14 NGUYỄ N XUÂN DIÊN
TẢ N MỌ N v ề Ứ NG xử
củ n NHÀ NHO
ĐÔÌ VỚ I NHÀ BUÔN
VÀ VẤ N Đ€ VĂN HÓn
DOANH NHÂN
NGUYỄ N XUÂN DIỆ Nr)
Tro n g x ã h ộ i th e o N h o g iáo , "tứ d â n ”
đư ợ c xế p th e o th ứ tự ; s ĩ - n ô n g - cô ng -
th ư ơ n g. P h ả i n h ữ n g k h i “h ế t g ạ o c h ạ y
rô n g ” th ì t ạ m th ờ i c h u y ể n đ ổ i lạ i là " N h ấ t
n ô n g n h ì s ĩ”. T h ư ơ n g k h ô n g đư ợ c đ ê cao.
T ro n g q u a n n iệ m d â n g ia n , n h à b u ô n ctuợ c
gọ i là “co n b u ô n ”. V à từ “con b u ô n " là m ộ t
từ b ao h à m n g h ĩa x ấ u , g ắ n liề n vố i v iệ c lọ c
lừ a , g ia n lậ n , m u a rẻ b á n đ ắ t, vớ i r ấ t n h iề u
p h ư ơ n g n g ô n c ạ n h k h ó e . S o n g c h o d ù q u a n
n iệ m t h ế n à o th ì c ả x ã h ộ i đ ể u p h ả i c ầ n d ế n
các h o ạ t đ ộ n g b u ô n b á n c ủ a n h à b u ô n - m ộ t
h o ạ t đ ộ n g b a o giờ c ũ n g c ầ n th i ế t c h o sự d u y
tr ì x ã hộ i.
Ó t ầ m q u ố c g ia , th ờ i n à o các triề u đ ìn h
c ũ n g buộ c p h ả i đ ể tâ m đ ế n c h u y ệ n b u ô n
b á n vớ i các nư ớ c, v ừ a là đ ê n â n g cao c ả n h
g iác trư ớ c n g o ạ i b a n g , v ừ a là đ ể đ ả m b ả o sự
g iao h ả o vớ i c ác n ư ó c có q u a n h ệ b u ô n b á n .
N h ữ n g th ư ơ n g c ả n g n ổ i tiế n g t ro n g sử sá c h
n h ư : V â n Đ ồ n, P h ô ' H iế n , H ộ i A n, K ẻ C hợ
lu ô n là m ộ t đ ị a c h ỉ g h é th ă m c ủ a c ác t à u
b u ô n p h ư ơ n g T ây .
B ài v iế t n à y g h i lạ i m ấ y n é t v ê ứ n g xử
v à q u a n n iệ m c ủ a n h à N ho đ ôi vớ i n h à
b u ô n và h o ạ t đ ộ n g b u ô n b á n , từ đ ó gó p b à n
th ê m vê v ă n h ó a d o a n h n h â n h ô m n a y . B a
' 1 T h S . V iệ n N gh iên c ứ u H á n N ô m
n h â n v ậ t lị c h s ử đư ợ c đ ể cậ p đ ế n tr o n g b à i
v iế t n à y là N g u y ễ n B á L â n (17 0 0 - 1785),
n h à th ơ , n h à c h ín h tr ị x u ấ t sắ c th ờ i L ê
T r u n g h ư n g ; K iề u O á n h M ậ u (1 8 5 4 - 191 1)
n h à b áo , n h à v ă n h ó a t â m h u y ế t cu ố i t h ê kỉ
X IX đ ầ u t h ê k ỉ XX; B ạ c h T h á i B ư ở i (1874 -
19 32), m ộ t d o a n h n h â n t à i b a v à đ ầ y n h â n
c á ch đ ầ u t h ê kỉ XX.
1. "Bứ c tr ư ớ n g th ê u c ủ a k h á c h
b u ô n p h ư ơ n g B ắ c ở C ao B ằ n g"
G ia p h ả d ò n g h ọ N g u y ễ n B á L â n ở c ổ
Đ ô (C ô Đ ô N g u y ễ n B á L â n g ia p h ả ) cò n ghi
đư ợ c c â u c h u y ệ n n h ư s a u :
V ào th ờ i c h ú a T r ị n h D o a n h (1 7 4 0 -
17 67) đ ấ t C ao B ằ n g rố i lo ạ n , tr i ề u đ ìn h liê n
tiế p s a i 3 n g ư ờ i l à m Đ ố c t r ấ n đ ể t r ừ n g tr ị
g iặ c cư ó p, g iữ y ê n d â n đ ị a p h ư ơ n g n h ư n g
các q u a n đ ể u c h ị u tộ i c h ứ k h ô n g đ i. C u ố i
c ù n g T r ị n h D o a n h p h ả i cử N g u y ễ n B á L â n
t r ấ n n h ậ m C ao B ằ n g ( th ả n g 10 n ă m C a n h
N gọ , 175 0). O n g n h ậ m c h ứ c , m a n g q u â n
lê n p h ía B ắ c, v ừ a đ á n h v ừ a p h ủ d ụ v à ch ỉ
tr o n g m ộ t th ờ i g ia n n g ắ n ô n g đ ã đ e m lạ i
t r ậ t tự , a n n in h c h o t ấ t cả cá c c h â u ở C ao
B ằ n g . B ấ y giờ ở đ â y có n h iề u n g ư ờ i H oa
là m ă n s i n h sô n g , l à m n g h ê b u ô n b á n , giặ c
cư ớ p đ ã là m cho h ọ n h iề u p h e n p h ả i đ iêu
đ ứ n g , m ấ t s ạ c h g ia s ả n . S a u k h i có Đố c
t r ấ n N g u y ễ n B á L â n , h ọ m ớ i đư ợ c y ê n ổ n
là m ăn .
S a u đó, v à o n ă m Q u ý D ậ u (1753) th â y
C a o B ằ n g y ê n ổ n, c h ú a c h o t r iệ u N g u y ễ n
B á L â n vê k in h t r a o ch o c h ú c k h á c . D ân
b ô n c h â u v à h a i p h ô K in h , K h á c h ở C ao
B à n g ch o n g ư ờ i v ê k in h s ư p h ủ p h ụ c ở c ử a
T r ạ c h C á t đ ể k h ả i t r ì n h vớ i c h ú a x in đê
ô n g ở lạ i đ ể c ứ u tr ă m h ọ , n h ư n g T r ị n h
D o a n h k h ô n g p h ê c h u ẩ n .
N ă m C a n h T h ìn (1 7 6 0 ) k h á c h b u ô n
n g ư ờ i H o a ở p h ô ' K h á c h C a o B ằ n g trư ớ c đ â y
x in c h ú a đ ể ô n g ỏ lạ i k h ô n g đ ư ợ c, n h ư n g â n
tìn h q u y ế n lu y ế n k h ô n g q u ê n , b è n c ấ p tiề n
b ạ c t h u ê n g ư ờ i k h á c h b u ô n ở Q u ả n g Đ ô n g
NGHIÊN CỨ U - TRAO Đ ổ l 15
về T ru n g Q u ô’c m u a b ứ c gâ'm q u ý v à đ ặ t
th ê u b à i v ă n t ạ ơ n đ e m v ê t ậ n k in h đô d â n g
lêrt -N g u y ễ n B á L â n . B ứ c tr ư ớ n g th ê u b à i
“C ao B ằ n g B ắ c k h á c h h ạ trư ớ n g v ă n ” (B ài
v ă n trư ơ n g m ừ n g c ủ a k h á c h b u ô n p h ư ơ n g
B ắ c ở C ao B ằ n g ). B ài v ă n có đ o ạ n :
"Đ ấ t - b ấ t k ể là T r u n g n g u yê n , N g ư ờ i -
c h a n g r iên g H o a H ạ , h ễ có âm đ ứ c th i đ ề u
đư ợ c g h i n h ớ cả . Có g h i n h ớ th ì có lư u
tru yề n. Q ua n T h ị la n g họ N g u y ễ n trư ớ c đ â y
có đế n trấ n n h ậ m C ao B ă n g , g iữ a lú c g iặ c
cư ớ p rố i lo ạ n, m ù a m à n g th á t b á t liên
m iê n . N g à i k h ô n g p h iề n đ ế n m ộ t ngư ờ i
lín h , k h ô n g p h í m ộ t m ũ i tê n m à g ọ i c h ú n g
về p h ủ dụ , m ọ i nơ i n h ờ v ậ y đ ã lậ p lạ i tr ậ t
tự , th ư ơ n g k h á c h n h ờ đ ó m à dư ợ c a n to àn
là m ă n b u ôn b á n ...”.w
N h ư v ậ y , N g u y ễ n B á L â n c h ẳ n g n h ữ n g
đ e m lạ i y ê n v u i ch o d â n sở tạ i m à c òn tr ô n g
đ ê n sự là m ă n c ủ a k h á c h b u ô n n g ư ờ i H oa
đ ể họ y ê n ổ n tr o n g b u ô n b á n , đ iể u n à y v ừ a
th ê h iệ n n h ã n q u a n c h ín h trị x a rộ n g , v ừ a
th ể h iệ n lò n g đ ạ i lư ợ n g c ủ a ô n g . O n đ ị n h đ ể
p h á t tri ể n , tạ o đ iề u ..k iệ n t ố t n h ấ t ch o
n h ữ n g n g ư ờ i n ư ớ c n g o à i b u ô n b á n đ ê m ở
rộ n g q u a n h ệ , tă n g cư ờ n g m ố i h ò a h iế u , lư u
th ô n g h à n g h ó a là b à i họ c c ủ a n g ư ờ i x ư a
m à đ ê n h ô m n a y c h ú n g t a v ẫ n th ấ y cò n
n g u y ê n tí n h th ờ i sự .
2. "Non n ư ớ c h ỡ i b a o g iờ h ư n g k h ở i?'
N h ữ n g n ă m cuố i t h ê k ỉ X IX , đ ầ u t h ế kỉ
XX, n h ằ m p h ụ c v ụ v à d u y trì h ệ t h ô n g
th u ộ c đ ị a , tr o n g đó có V iệ t N am , n g ư ờ i
P h á p d ã ch o x u ấ t b ả n tờ b á o Đ ạ i N a m đ ồ ng
vă n n h ậ t báo. Đ ầ y là tờ b á o v iế t b ằ n g c h ữ
H á n đ ầ u ti ê n x u ấ t b ả n ở H à N ộ i, do to à
T h ô n g s ứ P h á p tổ c h ứ c v à k iể m d u y ệ t.
C h ứ c vụ Đ ố c b iệ n th ư ờ n g đư ợ c g iao cho
n h ữ n g n h à k h o a b ả n g d a n h v ọ n g . Đ ố c b iệ n
đ ầ u tiê n là H o à n g g iá p Đ ào N g u y ê n P h ổ l2),
rồ i đ ô n P h ó b ả n g K iề u O á n h M ậ u (3), T h á m
h o a V ũ P h ạ m H à m . T ờ b á o n à y th ư ờ n g
d ă n g n h ữ n g th ô n g tư , n g h ị đ ị n h c ủ a bộ
m á y th ô n g tr ị n h ư là m ộ t lo ạ i c ô n g b á o . Đ ố i
tư ợ n g c h ủ y ế u c ủ a Đ ạ i N a m đồ n g v ă n n h ậ t
báo là các q u a n l ạ i v à n h à n h o , lớ p t r í th ứ c
n h o h ọ c ở m iề n B ắ c . T u y v ậ y b á o c ũ n g có
c ác m ụ c th ờ i lu ậ n , p h iế m đ à m v à các m ụ c
s in h h o ạ t x ã h ộ i k h á c . H ọ c g iả K iề u O á n h
M ậ u đ ã c h o đ ă n g n h ữ n g b à i b ìn h lu ậ n , th ờ i
đ à m t r ê n tờ b á o n à y . Ồ n g đ ã k h é o s ử d ụ n g
tờ b á o n h ư m ộ t p h ư ơ n g tiệ n h ợ p p h á p đ ể
k ín đ á o tu y ê n t r u y ề n , cổ đ ộ n g , hô h à o t â n
họ c, k ê u gọ i p h á t t r i ể n n ề n k in h tê quố c
d â n , c h ấ n h ư n g c ô n g n g h i ệ p , n ô n g n g h iệ p
v à th ự c n g h iệ p , cá c n g à n h t h ủ cô n g , các h ộ i
b u ô n , các c ô n g ti th ư ơ n g n g h iệ p 0’’.
T ro n g th ờ i g ia n n à y , K iê u O á n h M ậ u
cò n q u e n b iế t v à g ia o d u vớ i B ạ c h T h á i
B ư ở i. Ô n g cò n t ặ n g c ả th ơ v à c â u đô i c ho
n h à tư s ả n d â n tộ c n à y . D o n h ữ n g h o ạ t
đ ộ n g y ê u nư ớ c c ủ a ô n g ở b á o q u á n m à n ă m
190 2 , ô n g bị c h u y ê n s a n g là m Đ ố c h ọ c tỉ n h
V ĩn h Y ên (th u ộ c tỉ n h V ĩn h P h ú c n g à y nay ),
T h á m h o a V ũ P h ạ m H à m g iữ c h ứ c Đố c
b i ệ n th a y K iể u O á n h M ậ u .
K iê u O á n h M ậ u là m ộ t n h à k h o a b ả n g ,
m ộ t n h à N ho. T ro n g ta y ô n g chỉ có m ộ t v ũ
k h í là v ă n h ọ c v à tờ b á o do ô n g là m ch ủ
b ú t. N h ư n g k h i x ã hộ i đ a n g tr o n g cơ n q u ặ n
đ a u c h u y ê n m ìn h , trư ớ c c á c lu ồ n g gió “tâ n
t h ư ” th ổ i tớ i V iệ t N a m , ô n g đ ã ý th ứ c đ ư ợ c
v ũ k h í t r o n g ta y v à đ ó n g g óp ch o sự n g h iệ p
p h á t tr i ể n d â n tr í, cô s ú y c h o các p h o n g
tr à o th ự c n g h iệ p , c á c h ộ i b u ô n , các công ti
th ư ơ n g n g h iệ p . B ài h ọ c m à ô n g đ ể lạ i là
n h a n h c h ó n g tiế p th u t ừ sá c h b á o v à k in h
n g h iê m c ủ a c á c n ư ớ c, h ọ c lấ y đ iê u h a y , rồ i
v iế t s á c h b á o t r u y ề n b á v à cổ đ ộ n g cho sự
p h á t t r iể n k in h tế .
3 . " B ậ c a n h h ù n g k i n h t ế t h ứ n h ấ t
t r o n g k i n h t ê g iớ i n ư ớ c n h à "
M ộ t h ìn h ả n h d o a n h n h â n v à v ă n h ó a
d o a n h n h â n đ ã đ i v ào lị c h sử n ư ố c V iệ t n h ư
m ộ t b iê u tư ợ n g m à c h ú n g ta k h ô n g t h ể
k h ô n g n h ắ c đ ế n đ ó là n h à tư s ả n d â n tộ c
B ạ c h T h á i B ư ở i.
