50 NGUYỀ N THỈ THU TRANG - SÔNG NUỞ C TRO NG-
SÔNG NƯ Ớ C
TRONG TÂM THỨ C
NGƯ Ờ I VIỆ T
________________■
NGUYỄ N THỊ THU TRANG
ông nư ố c từ lâ u v ẫ n là h ìn h ả n h quen
thuộ c, dun g dị n h ấ t về quê hư ơ ng,
b ả n quá n tro n g lòng m ỗ i ngư ờ i d ân Việ t.
Mỏ đầ u b ài thơ "Tông b iệ t hành", T hâm
T âm viế t:
Đư a ngư ờ i ta không đư a qua sông
Sao có tiế ng sóng ở trong lòng
Bóng chiề u không thắ m, không vàng vọ t
Sao đầ y hoàng hôn trong m ắ t trong?...
N hiề u n h à ng h iê n cứ u, phê b ình văn
họ c đã tra n h lu ậ n và giả ng giả i rấ t n hiề u
về khổ thơ hay n h ấ t b ài này. N h ìn từ góc
độ văn hóa còn th ấ y th êm rằ n g "tiế ng sóng”
dào d ạ t kh ông p h ả i từ đáy sông m à từ
"trong lòng" ấ y chín h là tâ m thứ c sông nư ớ c
có sẵ n tro n g mỗ i ngư ờ i. N gư ờ i V iệ t xư a
cũng nh ư nay, nói tớ i ch ia li, cách trở v ẫ n
hay n gh ĩ tớ i hìn h ả n h dòng sông, con đò,
bế n nư ớ c... N ghị ch lí m à T h âm T âm đư a ra
là "không" m à "có" ấ y tự a n h ư m ộ t điể m
n h ấ n có giá trị biể u cả m và th ẩ m m ĩ rấ t
đặ c trư n g cho tâ m hồ n d ân tộ c. Ngư ờ i ra đi,
dù không qua sô n g v ẫ n n g h e â m vang sóng
vỗ và dòng sông kh ôn g có ấ y, q u a ngôn ngữ
thơ , thự c sự đã ch ả y tro n g tâm hồ n ngư ờ i
đọ c.
Nói tớ i sông nư ớ c tro n g tâ m thứ c củ a
ngư ờ i V iệ t là đề cậ p tớ i k h á n h iề u vấ n đê'
liên quan : điể u kiệ n đị a lí, môi trư ờ ng sông,
tiế n trìn h lị ch sử , đặ c điể m d ân tộ c và
phong tụ c, tậ p q u á n V.V.. T rong giớ i h ạ n
củ a m ộ t bài viế t n g ắ n cũ ng là m ộ t ý k iế n
p h á t biể u, ch ú ng tôi chỉ nói đ ế n sông nư óc
có liên q u a n đ ế n n h ậ n th ứ c, tư duy, cách
ứ ng xử c ũng n h ư biể u h iệ n tâm hồ n, cả m
xúc củ a ngư ờ i V iệ t từ xư a đế n nay.
1. Nư ớ c V iệ t N am có n h iề u con sông
lớ n nhỏ , rộ ng hẹ p khác n h a u như ng h ầ u
như vùng, m iề n nào cũ ng có. "Nư ố c" tro n g
tiế n g V iệ t còn có n ghĩa là Tổ quôc, lãn h
thổ , quố c gia, đ ấ t nư ố c... Sông nư ố c tồ n tạ i
cùng vớ i con ngư ờ i. Vớ i n h ữ n g cư dân lú a
nư ớ c, nư ớ c kh ông chỉ là điề u k iệ n tiê n
qu yế t củ a k in h tế nông ng hiệ p (nư ớ c, p hân,
cầ n, giông) m à còn là yêu cầ u đ ầ u tiên cho
mọ i sự lự a chọ n từ nơ i sin h sông đế n vị trí
q uan trọ n g n h ấ t là k in h đô củ a m ộ t nư ớ c.
