!
15
THỊ TRƯỜNG LAO ĐỘNG VIỆT NAM TRƯỚC NGƯỠNG CỬA
HỘI NHẬP AEC 2015
TS. Nguyễn Vân Hà
Học viện Ngân hàng
Tóm tắt
Cộng đồng kinh tế ASEAN (AEC) dự kiến thành lập vào cuối năm 2015 là một
bước ngoặt quan trọng đánh dấu sự hòa nhập toàn diện của các nền kinh tế Đông
Nam Á. Tác giả đã đưa ra các khái niệm và đặc trưng cơ bản về “thị trường lao
động”, giới thiệu về những mốc lịch sử quan trọng, mục đích hoạt động của cộng đồng
kinh tế ASEAN (AEC). Trong bối cảnh được coi là thời điểm vàng đối với dân số, liệu
nguồn nhân lực Việt Nam đã sẵn sàng khi hòa nhập AEC 2015 hay chưa? Những yếu
tố nào đã ngăn cản, thậm chí làm giảm đi mức độ sẵn sàng này? Không chỉ trả lời
những câu hỏi đó, bài viết tập trung phân tích cơ hội và thách thức đối với lao động
Việt Nam trước bối cảnh hội nhập của đất nước. Từ đó, đề bạt khuyến nghị và giải
pháp nhằm tạo lập sự phát triển bền vững cho thị trường lao động trong thời gian tới.
Từ khóa: thị trường lao động, AEC, chất lượng nguồn nhân lực, rào cản ngôn ngữ.
Abstract:
Establishing ASEAN Economic Community (AEC) by the end of 2015 marks an
important milestone on comprehensive integration of the South East Asia economy.
The author gives the definition and basic characteristics of the "labour market",
introduce significant periods and objectives of this community. In the golden time for
population in Vietnam, whether human resources are ready to integrate into AEC in
2015 or not? What are the main factors to prevent even reduce this standard of
readiness? The paper does not only answer these questions but also focuse on
analyzing opportunities and challenges for Vietnam labour in the context of national
integration. Therefore, the author gives recommendations and solutions to institute
sustainable development for labour market in the future.
Key words: labour market, AEC, quality of human resources, language barrier.
!
16!
Mở đầu:
Cùng với Cộng đồng An ninh ASEAN và Cộng đồng Văn hóa - Xã hội ASEAN,
AEC là một trong ba trụ cột quan trọng của Cộng đồng ASEAN nhằm thực hiện các
mục tiêu đề ra trong tầm nhìn ASEAN 2020. AEC sẽ tạo nên một thị trường đơn nhất
với thuế suất được cắt giảm dần về 0% gần như với tất cả các mặt hàng. AEC cũng
nhằm khai thác tối đa các ưu đãi thương mại từ các đối tác ký kết Hiệp định thương
mại tự do (FTA) với ASEAN và với mỗi nước thành viên như Trung Quốc, Nhật Bản,
Hàn Quốc, Úc, New Zealand... Mục tiêu rõ ràng của kế hoạch này chính là bảo đảm
ASEAN mang tính cạnh tranh cao, đủ khả năng tích hợp vào nền kinh tế toàn cầu và
hấp dẫn đầu tư trực tiếp nước ngoài. Đây vừa là cơ hội vừa là thách thức lớn đối với
lao động Việt Nam cũng như công tác đào tạo nghề hiện nay. Bài viết sẽ phân tích
những tác động của việc hội nhập AEC 2015 tới thị trường lao động Việt Nam.
1. Khái niệm và đặc trưng hoạt động của thị trường lao động
1.1 Khái niệm “thị trường lao động”
Hiện nay, khái niệm về thị trường lao động rất đa dạng, mỗi thị trường lao động
lại được định nghĩa bằng nhiều cách khác nhau.
Theo Adam Smith, thị trường lao động là không gian trao đổi dịch vụ lao động
(hàng hóa sức lao động) giữa một bên là người mua sức lao động (chủ sử dụng lao
động) và người bán sức lao động (người lao động).
Theo Tổ chức lao động quốc tế (ILO) : “Thị trường lao động là thị trường trong
đó có các dịch vụ lao động được mua và bán thông qua quá trình để xác định mức độ
có việc làm của lao động,cũng như mức độ tiền công”. Khái niệm này nhấn mạnh đến
các dịch vụ lao động được xác định thông qua việc làm được trả công.
