Sinh kế của cộng đồng ngư dân ven biển: Thực trạng và giải pháp

54 Xã hội học, số 4 (116), 2011<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> SINH KẾ CỦA CỘNG ĐỒNG NGƯ DÂN VEN BIỂN:<br /> THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP<br /> <br /> NGUYỄN XUÂN MAI*<br /> NGUYỄN DUY THẮNG**<br /> <br /> 1. Giới thiệu<br /> 1.1. Một số thông tin về tình trạng khai thác thủy sản ở Việt Nam<br /> Việt Nam có trên 3.000km bờ biển, trài dài từ Móng Cái đến Hà Tiên với bốn khu<br /> vực đánh cá chính là Vịnh Bắc Bộ, Miền Trung, Đông Nam Bộ, và Tây Nam Bộ. Vùng<br /> nước đánh bắt thủy sản được chia thành gần bờ, trong lộng và xa bờ (ngoài khơi). Vùng<br /> nước gần bờ là những khu vực trong vòng 6 hải lý tính từ bờ biển trở ra, từ 6-24 hải lý là<br /> trong lộng và ngoài khơi – trên 24 hải lý. Theo một đánh giá gần đây, tiềm năng thủy sản<br /> biển được ước tính khoảng 4,2 triệu tấn/năm, trong đó sản lượng đánh bắt cho phép hàng<br /> năm là 1,7 triệu tấn. Trong năm 2010, tổng sản lượng khai thác biển đạt 2,5 triệu tấn, vượt<br /> quá ngưỡng cho phép đánh bắt gần 50%.<br /> Truyền thống của cộng đồng ngư dân ven biển là đánh bắt trực tiếp từ bãi biển hoặc<br /> trong rừng ngập mặn nông, cửa sông, đầm phá, nhờ ảnh hưởng của thủy triều. Một loạt các<br /> ngư cụ từ đơn giản đến tinh vi đã được sử dụng để bắt tất cả các loại cá và các loài động<br /> vật có vỏ. Trong năm 2010, khoảng 107.500 tàu thuyền đánh cá nhỏ đang hoạt động gần<br /> bờ, trong đó có 5.200 tàu thuyền là không có động cơ (đánh cá dọc theo bờ biển với mức<br /> nước 4-5 m ), còn lại khoảng 102.300 tàu thuyền cơ giới nhỏ (20CV đến 20CV-90CV. Các hộ sẽ cử ra trưởng nhóm và xây<br /> dựng các quy định hoạt động của nhóm. Mô hình này đã được thảo luận với các nhóm dân<br /> đánh bắt. Tuy nhiên, ngư dân ở ấp Mỹ Thanh (Vĩnh Hải) và Mỏ Ó (xã Trung Bình) tỉnh<br /> Sóc Trăng cho rằng mô hình này khó thực hiện và không bền vững vì việc đồng sở hữu sẽ<br /> dẫn đến không ai chịu trách nhiệm. Vì vậy, mô hình này cần được thảo luận kỹ với các hộ<br /> và trên nguyên tắc tự nguyện.<br /> Các hộ ngư dân ở xã An Thạnh 3, huyện Cù lao Dung, Sóc Trăng, đề xuất cải hoán<br /> tàu đánh bắt của họ sang tàu vận tải để làm dịch vụ vận tải mía, vật liệu xây dựng và các<br /> hàng hóa khác. Một mô hình HTX dịch vụ đã được đưa ra để thảo luận. Theo đó, cải hoán<br /> các tàu đánh bắt (nếu có thể) hoặc đóng mới một số tàu vận tải và thành lập HTX dịch vụ<br /> vận tải. HTX sẽ quản lý và điều phối hoạt động của đội tàu. Nhu cầu vận chuyển mía từ Cù<br /> Lao Dung và các địa phương khác đến nhà máy đường Sóc Trăng, vận chuyển vật liệu xây<br /> dựng và hàng hóa khác trên địa bàn huyện rất lớn. Mô hình HTX này sẽ thu hút được nhiều<br /> lao động có kinh nghiệm sông nước của các hộ đánh bắt cũng như các lao động phổ thông<br /> ở địa phương.