trong độ tuổi hoạt động tình dục, đã quan hệ tình dục; có thể quan sát được
toàn bộ vùng chuyển tiếp
2.4. Cách tiến hành
- Quá trình chuẩn bị và kiểm tra tình trạng cổ tử cung, âm đạo trước khi chấm dung
dịch Lugol cũng tương tự như trước khi chấm acid acetic.
- Dùng một gạc hoặc bông sạch cuộn nhỏ nhúng vào dung dịch Lugol và chấm lên
cổ tử cung. Sau 1-2 giây, Lugol sẽ bám biểu mô lát. Bình thường, biểu mô sẽ có
màu nâu gụ. Vùng nào mất biểu mô lát, mất glycogen, sẽ không có màu nâu và
vẫn giữ được màu hồng nhạt. Sau khi kiểm tra, dùng gạc hoặc bông khô lau hết
dung dịch Lugol còn sót lại.
Nếu nhân viên y tế phát hiện các tổn thương bất thường như mất màu Lugol, sùi
loét… thì chuyển lên tuyến trên ngay.
2.5. Ý nghĩa
Chứng nghiệm VILI giúp ta:
- Nhận định lại các hình ảnh đã thấy khi soi dưới acid acetic; phát hiện các vùng iod
âm tính thực sự; đánh giá mức độ thuần thục của biểu mô lát; nhận định r ranh
giới của các tổn thương.
- Như vậy, nghiệm pháp VILI bổ sung cho nghiệm pháp acid acetic, giúp ta xác
định một cổ tử cung hoàn toàn bình thường với một cổ tử cung mà biểu mô lát bị
thay đổi tính chất (do viêm), hoặc do mất biểu mô lát (do có tổn thương). Tuy
nhiên không đặc hiệu, vì nó không phân biệt được tổn thương lành tính và ác tính.
Một tổ chức ung thư, một biểu mô non mới tái tạo, một đám lộ tuyến, và một biểu
mô teo đét của người già, đều chưa thuần thục nên không bắt màu lugol.
504
Sơ đồ 1: Quy trình sàng lọc ung thư tại tuyến xã, huyện
IV Sàng lọc ung thƣ tại tuyến tỉnh
Do tuyến tỉnh đã có khoa Giải phẫu bệnh – tế bào nên tại đây cần đặt xét nghiệm
tế bào học làm trọng tâm trong sàng lọc phát hiện sớm KCTC. Bên cạnh đó, khi xét
nghiệm tế bào nghi ngờ tổn thương nội biểu mô thì kết hợp soi cổ tử cung và sinh
thiết tổn thương để chẩn đoán sâu hơn. Phương pháp này có độ nhạy cao và là
phương pháp hữu hiệu bởi dễ thực hiện, không đắt tiền và cho kết quả chính xác và
có thể áp dụng cho một quần thể lớn.
1. Người thực hiện
- Lấy bệnh phẩm: Bác sĩ sản phụ khoa, kỹ thuật viên, nữ hộ sinh, y sĩ sản – nhi được
huấn luyện về kỹ thuật lấy bệnh phẩm xét nghiệm tế bào học.
- Đọc sàng lọc kết quả bệnh phẩm: bác sĩ Giải phẫu bệnh – tế bào học
2. Chỉ định
2.1. Xét nghiệm tế bào cổ tử cung
- Tất cả các phụ nữ đã có quan hệ tình dục, ưu tiên nhóm nguy cơ cao (30 – 50 tuổi).
- Không làm xét nghiệm vào những ngày có kinh; không thụt rửa âm đạo hay quan
hệ tình dục, không đặt nút gạc, các loại bọt, keo tránh thai hoặc các loại kem,
thuốc đặt âm đạo trong vòng 48 giờ trước khi xét nghiệm.
2.2. Chỉ định lặp lại xét nghiệm
Phiến đồ quá ít tế bào; phiến đồ không lấy được tế bào vùng chuyển tiếp (không có
tế bào biểu mô tuyến hoặc dị sản vảy); phiến đồ quá dày, chồng chất hoặc có quá
nhiều tế bào viêm, chất nhày, hồng cầu, các thành phần tế bào khác.
Test Lugol
Phụ nữ khám
phụ khoa
- Khám
- Test VIA
Sàng lọc lại sau 2-3 năm
Chuyển thẳng lên tuyến tỉnh
hoặc TW nếu nghi ngờ ung thư
-
+
-
505
3. Tiến hành
- Hỏi thông tin người bệnh
- Hướng dẫn người phụ nữ nằm và quan sát bộ phận sinh dục ngoài, cổ tử cung
- Lấy phiến đồ: Nhân viên y tế đặt nhẹ đầu có ngoàm của quệt bẹt vào ống CTC,
vừa tỳ nhẹ ngoàm vào vùng cổ ngoài, vừa quay từ từ 360o dọc theo vùng chuyển
tiếp giữa biểu mô vảy và biểu mô trụ, sau đó dùng đầu kia để lấy bệnh phẩm cổ
ngoài (với động tác tương tự). Tiếp đến nhân viên y tế dàn bệnh phẩm trên lam
kính và xịt dung dịch cố định
- Đọc kết quả: Theo phân loại của Bethesda
Loạn sản nhẹ (CIN I): Về tế bào học, đó là tổn thương của các tế bào thuộc lớp
bề mặt hoặc trung gian, đứng tách biệt hoặc họp thành từng đám nhỏ. Bào tương
rộng, nhân lớn và không đều, tăng sắc nhẹ; hạt nhân không nhìn thấy, màng nhân
không đều, dày lên từng chỗ hoặc biến mất, đôi khi để lại một quầng kín đáo.
Loạn sản vừa (CIN II): về mặt tế bào học, các tế bào to và tròn hơn; nhân lớn,
không đều và tăng sắc; bào tương ưa bazơ còn rộng; tỉ lệ nhân/bào tương tăng hơn.
Chúng thường tróc ra thành đám, thành dải kiểu ―dòng chảy‖.
Loạn sản nặng/ung thư (CIN III): Trên phiến đồ, gặp nhiều tế bào có đặc điểm
ác tính kiểu tế bào cận đáy và trung gian sâu. Các tế bào này to nhỏ không đều; nhân
rất lớn, không đều, đôi khi có thùy, múi, lưới nhiễm sắc đặc, có chỗ bắt màu sẫm;
nhiều nhân chia; bào tương hẹp, kiềm tính; tỉ lệ nhân/bào tương tăng r .