Theo Tìm hiểu một số khái niệm trong văn kiện Đại hội IX của Đảng, thị trường
lao động là: "Thị trường mua bán các dịch vụ của người lao động, về thực chất là mua
bán sức lao động, trong một phạm vi nhất định. Ở nước ta, hàng hóa sức lao động được
sử dụng trong các doanh nghiệp tư bản tư nhân, các doanh nghiệp tư bản nhà nước, các
doanh nghiệp tiểu chủ, và trong các hộ gia đình neo đơn thuê mướn, người làm dịch vụ
trong nhà. Trong các trường hợp đó có người đi thuê, có người làm thuê, có giá cả sức
lao động dưới hình thức tiền lương, tiền công"
Khái niệm thị trường lao động mà nhà khoa học kinh tế Nga Kostin Leonit
Alecxeevich đưa ra tương đối đầy đủ và chính xác: “Thị trường lao động - đó là một
cơ chế hoạt động tương hỗ giữa người sử dụng lao động và người lao động trong
một không gian kinh tế xác định, thể hiện những quan hệ kinh tế và pháp lý giữa
họ với nhau”. Hay nói chi tiết hơn, thị trường lao động là tập hợp những quan hệ kinh
tế, pháp lý, xuất hiện giữa người sở hữu sức lao động (người lao động) và người sử
!
17
dụng nó (người thuê lao động) về vấn đề chỗ làm việc cụ thể, nơi và hàng hóa và dịch
vụ sẽ được làm ra.
1.2 Đặc trưng hoạt động của thị trường lao động
Hoạt động của thị trường lao động có nhiều đặc biệt, gắn với tính chất và những
đặc thù của quá trình tái sản xuất sức lao động.
- Không tách rời quyền sở hữu hàng hóa - sức lao động khỏi chủ sở hữu. Trên thị
trường lao động, người mua chỉ có quyền sử dụng và làm chủ từng phần khả năng lao
động - sức lao động, mà hoạt động trong một khoảng thời gian nhất định.
- Có trách nhiệm phối hợp hành động tương đối dài giữa người bán và người
mua nếu so sánh với thị trường hàng hóa, lương thực và thực phẩm. Người lao động,
như một cá thể, có thể tự kiểm soát chất lượng công việc của mình với những nỗ lực
khác nhau, thể hiện mức độ trung thực khác nhau với công ty đã thuê họ. Người thuê
phải tính đến những yếu tố đó để quản lý sản xuất, nghĩa là phải xây dựng một cơ chế
đãi ngộ, kích thích, tạo động lực đối với người lao động một cách phù hợp như: điều
kiện làm việc, tiền lương, tiền thưởng và các phúc lợi xã hội khác.
- Tồn tại số lớn cấu trúc thể chế loại đặc biệt (hệ thống pháp luật phân nhánh,
những chương trình kinh tế - xã hội, dịch vụ việc làm các tổ chức công đoàn, liên hiệp
hội các nhà doanh nghiệp,...) sinh ra đặc thù quan hệ giữa các chủ thể của thị trường
lao động.
- Chất lượng lao động ở từng người lao động có khác nhau theo giới tính, tuổi
tác, thể lực, trí tuệ, trình độ chuyên môn, nghiệp vụ công tác, động lực làm việc.
- Nhiều điểm độc đáo trong trao đổi sức lao động so với trao đổi hàng hóa vật
chất. Việc trao đổi hàng hóa vật chất được bắt đầu và kết thúc trong lĩnh vực lưu thông
hàng hóa vật chất. Từ đặc điểm nói trên đưa đến 2 kết quả: thứ nhất, thị trường lao
động liên kết xung quanh mình các thị trường khác nhau; thứ hai, tiền công lao động
thực tế được thực hiện tương ứng với kết quả cuối cùng, có nghĩa là với giá sản phẩm
mà lao động đó làm ra. Điểm này đặt cầu sức lao động phụ thuộc vào cầu hàng hóa và
dịch vụ cuối cùng.
- Đối với người lao động, vấn đề quan trọng không chỉ là tiền công và tiền
lương, mà còn là nội dung và điều kiện lao động, bảo đảm duy trì chỗ làm việc, tương
lai công việc và triển vọng thăng tiến trong nghề nghiệp, bầu không khí làm việc trong
tập thể và quan hệ giữa người lao động với người thuê lao động ….
2. Cộng đồng kinh tế ASEAN ( AEC )
Hiệp hội các nước Đông Nam Á (ASEAN) được thành lập từ năm 1967, bao
gồm 10 nước: Brunei, Campuchia, Indonesia, Lào, Malaysia, Myanmar, Philippines,
Singapore, Thái Lan và Việt Nam, hoạt động dựa trên 03 trụ cột chính: an ninh chính
trị; kinh tế và văn hóa xã hội. Kinh nghiệm thực tế từ cuộc khủng hoảng tài chính
!
18!
Đông Á từ năm 1997-1998, cộng thêm sự nổi lên của các nền kinh tế Trung Quốc và
Ấn Độ đã khiến các nước ASEAN quyết tâm tạo ra một cộng đồng hợp tác kinh tế
mạnh mẽ, gắn kết hơn.
Năm 2003, Hội nghị thượng đỉnh ASEAN ở Bali đã quyết định đẩy nhanh quá
trình hình thành cộng đồng kinh tế ASEAN (Asean Economic Community - AEC),
thay vì thời hạn 2020, các nước quyết định hình thành AEC vào cuối năm 2015. Năm
2007 thông qua Kế hoạch AEC 2007 đặt ra các thời hạn rõ ràng cụ thể cho các nước
thành viên ASEAN thực hiện để hình thành AEC, với mục đích hợp nhất các quốc gia
thành viên thành một cộng đồng kinh tế chung vào ngày 31/12/2015. Cộng đồng kinh
tế là xu hướng liên kết khu vực hiện nay của các nhóm nước ở nhiều khu vực trên thế
giới, như Cộng đồng châu Âu, Cộng đồng các quốc gia độc lập… Cộng đồng Kinh tế
ASEAN được thành lập nhằm tạo dựng một thị trường thống nhất cho các quốc gia
thành viên, thúc đẩy dòng chu chuyển tự do của hàng hóa, dịch vụ, đầu tư, lao động có
tay nghề trong ASEAN.
Cộng đồng Kinh tế ASEAN được kỳ vọng là cộng đồng năng động, có ảnh
hưởng lớn đến nền kinh tế toàn cầu với GDP bình quân hằng năm ước đạt 2.000 tỷ
USD và sẽ tăng trưởng mạnh mẽ trong những năm tới. Cộng đồng Kinh tế ASEAN
bao gồm 10 quốc gia với dân số hơn 620 triệu người, trong đó 300 triệu người tham
gia lực lượng lao động. Ba quốc gia có số lao động chiếm tỷ trọng hơn 70% là
Indonesia (40%), Philippines (16%) và Việt Nam (15%). Lực lượng lao động này khi
được “giải phóng”, được tự do di chuyển trong thị trường chung sẽ là nhân tố cơ bản
để thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của các nước thành viên Cộng đồng Kinh tế
ASEAN. Trước mắt, trong năm 2015 có 8 ngành nghề lao động trong các nước
ASEAN được tự do di chuyển thông qua các thỏa thuận công nhận tay nghề tương
đương, gồm kế toán, kiến trúc sư, nha sĩ, bác sĩ, kỹ sư, y tá, vận chuyển và nhân viên
ngành du lịch. Ngoài ra, nhân lực chất lượng cao (các chuyên gia, thợ lành nghề), trong
đó có nhân lực được đào tạo chuyên môn hoặc có trình độ từ đại học trở lên, thông
thạo ngoại ngữ, đặc biệt là tiếng Anh, được di chuyển tự do hơn.
3. Mức độ sẵn sàng của nguồn nhân lực Việt Nam khi tham gia AEC 2015
Hiện nay, Việt Nam đang ở trong giai đoạn cơ cấu dân số vàng với số dân đạt
mốc 90 triệu vào năm 2013 và gần 70% dân số bước vào tuổi lao động mỗi năm. Có
thể nói, đây là thời điểm tốt nhất để nguồn nhân lực Việt Nam có thể tham gia vào thị
trường lao động AEC. Hiện nay, Việt Nam đang xuất khẩu nhiều lao động sang các
nước ASEAN, đặc biệt sang Malaysia với hàng ngàn chỉ tiêu mỗi năm, thu nhập trung
bình 150-200USD/tháng với nhiều loại ngành nghề khác nhau, từ đơn giản như giúp
việc gia đình đến làm nghề xây dựng. Bên cạnh đó, nhiều ngân hàng, doanh nghiệp
(Vietcombank, Agribank, Sacombank, Tập đoàn Hoàng Anh Gialai…) Việt Nam đã
!
19
mở chi nhánh và hoạt động khá hiệu quả tại Lào, Campuchia cũng cho thấy khả năng
hội nhập nhanh chóng của lao động Việt Nam trong ASEAN gắn với dòng di chuyển
thương mại, vốn đầu tư, dịch vụ.
Thực tiễn cho thấy, thương mại Việt Nam với các nước ASEAN chiếm tỷ trọng
đáng kể với khoảng 20% tổng thương mại của tất cả các đối tác. Nhiều đối tác đầu tư
trực tiếp quan trọng tại Việt Nam là các nước ASEAN (như Singapore luôn là một
trong ba nhà đầu tư dẫn đầu tại Việt Nam). Một số lượng đáng kể người Việt Nam di
chuyển sang các nước ASEAN bằng con đường du lịch và tìm việc làm phi chính thức
cũng là dấu hiệu cho thấy, khả năng tiếp cận nhanh chóng với thị trường lao động
ASEAN. Hầu hết các danh mục ngành nghề của Việt Nam so với các nước ASEAN
tương tự nhau, vì vậy đây là khía cạnh không tạo ra sự khác biệt quá lớn trong đào tạo
nghề nghiệp và sự công nhận lẫn nhau. Đến nay, ASEAN cũng đã có Hiệp định về di
chuyển tự nhiên nhân lực trong ASEAN và thỏa thuận công nhận lẫn nhau về chứng
chỉ lành nghề của cơ quan chính thức như: Dịch vụ kỹ thuật, dịch vụ điều dưỡng, dịch
vụ kiến trúc, chứng chỉ giám sát, nhân lực nghề y, nha khoa, kế toán, du lịch. Những
dấu hiệu trên cho thấy, tiềm năng đáng kể của lao động Việt Nam trong việc sẵn sàng
tham gia cộng đồng ASEAN.
Các yếu tố cấu thành thế mạnh và mức độ sẵn sàng của lao động Việt Nam trong
tham gia AEC cũng cho thấy có những yếu tố cản trở hoặc làm giảm mức độ sẵn sàng này:
Thứ nhất, năng suất lao động của Việt Nam còn thấp. Theo đánh giá của Tổ chức
Lao động thế giới (ILO), năng suất lao động của Việt Nam thấp hơn 15 lần so với
Singapore, bằng 1/5 năng suất lao động của Thái Lan và Malaysia. Đó là chưa đề cập
đến so sánh với năng suất lao động của Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc, Ấn Độ, New
Zealand mà những đối tác này đã có các hiệp định quan trọng với ASEAN và khả năng
mở rộng thị trường lao động sang các nước này là không tránh khỏi. Đây là yếu tố làm
giảm khả năng hấp dẫn lao động Việt Nam trước các nhà tuyển dụng nước ngoài, thậm
chí là khía cạnh để các nhà tuyển dụng tăng tính khắt khe trong yêu cầu đối với lao
động Việt Nam.
Thứ hai, trình độ chuyên môn kỹ thuật của lao động Việt Nam chưa đồng đều,
trong đó tỉ trọng của trình độ chuyên môn kỹ thuật còn thấp dưới 50% tổng số lao động
cùng với chỉ số phát triển con người (HDI) khá thấp so với các nước ASEAN 6 và
không cao hơn đáng kể so với nhóm các nước Campuchia, Lào, Myanmar. Tính đến
năm 2013, chỉ số HDI của Việt Nam xếp hạng thứ 121/187 nước trong khi các quốc
gia trong khu vực như Malaysia là 62, Thái Lan là 89, Indonesia là 108.
Thứ ba, sự chuẩn bị kiến thức, kỹ năng và thái độ cũng như trạng thái tâm lý để
sẵn sàng di chuyển sang làm việc tại các nước ASEAN chưa cao. Khả năng thích nghi