<br /> Mô hình hợp tác xã nghêu: hiện tại ở Sóc Trăng đã có một HTX nghêu với hơn 500<br /> hộ thành viên. Các hộ tham gia HTX phải đóng một khoản lệ phí hội viên là 50.000đ/hộ và<br /> được cấp phát một thẻ thành viên. Các hộ sẽ được quyền khai thác nghêu trong bãi nghêu<br /> của HTX theo tiêu chuẩn và quy định của HTX mà các hộ cam kết. Sản phẩm khai thác sẽ<br /> được phân bổ theo tỷ lệ người lao động hưởng 70% và HTX 30%. Mô hình HTX này một<br /> mặt tập trung được các lao động đánh bắt ven bờ bỏ nghề đánh bắt tự do để chuyển vào<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Mai Văn Hai & Nguyễn Duy Thắng 65<br /> <br /> <br /> <br /> khai thác nghêu trong HTX, mặt khác họ tham gia bảo vệ nguồn tài nguyên thiên nhiên ven<br /> bờ và rừng ngập mặn, tránh việc khai thác bừa bãi bởi những người dân từ bên ngoài cộng<br /> đồng.<br /> Các mô hình sinh kế dựa vào đất<br /> Các mô hình sinh kế thay thế đánh bắt ven bờ có thể theo định hướng lâu bền hơn<br /> với các mô hình chuyển đổi sinh kế không đánh bắt, dựa vào đất hay không dựa vào đất.<br /> Tùy theo đặc điểm vốn tài nguyên đất đai, con người, tài chính, điều kiện tự nhiên, môi<br /> trường kinh tế khu vực… mà các cộng đồng ven biển có thể lựa chọn các mô hình sinh kế<br /> thay thế phù hợp. Chẳng hạn, ở khu vực Bắc trung bộ và Duyên hải Nam trung bộ, điều<br /> kiện đất đai hạn chế hơn nhiều so với ĐBSCL nên các mô hình sinh kế thay thế dựa vào<br /> đất có thể khó lựa chọn hơn các loại mô hình khác. Mặt khác, trong điều kiện vốn tài<br /> nguyên như đất, mặt nước rất khan hiếm thì các mô hình sinh kế được đề xuất cần dựa trên<br /> nhu cầu thị trường. Bên cạnh đó, việc tận dụng các lợi thế của các dải đất đai ven bờ, của<br /> các đầm phá, để NTTS như ngao-loài nuôi không cần cho ăn, thích hợp cho các hộ nghèo,<br /> cận nghèo.<br /> Trồng rừng ngập mặn và NTTS sinh thái<br /> Rừng ngập mặn (RNM) có ý nghĩa quan trọng về kinh tế, xã hội, môi trường, với<br /> nhiều tác dụng như: bảo vệ tính đa dạng sinh học của thảm thực vật ngập mặn; phòng hộ<br /> ven biển và mở nhanh diện tích các bãi bồi ra biển; giảm bớt sự xáo trộn đất đai và ô<br /> nhiễm nguồn nước ven biển; tạo sinh kế cho ngư dân nếu được quản lý bền vững. Do đó,<br /> việc phục hồi hệ sinh thái RNM ven biển là việc làm cần thiết và mang tính cấp bách đối<br /> với nhiều tỉnh ven biển của Việt nam.<br /> Trồng trọt và chăn nuôi<br /> Trồng trọt là mô hình sinh kế chủ yếu dựa vào nguồn lực đất đai và lực lượng lao<br /> động, và sẽ hiệu quả hơn nếu thực hiện tại các địa phương có kinh nghiệm và thành công<br /> nhất định về mô hình sinh kế này. Trong mẫu khảo sát, các xã thuộc Sóc Trăng có thế<br /> mạnh về đất đai, kinh nghiệm trồng mía, hành tím, dưa hấu, lúa, cây thuốc cá…; xã Ninh<br /> Lộc, Khánh Hòa có đất để phát triển trồng trọt tại các thôn nông nghiệp, xã Ninh Vân có<br /> thành công ban đầu về trồng tỏi Lý Sơn (loại tỏi lấy giống từ đảo Lý Sơn). Các xã thuần<br /> ngư như Ngư Lộc và xã bãi ngang Hải Ninh-Thanh Hóa hầu như không có đất nông nghiệp<br /> nên không có nhiều cơ hội để phát triển theo hướng này.<br /> Mô hình tái định canh, định cư từ dự án rừng ngập mặn trên địa bàn huyện Vĩnh<br /> Châu, Sóc Trăng là một bài học tốt để giảm thiểu sức ép khai thác lên nguồn tài nguyên<br /> ven biển. Trong dự án này, mỗi hộ tái định cư được phân 0,5 ha đất để canh tác. Các hộ đã<br /> kết hợp mô hình trồng màu và nuôi cua, cá và chăn nuôi gia cầm (vịt) rất hiệu quả, mang<br /> lại thu nhập ổn định và bền vững cho các hộ. Mô hình này có thể nhân rộng cho các xã có<br /> quỹ đất sản xuất.