16 NGUYỄ N XUÂN DIÊN
O ng sin h n ă m 1 87 4 tro n g m ộ t g ia đ ìn h
n ô n g d â n n g h è o h ọ Đỗ . C h a m ấ t sớ m n ê n
từ n h ỏ ô n g đ ã p h ả i g iú p m ẹ s in h sô n g b ằ n g
n g h ê b á n ro n g . T h â y ô n g th ô n g m in h v à
la n h lợ i, m ộ t h à o p h ú họ B ạ c h đ ã n h ậ n ô n g
là m con n u ô i v à đổ i s a n g h ọ B ạ c h . B ạ c h
T h á i B u ở i đư ợ c đ i họ c q u ố c ng ữ , ti ế n g P h á p
rồ i đi là m c h â n k í lụ c ( n h â n v iê n th u k í)
ch o m ộ t h ã n g b u ô n c ủ a n g ư ờ i P h á p ở ph ô'
T r à n g T iề n (H à N ộ i), s a u đó s a n g là m ch o
m ộ t h ã n g t h ầ u c ô n g c h ín h . N ă m 21 tu ổ i,
ô n g đư ợ c P h ủ t h ô n g sứ B ắ c Kì c h ọ n là m
ngư ờ i gió i t h iệ u s ả n p h ẩ m h à n g V iệ t N a m
tạ i hộ i chợ B o r d e a u x ( n ă m 189 5). Q u a đó,
g iú p ch o B ạ c h T h á i B ư ở i h ọ c đ ư ợ c c á c h tổ
ch ứ c, q u ả n lí s ả n x u ấ t k in h d o a n h v à tiế p
xúc vớ i cá c th iế t b ị m á y m óc h iệ n d ạ i.
K h i th ự c d â n P h á p x â y d ự n g c ầ u L o n g
B iên , B ạ c h T h á i B ư ở i là m G iá m đố c ch o
công tr ìn h n à y . N h ậ n th ấ y n g ư ờ i P h á p
đ a n g c ầ n gỗ r ấ t lớ n tro n g v iệ c m ở đ ư ờ n g s ắ t
nôi liề n B ắ c N a m , B ạ c h T h á i B ư ở i đ ã c ù n g
m ộ t ng ư ờ i P h á p h ù n v ố n là m đ ạ i lí c ư n g
c ấ p tà v ẹ t gỗ c h o Sở H ỏ a x a Đ ô n g D ư ơ n g .
S a ư 3 n ă m k i n h d o a n h , ô n g đ ã t h u dư ợ c sô
tiê n lờ i t r ê n m ấ y v ạ n đ ồ n g . T h ấ y là m ă n
h iệ u q u ả , B ạ c h T h á i B ư ở i đ ứ n g r a k in h
d o a n h độ c lậ p n h ư n g th o i g ia n d ầ u ô n g
t h ấ t b ạ i tr o n g v iệ c b u ô n b á n ng ô. K h ô n g
c h ị u lù i bư ớ c tr ư ớ c k h ó k h ă n , B ạ c h T h á i
B ư ở i c h u y ể n s a n g m ở h iệ u c ầ m đồ ở N a m
Đ ị n h . M ặ c d ù ở lĩn h vự c n à y có s ự c ạ n h
tr a n h m ạ n h m ẽ c ủ a g iỏ i th ư ơ n g n h â n n g ư ờ i
H oa sô n g tạ i đ â y n h ư n g h iệ u c ầ m dồ c ủ a
ô n g v ẫ n p h á t t r i ể n m ạ n h , th ư đư ợ c n h iề u
lợ i n h u ậ n . T rê n d à p h á t t r i ể n đ ó , B ạ c h
T h á i B ư ở i c h u y ể n s a n g lĩn h vự c k in h
d o a n h v ậ n tả i đ ư ờ n g s ô n g rồ i t ừ đó trở
th à n h d o a n h n h â n lớ n . N ă m 190 9 ô n g th u ê
lạ i 3 c h iế c tà u P h i P h ụ n g , P h i L o n g v à
K ho á i T ử L o n g c ủ a h ã n g tà u A .R .M a r ty
c ủ a P h á p đ ê c h ạ v h a i tu y ế n v ậ n tả i d ư ờ n g
th ủ y N a m Đ ị n h - H à N ộ i v à N a m Đ ị n h -
B ế n T h ủ y (V in h ). V ào th ờ i đ iể m n à y ô n g
th ự c sự b ắ t đ ầ u p h ả i đô'i m ặ t vố i s ự c ạ n h
t r a n h k h ó c liệ t c ủ a n h ữ n g đ ố i th ủ n ặ n g kí
n h ấ t n g ư ờ i P h á p v à n g ư ờ i H o a có t h ế lự c
m ạ n h , tiê m n ă n g v ố n v à g ià u k in h n g h iệ m .
G iớ i k in h d o a n h n g ư ờ i H oa v à n g ư ò i P h á p
đ ã có lú c p h ả i k ế t h ợ p đ ê â m m ư u đ á n h b ạ i
B ạ c h T h á i B ư ở i. T ro n g th è c ạ n h tr a n h
k h ô n g c â n sứ c, B ạ c h T h á i B ư ơ i đ ã b iế t
v ư ơ n lê n b ằ n g việ c s ử d ụ n g sứ c m ạ n h t in h
t h ầ n d â n tộ c đ ể t h ắ n g l ạ i đ ố i p h ư ơ n g t rê n
th ư ơ n g tr ư ờ n g , ô n g đ ã v ậ n đ ộ n g , k ê u gọ i
m ọ i n g ư ờ i ủ n g h ộ c ô n g c uộ c k in h d o a n h c ủ a
n g ư ờ i V iệ t. B ạ c h T h á i B ư ở i d ã t h à n h cô n g
v à t h ắ n g lợ i. Đ ộ i t à u c ủ a ô n g k h ô n g n h u n g
v ư ợ t q ư a “s ó n g gió" m à c ò n lớ n m ạ n h bở i sự
b ổ s u n g n h ữ n g đ ộ i t à u c ủ a c ô n g ti P h á]).
H oa k h ô n g cò n k h ả n ă n g k i n h d o a n h do bị
đ á n h b ạ i p h ả i p h á s ả n . N ă m 19 15, B ạ c h
T h á i B ư ở i đ ã q u y ế t đ ị n h m u a lạ i x ư ở n g sử a
c h ữ a v à đ ó n g tà u c ủ a A .R .M a r ty , m ộ t tro n g
n h ữ n g x ư ở n g đ ó n g tà u d ầ u tiê n củ a P h á p ó
H ả i P h ò n g . S a u 7 n ă m k ể từ k h i bư óc và o
lĩn h vự c k in h d o a n h d ư ờ n g th ủ y , ô n g d ã tạ o
d ự n g d ư ợ c m ộ t cô n g ti h à n g h à i lừ n g d a n h
m a n g t ê n “G i a n g H ả i L u â n th u y ê n B ạ c h
T h á i B uở i G ông ti" v ố i b iể u tư ợ n g là lá cờ
h iệ u m à u v à n g có h ìn h c h iế c m ỏ n eo v à b a
n g ô i sa o đỏ . C ô n g ti c ủ a ông h o ạ t d ộ n g th e o
m ộ t c h u t r ì n h k h é p k ín t ừ đ ó n g t à u , c h ạ y
tà u v à s ử a c h ữ a t à u vớ i n h iề u c h i n h á n h 0
k h ắ p nơ i. S a n g n ă m 1 917 , h ã n g D es
C h w a n d e n c ủ a P h á p tiê p tụ c bị p h á sả n .
B ạ c h T h á i B ư ở i d ã m u a lạ i 6 ch iế c tà u c ù a
h ã n g n à y là m c h o c ô n g ti h o ạ t đ ộ n g n g à y
c à n g lớ n m ạ n h . B ên c ạ n h dó, ô n g cò n làm
r ạ n g d a n h n g à n h h à n g h ả i V iệ t N a m bở i
n g à y 7 -9 -1 9 1 9 c o n t à u B ìn h C h u ẩ n h o à n
to à n do n g ư ờ i V iệ t t h iế t kê' v à th i côn g vố i
c h iể u d à i 4 2 m , r ộ n g 7 ,2 m , cao 3 ,6 m tr ọ n g
tả i 600 tấ n , d ộ n g cơ C o m P o u n d 4 50 m ã lự c
v ậ n tố c 8 h ả i lí/g iờ đ ã d i từ H ả i P h ò n g , c ậ p
c ả n g S à i G òn n g à y 1 7 -9 -1 9 2 0 tro n g s ự d ón
c h à o n ồ n g n h i ệ t c ủ a g iố i t h ư ơ n g n h â n v à
n g ư ờ i d â n S à i G ò n . T ừ c h ỗ cò n non k é m về
k in h n g h iệ m , t h iê u th ô n v ề v ô n c ủ a n h u n g
n ă m đ ầ u k h i bư ớ c v à o k in h d o a n h t h ì d ê n
NGHIÊN CỨ U - TRAO Đổ l- 17
n h ữ n g n ă m 2 0 c ủ a t h ê kỉ XX , cô n g ti c ủ a
B ạ c h T h á i B ư ở i đ ã lở n m ạ n h v à k h ẳ n g
đ ị n h vị t h ế c ủ a m ìn h vớ i h ơ n 4 0 c h iế c tà u ,
x à la n c h ạ y k h ắ p c ác tu y ế n đ ư ờ n g s ô n g B ắ c
K ì v à c ả cá c lã n h th ô lâ n c ậ n n h ư H ồ n g
K ông , T r u n g Q u ố c, N h ậ t B ả n . Sô' lư ợ n g
n h â n v iê n tro n g C ô n g ti c ủ a B ạ c h T h á i
B ư ở i n g à y m ộ t n h iề u , có lú c lê n tớ i 2.5 0 0
ngư ờ i. Ô n g đ ã đ ư ợ c g iớ i t ư s ả n đ ư ơ n g th ờ i
tặ n g b iệ t d a n h là “C h ú a s ô n g m iề n B ắ c ”.
N g o à i s ự th à n h c ô n g ở lĩn h vự c đ ư ờ n g th ủ y ,
B ạ c h T h á i B ư ở i cò n th à n h c ô n g ở cả lĩn h
vự c k h a i t h á c h ầ m m ỏ đ ể B ạ c h T h á i B ư ở i
trở th à n h “V u a m ỏ n ư ở c V iệ t”. C ù n g vớ i sự
th à n h cô n g tr ê n th ư ơ n g t rư ờ n g k in h d o a n h ,
B ạ c h T h á i B ư ở i c ò n có đ ó n g góp lớ n v ào
lĩn h vự c v ă n h o á d â n tộ c. O n g đ ã c h o x â y
d ự n g n h à in Đ ô n g K i n h ă n q u á n ( s a u ô ng
n h ư ờ n g lạ i c h o ngư ờ i e m r ể là L ê V ă n P h ú c
q u ả n lí) và x u ấ t b ả n từ b á o K h a i H ó a , góp
p h ầ n n â n g c a o d â n t r í, cổ đ ộ n g p h o n g trà o
th ự c n g h iệ p v à đ ặ c b iệ t c h ú ý việ c b ả o vệ
q u y ề n lợ i c h o n ề n c ô n g th ư ơ n g V iệ t N am .
M ặ c d ù sô n g g iữ a th ờ i k ì b ị th ự c d á n c h è n
ép n h ư n g d o a n h n h â n B ạ c h T h ả i B ư ở i, vớ i
tin h th ầ n d â n tộ c là m n ê n s ự t h à n h c ô n g
v a n g dộ i c h o giớ i th ư ơ n g n h â n V iệ t N a m
tr ê n th ư ơ n g trư ờ n g . Ô n g m ấ t n ă m M ậ u
T h â n (1932 ), m ộ t á n g tạ i v ù n g m ỏ Đ ôn g
T riề u , n ơ i ô n g đ ã t ừ n g k h a i th á c m ỏ th a n .
K h i ô n g m ấ t, họ c g iả ứ n g H ò e N g u y ễ n V ăn
T ô v iê t t r ê n t ạ p c h í Đ ô n g T h a n h , gọ i ô n g
là: “B ậ c a n h h ù n g k i n h tê t h ứ n h â t tr o n g
k in h t ế giớ i n ư ớ c n h à ”.
B ạ c h T h á i B ư ở i là m ộ t d o a n h n h â n có
tấ m lò n g n ồ n g n h iệ t dô'i v ớ i cá c h o ạ t đ ộ ng
v ă n h ó a x ã h ộ i. O n g là m ộ t tr o n g n h ữ n g
s á n g lậ p v iê n v à là m ộ t trị s ự đ ắ c lự c c ủ a
H ộ i K h a i t r í tiê n đ ứ c, v à n h i ề u n ă m đư ợ c
cử là m P h ó H ộ i trư ở n g . N h iề u n h â n sĩ Bắ c
H à d a n h tiê n g d ư ơ n g th ờ i đ ề u là chỗ b ạ n bè
vố i B ạ c h T h á i B ư ở i n h ư : G iá S ơ n K iề u O á n h
M ậ u , Đ ô n g C h â u N g u y ễ n H ữ u T iế n , T ả n Đ à
N g u y ễ n K h ắ c H iế u ... m à tro n g v ă n th ơ c ủ a
họ v ẫ n v a n g lên d ư â m v à h ìn h b ó n g củ a
n h ữ n g cuộ c lu ậ n đ à m , x ư ớ n g họ a. S a u đ â y
là các b à i họ c vê' v ă n h ó a d o a n h n h â n m à
B ạ c h T h á i B ư ở i đ ê lạ i cho h ậ u th ế :
- S ử d ụ n g sứ c m ạ n h v à ti n h th ầ n đ o à n
k ế t d â n tộ c đ ể th ắ n g lạ i đôi p h ư ơ n g tr ê n
th ư ơ n g trư ờ n g .
- S ử d ụ n g logo v à các k h ẩ u h iệ u h o ặ c
tê n s ả n p h ẩ m gợ i lạ i lị ch s ử v à t in h t h ầ n
V iệ t N a m tí).
- C ổ sú y cho v ă n h ó a , g óp p h ầ n n â n g
cao d â n trí, cổ đ ộ n g c h o s ự p h á t tr iể n c ủ a
cá c n g à n h n g h ê v à b ả o v ệ ch o n ề n công
th ư ơ n g V iệ t N am ™
T h a y lờ i k ế t lu ậ n
T ừ q u a n h ệ ứ n g x ử c ủ a n h à N ho vố i n h à
b u ô n th ờ i t r u n g đ ạ i đ ế n sự h ìn h t h à n h v à
x â y d ự n g v ă n h ó a d o a n h n h â n th ờ i c ậ n đ ạ i
p h ả n á n h b ư ố c p h á t t r iể n c ủ a x ã h ộ i V iệ t
N am , b iê u h iệ n c ủ a tâ m th ê h ộ i n h ậ p m ộ t
c ách q u y ê t liệ t, tự tin , d ự a t r ê n sứ c m ạ n h
c ủ a tin h t h ầ n d â n tộ c. Đ iê u n à y c à n g cho
th ấ y q u y ế t tâ m m ạ n h m ẽ c ủ a ch a ông ta từ
100 n ă m trư ớ c là m u ô n b iê n tư tư ở n g “quố c
p h ú , d â n c ư ờ ng ” th à n h h iệ n th ự c lị c h sử .
C h ú n g ta đ ã b ư ớ c v ào th ê kỉ XXI tro n g
bô i c ả n h v à x u h ư ớ n g to à n c ầ u h ó a tro n g đó
sự h ộ i n h ậ p v ề k in h t ế là t ấ t yế u , d iề u n à y
c à n g có ý n g h ĩa n ế u v ă n h ó a d o a n h n h â n
đư ợ c xác lậ p v à trở t h à n h n h â n tô' đ ầ u tiê n
cho sự p h á t triể n c ủ a m ọ i d o a n h n g h iệ p .
N h ữ n g k in h n g h iệ m t ừ lị ch sử s ẽ là b à i họ c
ch o c h ú n g ta các b iệ n p h á p r ấ t cụ th ê tro n g
việ c p h á t h u y tin h h o a v ă n h ó a d o a n h n h â n
tr o n g xã h ộ i h iệ n đ ạ i h ô m n a y .o
H à N ô i, 2 0 0 5
N .X .D
CHÚ THÍC H
(1) X em b ả n tríc h dị ch Cô Đô N guyễ n Bá
Lán gia phả (Ngô T h ế Long dị ch), tro n g sách
D a n h n h â n N g u y ễ n B á L â n - C on n g ư ờ i v à
S ự n g h iệ p , T ru n g tâm U N ESC O T hông tin Tư
liệ u Lị ch sử và V ăn hó a V iệ t N am và Sở V ăn
18 NGUYỀ N XUÂN DIÊN
hoá th ôn g tin H à T ây x u ấ t b ả n , 1999, tr. 229,
232 - 233. Bài “Cao B ằ ng Bắ c khách hạ trư ớ ng
văn” N guyễ n X uân D iệ n dị ch từ Cô Đ ô N g u y ễ n
B á L â n g ia p h ả , bả n gô'c h iu tạ i từ đư ờ ng
N guyễ n Bá L án ở xã c ổ Đô, huy ệ n Ba Vì, Hà
Tày.
(2) Đào N guyên Phổ (1860 - 1907), tự
H oành H ái. hiệ u Tả o Bi, ngư ờ i làn g T hư ợ ng
P há n, hu y ệ n Q uỳnh Côi. tin h T hái B ình. N ăm
T h ành T h ái 10 (1898) ông đỗ H o àng giáp, làm
T hừ a chỉ . sau ra làm báo, chủ b ú t Đạ i N am
đồ ng văn nhậ t báo.
(3) K iề u O án h M ậ u (1854 -1911). h iệ u Giá
Sơ n. ngư ờ i làn g Đông S àng, tông Cam G iá
T hị nh, h uyệ n P húc Thọ . tỉ n h Sơ n Táy, nay là xã
Đư ờ ng Lâm , thị xã Sơ n T ây, tỉ n h H à Tây. đỗ
Phó b ả ng năm 1880. dư ở i thờ i Tự Đứ c. ô n g là
mộ t nhà khoa b ả n g yêu nư ớ c (đã t.ừ ng th a m gia
giả ng dạ y trư ờ ng Đông K inh N ghĩa thụ c và có
qu an hệ c h ặ t chẽ vớ i Đê' T hám . Bạ ch T hái Bư ở i),
mộ t n hà v ăn hóa tài n ă n g và tâm huy ế t. T ừ ng
giữ chứ c T ri phủ X uân T rư ờ ng. Lý N hân. Đố c
biệ n Đạ i Nam đồ ng vãn nhậ t báo.
(4) Vũ P hạ m H à m (1864 - 1906), tự M ộ ng
Hái, hiệ u T hư Trì, ngư ờ i xã Đôn Thư . hu yệ n
T h anh O ai, tỉ nh H à Đ ông (nay là t.ỉ nh H à Tây)
đỗ T h ám hoa năm T h àn h T h ái 4 (1892), từ ng
giữ chứ c Đổ c họ c H à Nộ i, Đố c biệ n Đạ i N am
đồ ng văn nhậ t báo và án sá t tỉ n h Hiii Dư ơ ng.
(5) H ồ ng Chư ơ ng. T ìm h iế u lị c h s ử b á o
c h í V iê t N a m , Nxb. Sách giáo khoa M ác-L ên in.
H à Nộ i. 1987, tr.34.
(6) Logo củ a Công ti V ậ n tả i th ủ y củ a Bạ ch
T hái Bư ở i là cờ h iệ u m àu v àng, có h ìn h chiế c mỏ
neo và ba ngôi sao đỏ . Tên các con tà u củ a Bạ ch
Thái Bư ơ i: Hồ ng Bàng, Lạ c Long, Trư ng Trắ c,
Trư ng N hị , Đinh Tiên Hoàng, Lê Lợ i, Gia Long,
Minh M ệ nh, Tự Đ ứ c...
(7) Bạ ch T hái Bư ở i chủ trư ơ ng xu ấ t bả n tờ
Khai hóa và lậ p n h à in Đông Kinh ân quán. O ng
là sán g lậ p viên củ a Hộ i khai trí tiế n đứ c. và
thư ờ ng giao du vói các n h ân sĩ trí thứ c.
TÀI L IỆ U THAM KHẢ O
1. T ừ d i ê n n h ả n v ậ t l ị c h s ử V iệ t N a m ,
N guyề n Q. T h ang - N guyề n Bá Thế . Bán in lầ n
thú' 5. Nxb. Khoa họ c xã hộ i. H à Nộ i, 1991.
2. D a n h n h ả n N g u y ễ n B á L â n ■ C on
n g ư ờ i v à S ự n g h iệ p ( K i y ê u H ộ i t h à o k h o a
h ọ c ). T ru n g tâm U N E SC O T h ông tin Tư liệ ư
Lị ch sử và V án hóa Việ t. N am và sỏ Văn hoá
Thông tin Hà T ây x u ấ t ban, 1999.
3. H ồ ng Chư ơ ng, T ìm h i ế u lị c h s ử b á o
c h í V iệ t N a m , Nxb. S ách giáo k hoa M ác -
Lênin. H à Nộ i, 1987.
4. N guyễ n X uân D iệ n. Bư ớ c đầ u tìm hiể u
cuộ c đờ i và sự nghiệ p củ a Kiề u Oánh Mậ u, Tạ p
chí H án Nôm, sô" 1 - 1992.
5. N guyễ n X uân Diệ n. "K iề u O ánh M ậ u -
nh à kho a bang yêu nư ớ c, mộ t họ c gia lừ ng danh
đầ u th ế ki XX". Tạ ]) chí T hông tin KIIX H sô 9 -
1995.
6. N guyễ n X uân D iệ n. Họ c giả Kiề u Oánh
Mậ u và vấ n đề dân trí. Báo D ân trí, sô T ế t B inh
Tí (26&27), 1996.
7. M inh Đứ c - X uân Giao. Bạ ch Thái Bư ở i
nhà doanh nghiệ p tài ba. T ậ p san N gày N ay (Số
cuố i th á n g củ a Báo Nông thôn ngày nay), số 2 -
1997 (Sô X uân Đ in h Sủ u).
8. H ữ u H oài, Doanh nhả n Bạ ch Thái Bư ở i
làm rạ ng danh nề n công thư ơ ng đât Việ t, Báo
H à Tây điệ n tử . ngày 31/1/2005.
NGƯ Ờ I BUÔN BÁN...
(T i ế p th e o t r a n g 13)
(14) Vù Q u ỳn h. K iề u P h ú (thê kỉ XV), Lĩnh
Nam chích quái. (Đ inh Gia K h án h chú biên.
N guyề n Ngọ c S an biên k hao, giớ i thiệ u ), in lầ n
th ứ hai có sứ a ch ữ a, bô su ng . Nxb. Vãn họ c. Hà
Nộ i, 1990, tr. 11.
(15) Bông ỏ ' đây là b ông trồ n g ngoài ru ộ ng
mớ i th u hoạ ch vê, chứ k hô n g ph ả i áo bông, mề n
bông.
(16) Lư ơ ng Đứ c N ghi (2005). Phư ờ ng cả .
Tạ ]) chí N guồ n sán g dân gian. Hà Nộ i. sô" 1. tr.
82 - 83.
(17) D inh K hác T h u á n (2001), Lị ch sứ triề u
Mạ c qua thư tị ch và văn bia. Nxb. K hoa họ c xã
hộ i. Hà Nộ i, tr. 215 - 219.
(18) Theo PG S. P h an Ngọ c.
(19) D inh K hắ c T h u â n (2001). Slid. tr. 229.
(20) D inh K hắ c T h u án (2001). sdd. tr. 229.
(21) Đ inh K hắ c T h u â n (2001), sdd. tr. 229.
(22) N guyễ n Dông Chi (1993). Kho táng
truyệ n cô tích Việ t N am . tậ p 1. sdd. tr. 378.
(23) X u ân T h uỳ và PV (2001). K hai mạ c
Hộ i nghị Thú tư ớ ng Chinh phủ gặ p doanh nhãn
năm 2004. L ễ công bô Ngày Doanh nhân Việ t
N am , Báo N h ân D án, sô 17971. th ử năm ngày
14 th á n g 10, tr. 1, 3.