T ron g m ộ t bài v iế t có tê n “VỊ th ê đị a - vãn
hóa củ a H à Nộ i n g h ìn xư a tro n g bôi cả nh
môi sinh lư u vự c sông H ồ ng và cả nư ở c V iệ t
N am ”, cố giáo sư T rầ n Quố c Vư ợ ng đã vẽ ra
tứ giác nư ớ c củ a H à Nộ i tro n g đó có hai con
sông q u a n trọ ng: sông trư ớ c là sông N hị và
sông sa u là sông Tô. G iáo sư Vư ợ ng cũng
cho rằ ng : "... các cử a ô cơ b ả n ngày trư ớ c
củ a thủ đô H à Nộ i đề u là cử a nư ớ c (đúng
vớ i khái niệ m Watergate), ví dụ : Ồ c ầ u
Giấ y nằ m ở ngã ba Tô Lị ch - Kim Ngư u...",
và tư du y sông nư ớ c ấ y còn có liên q uan
đế n việ c h ìn h th à n h n ê n n h ữ n g cả ng th ị
n hư m ặ t tiề n củ a cả m ộ t v ùng duy ên hả i
m iề n T ru n g [7:366], T hư ợ ng tọ a Thích
N guyên Đứ c, tr ụ trì chùa Hồ Sơ n, T uy Hòa
cũng cho rằ n g n gay cả việ c dự ng ch ùa,
tư ở ng n hư chỉ cầ n chọ n nơ i hẻ o lán h , "th âm
sơ n c ù n g cố c" đ ể t h u ậ n ti ệ n c ho việ c tu
h àn h , n h ư n g th ự c ra yế u tô' nư ổ c vẫ n đư ợ c
tín h đ ế n đ ầ u tiên. Suố i nư ớ c, giế ng nư ớ c
n h à ch ù a thư ờ n g r ấ t tro n g và ngọ t và
kh ông chỉ có tro n g văn chư ơ ng củ a N guyễ n
T u â n [5], Trong n h ậ n th ứ c củ a ngư ờ i Việ t,
sự hiệ n hữ u củ a sông nư ớ c k h ẳ n g đị nh sự
tồ n tạ i củ a sự sông, hay nói k hác hơ n, giá
trị củ a nư ớ c chính là đem lạ i cuộ c sông cho
con ngư ờ i. Nư ớ c dồ i dào, cây côi x an h tư ơ i,
TCVHDG só 3/2006 - NGHIÊN cứ u TRAO Đổ l 51
m ùa m àng su ng túc; sông cạ n, nư ớ c khô có
ng hĩa là sự số ng đ a n g cạ n k iệ t, đ ang bị hủ y
diệ t. D ầ n d ầ n, từ tự n h iê n tồ n tạ i khách
qu an, nư ớ c h iệ n h ữ u , chi phố i n h ậ n th ứ c và
cách ứ ng xử tro n g mỗ i con ngư ờ i. Sông
nư ớ c là dòng chả y b ấ t tậ n củ a thờ i g ian (Dù
cho sông cạ n, đá mòn...)-, là sự xác đ ị n h giớ i
h ạ n về không g ia n (Đôi ta cách m ộ t con
sông...), là ng uồ n cộ i th iê n g liê ng (ư ô'ng
nư ớ c nhớ nguồ n), là n iề m tin tro n g cuộ c
sông (Có nư ớ c, có cá / Sông có khúc, ngư ờ i
có lúc), là đạ o đứ c và cách h à n h xử (Thác
trong hơ n số ng đụ c / Chớ thấ y sóng cả mà
ngã tay chèo)... N hữ ng tín h ch ấ t: lỏ ng,
mề m , trong , lin h h oạ t, liên k ế t kh ông có
ra n h giớ i, tru y ề n n h iệ t, dễ bố c hơ i... củ a
nư ớ c dư ờ ng n hư đề u có ả n h hư ở n g đế n tín h
cách củ a ngư ờ i V iệ t. Đó cũng là hệ q uả tấ t
yế u từ m ố i q u an h ệ giữ a con ngư ờ i vở i tự
nhiên.
K hi nói đế n hệ giá trị tro n g v ă n hóa
tru y ề n th ố n g củ a ngư ờ i V iệ t, PG S. C hu
X uân D iên lư u ý rằ ng : "Trong mố i quan hệ
giữ a con ngư ờ i vớ i tự nhiên, ngư ờ i Việ t phụ
thuộ c vào tự nhiên, nư ơ ng nhờ tự nhiên hơ n
là chiế m lĩnh, làm chủ tự nhiên. K huynh
hư ớ ng đó trong ý thứ c th ể hiệ n thành sự tôn
trọ ng, sự sùng bái tự nhiên, trong hành
độ ng th ể hiệ n thành nhữ ng sự lự a chọ n có
tính chấ t thích nghi vớ i tự nhiên, tậ n dụ ng
sứ c tự nhiên hơ n là chinh phụ c tự nhiên,
dùng sứ c ngư ờ i thay th ế tự nhiên, trong
sinh hoạ t th ể hiệ n thành lố i sôhg hòa hợ p,
hòa m ình vớ i tự nhiên, gắ n bó vớ i môi
trư ờ ng tự nhiên..." [2:256-257]. Ngư ờ i V iệ t
từ xa xư a đã sông hòa vố i sông nư ở c đế n
m ứ c coi sô n g nư ớ c n h ư n g ư ờ i. C ác h đ ặ t tê n
sông phổ biế n ở cả nư ớ c là: sông Cái, sông
Con, sông C ả ... cũng th ể h iệ n m ộ t mố i qu an
hệ r ấ t th â n tìn h, r ấ t gia đ ìn h củ a con ngư ờ i
vớ i tự nh iên. Sông nư ớ c cho dù có lúc làm
nguy h ạ i hay gây khó k h ă n cho cuộ c số ng
con ngư ờ i th ì con ngư ờ i cũ ng b iế t chấ p
n h ậ n n h ư m ộ t lẽ tấ t yêu củ a tự nhiên.
C h uyệ n “Sơ n T in h - T h ủ y T in h ” dù có th ừ a
n h ậ n th ầ n n ú i th ắ n g th ầ n nư ớ c, nư ở c d ù có
dân g cao m ấ y cũ ng không n gậ p n úi đư ợ c,
như n g hằ n g năm lũ lụ t v ẫ n xả y ra vì T h ủ y
T inh v ẫ n nhở m ố ì th ù xư a và T hủ y T inh
vẫ n là m ộ t vị th ầ n m ang tín h cách ngư ờ i,
h à n h xử n hư là m ộ t ngư ờ i b ìn h thư ờ ng. Sự
giậ n dữ củ a tự n h iê n đố i vớ i con ngư ờ i
p h ầ n lố n là do con ngư ờ i đã không tô n
trọ ng nó. Đ iề u n à y còn đư ợ c th ể h iệ n rấ t ấ n
tư ợ ng qua n h iề u tru y ệ n n g ắ n củ a B ình
N guyên Lộ c như tru y ệ n “B à Mọ i h ú ”,
tru y ệ n "C âu dầ m "... T ro ng tru y ệ n “Bà Mọ i
h ú”, n h à v ăn B ìn h N gu yên Lộ c lí giả i vùng
ru ộ n g rừ n g p h ía tâ y Hồ N ai - B iên Hòa
luôn khô cạ n là do B à Mọ i lin h th iê n g giậ n
đồ ng bào K inh p h á rừ n g n ên đ ã b ị t tắ t
dòng nư ở c. T iế ng h ú tu y ệ t vọ ng, đ au đớ n
củ a ngư ờ i đ à n bà rừ ng rú m à th ầ n th á n h
ấ y vang vọ ng, là lờ i n h ắ c nhở mọ i ngư ờ i về
cách ứ ng xử vớ i tự nhiên , vê việ c cầ n bả o vệ
nguồ n nư ớ c. T ru y ệ n “C âu d ầ m ” cũng vậ y,
thôn g q u a ch u yệ n báo ứ ng h o an g đư ờ ng
củ a ông Ba, hệ quả t ấ t yế u củ a chuyệ n vét
sạ ch cá ở sông suôi, ao hồ th ậ t k h ủ n g khiế p
và con ngư ờ i p h ả i h ứ n g chị u lấ y. C âu cá là
th ú vui, là để k iế m sông n h ư n g x ét ở góc độ
cân b ằ ng sin h th á i, nế u câu triệ t để th ì môi
trư ờ ng sông nư ở c sẽ bị hủ y diệ t.
N am Bộ là vùn g sông nư ớ c vì có tớ i
57.000km đư ờ ng kên h rạ ch , sông nư ớ c
[2:313], C ũng n h ư B ìn h N guyên Lộ c, n hà
văn Sơ n N am là cây b ú t củ a sông nư ớ c
m iề n N am . Tác p h ẩ m củ a ông k hông chỉ
k h ai thác v ăn hóa sông nư ổ c N am Bộ làm
đ ể tài, bô’i cả n h dự ng tru y ệ n m à còn th ể
h iệ n r ấ t đặ c th ù ngôn ngữ , n h ậ n thứ c và
cách ứ n g xử củ a ngư ờ i m iên N am trong môi
trư ờ ng và cuộ c sông sôn g nư ớ c. Đọ c “M ùa
"len" tr â u ”, “M ộ t cuộ c b iể n d â u ”, “B ắ t sấ u
rừ n g u M in h h ạ ”, “C on B ả y đư a đò”... củ a
Sơ n N am sẽ n h ậ n ra cá tín h ngư ờ i m iề n
52 NGUYỀ N THỈ THU TRANG - SÔNG NUÓC TRO NG-
N am trọ n g n ghĩa, hào sả ng, dễ dãi... th ể
hiệ n trong sự gắ n k ế t vớ i nư óc: ruộ ng ngậ p
nư ớ c, trồ n g lú a nư óc, tôm cá rắ n rùa... là
thứ c ă n có sẵ n dư ớ i nư ớ c, n h à trê n nư óc,
chợ trê n nư ớ c, đi lạ i trên nư ớ c b ằ n g ghe,
xuồ ng, coi h á t tr ê n nư ớ c, đ ua ghe trê n
sông, n h â n du yên trên nư ớ c; th ậ m chí con
trâ u , con ch u ộ t cũng b iế t bơ i và ngư ờ i chế t
vào m ùa nư ớ c th ì đ à n h a n tá n g b ằ n g cách
dìm xác dư ớ i nư ớ c...
2, N hư vậ y, sông nư ớ c vừ a là h ìn h ả nh
chung củ a đâ't nư ớ c vừ a rấ t cá biệ t, vừ a là
tự n hiê n k hách q u a n vừ a th ể h iệ n tín h b ả n
đị a, sự k hác b iệ t củ a v ăn hóa mỗ i vùng
m iề n. N hữ ng con sông đề u giố ng n h a u ở
dòng nư ớ c ch ả y giữ a h ai bờ , n h ư n g sông
H ồ ng khác vớ i sông c ử u Long và càn g khác
vớ i nhữ n g con sông ngắ n m à dố c, chạ y từ
m iề n n úi p h ía T ây đổ x uố n g b iể n Đ ông ở
khúc ru ộ t m iên T run g...
Theo tà i liệ u [4:90], tỉ n h P h ú Y ên có
kh oả ng 50 con sông có chiề u dài trê n 10km,
tro ng đó p h ầ n lớ n là các sông n gắ n từ 10
đế n 50km. M ậ t độ sông ngòi k h á dày, tru n g
bình là 0, 5k m /km 2, n h ư ng vào m ùa n ắ n g
kéo dài từ th á n g 1 đế n th á n g 8, 9 nhiề u
sông, suố i hầ u như đề u cạ n k iệ t nư ớ c.
Nguồ n nư ớ c cung cấ p chủ yế ú là nư ớ c m ư a
và có từ 70 đế n 80% lư ợ ng nư ớ c tậ p tru n g
vào m ùa m ư a, gây nên h iệ n tư ợ n g n gậ p, lụ t
thư ờ ng xuyên. T ron g kí ứ c củ a ngư ờ i dân,
m ư a lụ t và n ắ n g h ạ n để u đ án g sợ và đề u
liên q u an tớ i nư ớ c Trờ i. N gư ờ i nông d ân
thư ờ ng cầ u k h ấ n "Lạ y trờ i mư a xuố ng / Lấ y
nư ớ c tôi uố ng...". M ư a n hiề u, m ư a ít cũng
là do đấ ng quyề n n ăng n ày "Ông không tha,
bà không tha. Trờ i cho cày lụ t hai ba tháng
mư ờ i...". Con ngư ờ i t h ậ t k hiêm như ờ ng, vì
cầ u m ong nê n mọ i sự b a n p h á t dù quá
đáng, dù làm h ạ i ngư ờ i xin, v ẫ n đư ợ c coi đó
là củ a "cho", củ a Trờ i. S ông nư ớ c cũng
không đủ rộ ng, đ ủ dài để con ngư ờ i có cả m
giác "bèo dạ t, m ây trôi" hoặ c "lênh đênh
m ặ t nư ớ c" n h ư m iề n N am và m iề n Bắ c. Có
ch ăn g ngư ờ i ta sợ n h ữ ng con "m a gia", oan
hồ n củ a n h ữ ng ngư ờ i c h ế t nư ố c, th ỉ n h
th oả n g lạ i h iệ n lên đòi n h ữ n g ngư ờ i khác là
"họ Lê, họ Nguyễ n, họ Trầ n..." th ế m ạ ng.
M ặ t kh ác, P h ú Yên cũng như các tỉ n h
du yên h ả i m iề n T ru n g, vì có m ặ t tiế p giáp
vớ i biể n Đông n ên tro n g sự n h ậ n thứ c con
ngư ờ i, biể n mớ i là b iể u tư ợ ng h ù n g vĩ, vữ ng
bề n củ a tự n h iên. N gư ờ i d ân h ay "ngó ra
ngoài biể n..." và r ấ t n h iề u câu ca dao b ắ t
đ ầ u b ằ n g cụ m từ "ngó ra" n h ư vậ y. Sin h
h o ạ t v ăn hóa g ắ n vớ i biể n có p h ầ n lấ n á t
v ăn hóa sông nư ổ c. P h ú Y ên k hô ng có m ộ t
lư ợ ng từ ngữ lớ n gắ n liề n vớ i sinh h oạ t
sông nư ớ c n h ư phư ơ n g ngữ N am Bộ n hư ng
cũng có m ộ t h ệ th ố ng ngữ n g h ĩa k h á đa
d ạ n g th ể h iệ n nế p sinh hoạ t, tư duy củ a
ngư ờ i d â n vùn g biể n, đặ c b iệ t là có h iệ n
tư ợ ng biế n âm đị a phư ơ n g ở nhữ ng làn g
ven biể n. N h iề u ngư ờ i tự giả i thích đó là do
ng uồ n nư ố c h ay cho đó là d â n biể n "ăn
sóng, nói gió" và sóng gió, m uôi b iể n làm
cứ ng tiế n g nói củ a họ . T h ế như ng, nh ư m ộ t
sự tiế p nố i tru y ề n thô ng , ngư ờ i d ân v ẫ n giữ
tụ c cúng giế ng, cú ng sông và trê n m âm
cúng sóc vọ ng, cúng n h à mớ i, bao giờ cạ nh
hai m ón gạ o, m uôi căn b ả n cũng có chai
hoặ c chén nư ớ c tron g. Trư ớ c mỗ i n h à là
m ộ t vò nư ở c giế ng. Vò làm b ằ ng đ ấ t n ên
m ùa hè nư ớ c k hô ng nóng m à m ùa đông
nư ớ c cũ ng k hô ng lạ n h . Ai đi ng ang qua,
nế u k h á t, cũ ng có th ể ghé vô m úc gáo nư ớ c
uố ng. Bên c ạ n h vò nư ớ c th ư ờ n g có m ộ t
ch ậ u đ ấ t trồ ng h à n h , trồ n g hẹ hay trồ ng
ra u. Nư ớ c uố ng còn d ư tro n g gáo là để tư ói
cho ch ậ u ra u ấ y. N h à v ăn Võ H ồ ng còn kể
m ộ t chu yệ n h à tiệ n, "để d àn h" nư ớ c rấ t
đán g yêu củ a ngư ờ i m iề n Trung: M ộ t bà cụ
th ấ y trờ i m ư a đem h ế t ang, th au , chậ u
tro n g n h à ra h ứ n g nư ớ c m ư a, tớ i k hi cầ n
TCVHDG SÓ 3/2006 - NGHIÊN cứ u TRAO Đ ổ l 5 3
cái th a u lớ n m à đổ nư óc đi th ì tiế c nên bà
kh ệ nệ bư ng th a u nư ớ c m ư a đổ lạ i xuố ng
giế ng!
T răm sông đề u đổ ra biể n cả nh ư n g
sông v ẫ n có đờ i củ a sông, b iể n v ẫ n sông đờ i
củ a biể n. Chỗ gặ p gỡ là cử a biể n, là vùng
nư ớ c "xà hai" m ặ n ngọ t p h a trộ n n hư là
m ộ t kiể u vừ a tr a n h ch ấ p vừ a hòa hợ p tạ m
thờ i. V ăn hóa các tỉ n h ven biể n m iề n T ru n g
vớ i m ặ t tiề n là biể n, m ặ t h ậ u là n ú i cũng
giông n h ư m ộ t v ùng nư ớ c "xồ hai", có sự
giao th oa m ạ n h mẽ , th ú vị so vớ i h a i đ ầ u
N am và Bắ c củ a đ ấ t nư ớ c. B iể n d ù rộ ng
lớ n, đem lạ i nhiề u lợ i ích cho con ngư ờ i th ì
cũng khô ng th ay th ế sông suô i đư ợ c, cũ ng
như nư ớ c m ặ n k hô ng th a y cho nư ớ c ngọ t
đư ợ c. Đặ c b iệ t hơ n, k hô ng dễ gì m ấ t đi
tro n g tiề m thứ c, tâ m hồ n ngư ờ i V iệ t hình
ả nh con sông quê h iề n hòa, tro ng m át.
3. N ăm 1948, trong thờ i k h á n g chiế n
chông P h áp , H oàng c ầ m v iế t b ài thơ “B ên
kia sông Đ uông”, s a u đoạ n tả con sông vói
dòng nư ớ c tro n g v à bờ c át trắ n g , n h à thơ
bày tỏ tâ m trạ n g , cả m xúc: "Đứ ng bên này
sông sao nuố i tiế c t Sao xót xa n hư rụ ng
bàn tay...". C hữ "rụ ng bàn tay" đó q uả là
b ấ t ngờ . Ai cũng có th ể nói ha y về lòng yêu
m ế n củ a con ngư ờ i đỗ ì vớ i quê hư ơ ng,
như ng nói n h ư H o àng c ầ m th ì mớ i cả m
n h ậ n đư ợ c th ậ t cụ th ể và m áu th ị t về quê
hư ơ ng đố i vớ i m ình. Con sông quê đã như
m ộ t p h ầ n th â n th ể (p hầ n q u an trọ ng,
không th ể th iế u là bàn tay) gắ n bó ch un g
trong mỗ i con ngư ờ i. V à con sông Đ uông
hay còn gọ i là sông T h iên Đứ c ch ả y qu a
tỉ n h Bắ c N in h củ a H oàng c ầ m bỗ ng trở
th à n h m ộ t sin h th ể có lin h hồ n, có tâm
trạ n g và th â n th iế t, g ầ n gũi xiế t bao! Từ
con sông cụ th ể tr ê n nh ữ ng vùn g quê khác
n h au đã chả y th à n h sông thơ , sông nhạ c...
tro n g văn hóa V iệ t N am . T ừ v ă n hóa có liên
q uan đế n cả m h ứ n g sá ng tác, đế n cả m
hứ n g du lị ch và n h iề u ý tư ở ng kh ác cho
cuộ c sông. T ron g mỗ i ngư ờ i ch ú ng ta vừ a có
nhữ ng con sông cụ th ể m à ta gắ n bó vừ a có
nhữ ng con sông b ắ t nguồ n từ sự tiế p n h ậ n
vă n hó a (q ua vă n chư ơ ng, hộ i họ a, âm
nhạ c...). Đi lên v ù ng Tây Bắ c, h ay là chư a
từ n g đế n đây n h ư ng k h i n hắ c đ ế n tê n sông
Đà, th ê nào b ạ n cũn g h ìn h d ung b ằ n g h ìn h
ả nh N guyễ n T u â n m iêu tả "Con sông Đà
tuôn dài như m ộ t áng tóc trữ tình, đầ u tóc
chân tóc ăn hiệ n trong mây trờ i Tây Bắ c
bung nở hoa ban, hoa gạ o..." [6:161], V ăn
chư ơ ng, ng hệ th u ậ t đôi khi làm cho n h iề u
sự v ậ t r ấ t tầ m th ư ờ ng trở n ên lấ p lánh ,
đán g y êu hơ n v à h iệ u q u ả m à nó đem lạ i
ch ính là tìn h yêu đôi vớ i quê hư ơ ng, là cả m
xúc tro n g tâm hồ n. T ồ n tạ i m ộ t cách bình
đẳ n g và gắ n k ế t vớ i n h ữ ng con sông trên
b ả n đồ đ ị a lí, h à n h chính củ a đ ấ t nư ớ c là
nhữ n g con sông trê n b ả n đồ v ăn chư ơ ng,
ng hệ th u ậ t. Sông Đ à củ a N g uy ễ n T uân,
sông Đ uố ng củ a H oàng c ầ m , sông Lấ p củ a
T ú Xư ơ ng, sông T rà Bồ ng củ a T ế H anh,
sông H ư ơ ng củ a H oàn g P h ủ Ngọ c Tư ờ ng,
sông C ôn củ a N guyễ n M ộ ng Giác, sông
Ph ư ờ ng L ụ a củ a Võ H ồ ng...; rồ i sông Lô,
sông Đ ăK rông, sông Ba, sông H iề n Lư ơ ng,
sông La, sông M ã, sông T iề n, sông H ậ u,
sông V àm c ỏ Đông... nổ i d a n h tro n g nhạ c,
tro n g họ a... Có con sông thơ , n hạ c và cũng
có nh ữ ng con sông lị ch sử m ãi m ãi khắ c ghi
n hư sông B ạ ch Đ ằ ng, sông c ầ u , sông
G ianh , sông B ế n H ả i... Sông nư ớ c tự b ả n
th â n nó đ ã là gư ơ ng m ặ t quê hư ơ ng...
Sông quê, ao làn g, giế ng nư ớ c... là nơ i
in h ìn h m ây trắ n g , trờ i trong, là nơ i gầ n
gũi để gử i gắ m b iế t bao tâ m sự , nỗ i niề m
củ a ngư ờ i d â n quê. Tê H a n h có con sông
"xanh biế c" gắ n liề n vớ i tu ổ i n hỏ củ a m ình.
H ai mư ơ i n ấ m sông xa quê, dòng sông ấ y
v ẫ n "lai láng chả y" từ nỗ i nhớ củ a n h à thơ ,
và còn tiế p tụ c hóa th â n tro n g tâm hổ n
54 NGUYỄ N THỊ THU TRANG - SÔNG NUÓC TRONG...
h àn g triệ u ngư ờ i đọ c. Có lẽ vì nư óc dễ lây
la n và có k h ả n ăng hóa giả i mọ i điề u
chăng? N gày xư a cô T ấ m đi xem hộ i ng ẫ u
n hiên đ ánh rơ i chiế c giày xuố ng nư ớ c n hư
gieo cầ u h ạ n h phúc; còn n à n g Vũ T hị , vợ
Trư ơ ng S inh , lạ i bỏ m ình th eo là n nư ở c vì
oan ứ c, tu y ệ t vọ ng. Các cô gái làn g ai ch ẳ n g
m ộ t lầ n th ầ m n gắ m d ung n h a n m ìn h qua
m ặ t ao, m ặ t sông, giế ng nư ớ c h a y th ậ m chí
là chu m đự ng nư ớ c... Có b iế t bao mố ì lư ơ ng
duyên k ế t th à n h h ay ta n vỡ từ nhữ n g lầ n
gánh nư ớ c hoặ c qua sông, qua đò. T hi sĩ Hồ
D zế nh, tác giả củ a b ài “C hiề u ” nổ i tiế ng,
chín h là k ế t q u ả củ a tìn h yêu g iữ a ngư ờ i
th a n h niên Q u ả ng Đ ông p hiêu b ạ t vớ i cô lái
đò trê n sông G hép (T ha nh Hóa). Hồ D zế nh
nói rằ ng , nư óc V iệ t in h ìn h tro n g thơ củ a
ông:
Thơ tôi: đê thắ m , bư ớ m vàng
Con sông be bé, cái làng xa xa... [1:45]
N ế u n h ữ ng con sông quê h iề n hòa, be
bé chả y xuôi dòng k ế t nố i n ê n tìn h yêu quê
hư ơ ng th ì giế ng nư ớ c và n h ữ ng m ặ t ao
(n h ấ t là ồ vùn g đồ ng b ằ n g B ắ c Bộ ) chính là
nơ i th ể hiệ n rõ n h ấ t đặ c điể m củ a văn hóa
làn g và nế p sin h h o ạ t tro n g gia đình ngư ờ i
Việ t. C ái giớ i h ạ n cong cong, trò n trò n khép
kín, c h ậ t hẹ p m à th ă m th ẳ m ấ y, luôn chứ a
đự ng b iế t bao ch uyệ n buồ n v ui củ a đờ i
ngư ờ i. N h à có đám cư ớ i, n h à có ta n g m a, có
con nhỏ , có k há ch, dậ y sớ m v à thứ c kh uya,
hẹ n hò và th ề thố t, ồ n ào h ay lặ n g lẽ ... đề u
gắ n vớ i giế ng nư ớ c, cầ u ao. Ngư ờ i ta trò
chuyệ n, ch ia sẻ , giãi bày, tâ m sự h ay gây
sự n hiề u k h i từ giế ng nư ớ c, cầ u ao... N hà
ng hiên cứ u văn h óa T oan Á nh ví cái ao, cái
giế ng đố ì vớ i làng quê giố ng nh ư chén nư ố c
m ắ m k hông th ể th iế u tro n g m ỗ i b ữ a cơ m
gia đìn h [1:45]. D iễ n trìn h N am tiế n củ a
ngư ờ i V iệ t cộ ng vớ i n h ữ n g đ iề u kiệ n tự
nhiên khác b iệ t đ ã làm cho sự rà n g buộ c
củ a "văn hóa làng" càn g vào m iề n tro ng
càng lơ i lỏ ng đi, chỉ có số p h ậ n chìm nổ i củ a
ngư ờ i p h ụ nữ ng ày xư a th ì nơ i nào cũng gợ i
xót xa, th ư ơ n g cả m . N h iề u khi họ p h ả i lấ y
câu "phậ n gái mư ờ i hai bế n nư ớ c” đế tự a n
ủ i m ình , hay chỉ b iế t làm m ộ t cái bế n tĩn h
tạ i, âm th ầ m chờ đợ i: "Thuyề n ơ i có nhớ bế n
chăng / Bế n th ì mộ t dạ khăng khăng đợ i
thuyề n". K hi th u y ề n tìn h ta n vỡ , họ cũng
chỉ b iế t oán trá c h con đò, dòng nư ớ c: "Cha
mẹ cho em sang chuyế n đò nghiêng. Đò
chùng chiề ng đôi m ạ n em ôm duyên trở
về ..."...
Sông nư ớ c từ xư a đ ế n n ay đã chả y
trong tâ m hồ n ngư ờ i V iệ t vớ i b iế t bao buồ n
vu i củ a m ộ t đờ i ngư ờ i, vớ i b iế t bao th ă n g
trầ m , đổ i th a y c ủ a thờ i cuộ c. N gư ờ i chư a
m ộ t lầ n q ua sông, q u a đò, c hư a từ n g sông
cạ nh sông nư ớ c như n g n ghe câu hò củ a m ộ t
ch àn g tra i củ a v ù n g sông nư ớ c phư ơ ng
N am : "Hò ơ ... Gió đư a cơ n buồ n ngủ lên bờ
/ M ùng ai có rộ ng, cho anh ngủ nhờ mộ t
đêm!" th ì cũn g th ấ y r ấ t th ú vị và tâ m hồ n
lâng lân g, b ắ t n hị p...
Sông nư ớ c h óa th à n h giá trị v ăn hóa và
có kh ả n ăng là m tư ơ i mớ i tâ m h ồ n con
ngư ờ i...
4. Cuố i cùn g, c ầ n p h ả i nói rằ n g sông
nư ớ c cũng n h ư tìn h yêu kh ông p h ả i là vĩnh
viễ n, b ấ t biế n m à luô n v ậ n độ ng, đổ i thay .
D ù ngư ờ i xư a h ay lấ y sông n ú i để th ề bồ i
như n g v ẫ n có chu y ệ n "sông cạ n, đá mòn"
xả y ra . C âu nói nổ i tiế n g "K hông ai có th ể
tắ m h a i lầ n tr ê n m ộ t dòng sông" củ a họ c
giả H erac lite (530 - 470 tr.C N ) xem ra v ẫ n
là nỗ i ám ả n h ch u n g cho con ngư ờ i hiệ n đạ i
về bư ố c đi củ a thờ i g ian cùng vớ i sự th a y
đổ i liên tụ c củ a xã hộ i v à th ê giói tự nhiên
tro ng đó có sông nư ớ c. N hiề u giá trị văn hóa
bị m ấ t đi và th a y th ê b ằ n g n hữ n g giá trị
mớ i. Con ngư ờ i cầ n k iế n th iế t n h ữ n g công
( X e m t i ế p t r a n g 4 5 )