<br /> Các mô hình sinh kế không dựa vào đất<br /> Chế biến, buôn bán và dịch vụ thủy sản là những nghề cần thiết cho sự phát triển<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 66 Sinh kế của cộng đồng cưv dân ven biển…..<br /> <br /> <br /> <br /> ngành thủy sản, gia tăng giá trị, tạo thêm việc làm… Nhiều nghề chế biến là những nghề<br /> truyền thống của địa phương như chế biến các sản phẩm khô, nước mắm, mắm tôm…. Các<br /> nghề chế biến khác như đông lạnh, đóng hộp… tạo ra giá trị gia tăng cao, hướng về xuất<br /> khẩu, khuyến khích sự hình thành những sản phẩm đánh bắt hay nuôi trồng chủ lực, cũng<br /> tạo nhiều việc làm, đặc biệt cho lao động nữ. Các dịch vụ như thu mua, cung ứng vật tư<br /> trên biển hay trên bờ cho đánh bắt và nuôi trồng cần được triển khai ở quy mô vừa và nhỏ<br /> (quy mô hợp tác xã và hộ gia đình). Tuy nhiên, khó khăn chính vẫn là thiếu vốn để mở<br /> rộng qui mô sản xuất và quảng bá thương hiệu, đặc biệt là nước mắm khi một số công ty<br /> quốc tế đã tham gia vào lĩnh vực sản xuất này, với kinh phí quảng cáo khổng lồ và chuyên<br /> nghiệp.<br /> Di cư: cần được xem xét như một chiến lược giải quyết việc làm, tìm kiếm các nguồn<br /> sinh kế thay thế, giảm nghèo tại các vùng ven biển. Di cư có thể đem lại nhiều lợi ích cho<br /> bản thân người di cư và gia đình họ ở cả nơi đi và nơi đến. Giải pháp cho di cư, tạo việc<br /> làm là thành lập các Trung tâm GTVL để cung cấp thông tin về thị trường lao động và làm<br /> nhiệm vụ cung ứng lao động có tay nghề, có kỹ năng và trình độ, đáp ứng yêu cầu của<br /> người sử dụng lao động. Tổ chức tốt việc cung cấp thông tin thị trường lao động cho các<br /> hộ ngư dân, nhà trường, học sinh, thanh niên để có cơ sở thực tiễn định hướng nghề nghiệp<br /> và lựa chọn việc làm, tiết kiệm chi phí cơ hội. Mặt khác, cần tổ chức đào tạo nghề cho<br /> thanh niên nhằm tăng cơ hội tiếp cận việc làm bền vững, giảm thiểu áp lực khai thác ven<br /> bờ, tạo cơ sở quan trọng phát triển kinh tế biển, cũng như giảm nghèo bền vững cho các<br /> cộng đồng ven biển.<br /> 5. Kết luận<br /> Các hộ đánh bắt ven bờ thường là các hộ nghèo, đa số là không có đất hoặc có ít đất<br /> sản xuất. Sinh kế của họ phụ thuộc chủ yếu vào các nguồn tài nguyên ven biển và mang lại<br /> thu nhập chính cho các hộ. Việc làm chính của hầu hết các thành viên có khả năng lao<br /> động đều dựa vào khai thác tài nguyên ven bờ trong điều kiện nguồn lợi ngày càng cạn<br /> kiệt. Những rủi ro của các hoạt động sinh kế hiện thời biểu hiện tính dễ tổn thương của<br /> cộng đồng ngư dân ven biển. Những rủi ro này chủ yếu xuất phát từ các nguồn lực sinh kế<br /> (vốn vật chất, vốn tài nguyên, vốn con người, vốn xã hội, vốn tài chính) bị suy giảm và yếu<br /> kém.<br /> Vì vậy, để giảm thiểu những rủi ro sinh kế hiện thời, bảo vệ và phát triển bền vững<br /> các nguồn tài nguyên ven biển, cần đầu tư nghiên cứu và xây dựng các mô hình sinh kế<br /> thay thế đánh bắt phù hợp để chuyển đổi nghề cho các hộ ngư dân đánh bắt ven bờ, đặc<br /> biệt chú ý đến lao động trẻ. Trước mắt, đầu tư thực hiện thí điểm các mô hình sinh kế đã<br /> được đề xuất trong nghiên cứu này, nếu thành công sẽ đầu tư nhân rộng, đồng thời nhân<br /> rộng những mô hình hiện đang thực hiện thành công ở mỗi địa phương.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />