24 LÊ HÕNG LÝ
nư ớ c v ố n k h ô n g có tr u y ề n th ố n g b u ô n b á n ,
' V á rx lạ i v ừ a c h ậ p c h ữ n g b ư ớ c v à o n ế n k in h tê th ị
K / \|\ v t V l t V z A . r \ V y tr ư ờ n g th ì đ iề u đó lạ i c à n g c ầ n th iế t.
LẬ P NHŨNG TIÊU
CHÍ CỦ A VĂN HOÁ
DOANH NHÂN
LÊ HỔ NG LÝn
1. M ở đ ầ u
T r ê n th ê giớ i n à y , có th ê n ó i có b a o
n h iê u d o a n h n h â n th ì c ũ n g có b ấ y n h i ê u
con d ư ờ n g d ẫ n h ọ đ ế n n h ữ n g t h à n h d ạ t đ ổ
đư ợ c n g ư ờ i dờ i b iế t đ ế n . Đ ư ờ n g đ i c ủ a m ỗ i
co n n g ư ờ i k h á c n h a u , n h ư n g c h ắ c c h ắ n có
m ộ t đ iể m c h u n g ở t ấ t c ả h ọ , d ó là đ ể trở
t h à n h m ộ t d o a n h n h â n t h à n h đ ạ t h ọ đ ể u
p h ả i t r ả i q u a r ấ t n h i ề u t h ử th á c h v à t h ấ t
b ạ i, có k h i p h ả i t r ả b ằ n g m á u v à n ư ớ c m ắ t.
C ó n h ữ n g n g ư ờ i tr ỏ t h à n h d o a n h n h â n d o
tr u y ề n th ô n g c ủ a g ia d in h d ã s ắ p d ạ t từ
trư ớ c , có n g ư ờ i n h ư sự r u n r ủ i c ủ a sô p h ậ n ,
lạ i có n g ư ờ i có ư ớ c m ơ c h á y b ỏ n g từ th u ở
th i ê u th o i, k h á t k h a o m u ô n trỏ ' t h à n h m ộ t
d o a n h n h â n tầ m cỡ , n iề m m ơ ư ớ c c h á y h ỏ n g
ấ y th ô i t h ú c h ọ v ư ơ n lò n d ể t h à n h co n
n g u ô i t h à n h đ ạ t, th ự c h iệ n dư ợ c ư óc m ơ . C ó
n g ư ờ i vì n h iệ m v ụ d ư ợ c g ia o m à trở t h à n h
d o a n h n h â n v à cò n b iế t b a o n g ư ờ i k h á c tr ở
t h à n h d o a n h n h â n h o à n t o à n k h ô n g có d ự
đ ị n h trư ớ c m à c h ỉ là s ự d u a d ẩ y c ủ a c u ộ c
sô n g . Vì v ậ y , k h ô n g p h ả i a i c ũ n g c h u ẩ n bị
cho m ìn h m ộ t h à n h t r a n g , n h ữ n g ti ề n d ề dó
trở th à n h m ộ t d o a n h n h â n vớ i các c h u ẩ n
m ự c v ă n h o á d a y d ủ m à x ã h ộ i d õ i hó i. D o
dó, v iệ c x ác (lị n h n h u n g t iê u c h í, c h u ẩ n
m ự c c ủ a m ộ t d o a n h n h â n v ă n h o á là d iế u
c ầ n t h iế t, n h íí t là ở d â't n ư ớ c ta , m ộ t đ ấ t
1 1 P C S . T S . V iệ n N g h iê n c ứ u V àn h o á .
M ặ t k h á c , t â m lí c h u n g c ủ a d â n tộ c từ
trư ố c đ ế n n a y v ố n đ ã c h a n g có c ả m t ì n h gì
vớ i n g h ê n à y , n g h ề b u ô n v ẫ n đ ư ợ c coi là
h ạ n g c u ố i t r o n g tứ d â n : “s ĩ, n ô n g , c ô n g ,
th ư ơ n g ” . D ù rằ n g , x ã h ộ i lu ô n n h ậ n th ấ y
m ộ t d iề u “p h i th ư ơ n g b ấ t p h ú " , n h ư n g a i
c ũ n g n g ạ i vì “v i p h ú ” lạ i sợ “b ấ t b ầ n ”. T â m
lí n à y có p h ầ n n à o ả n h h ư ở n g k h ô n g n h ó
đ ế n s ự p h á t t r i ể n c ủ a n ế n c ô n g th ư ơ n g
n ư ổ c ta . V ả lạ i, n ư ớ c ta v ố n là m ộ t n ư ớ c
n g h è o n à n , lạ c h ậ u , c h ủ y ê u s ô n g b ằ n g s ả n
x u ấ t n ô n g n g h iệ p , m a n h m ú n , tự c u n g tự
c á p là c h ín h . D o đ ó c h ư a có cá c d o a n h
n g h iệ p s ả n x u ấ t lớ n , k h ô n g có tr a o dổ i b u ô n
b á n tầ m co, c h o n ê n c á i gọ i là th ư ơ n g
n g h iệ p c ủ a t a th ư ờ n g d ư ợ c h iể u q u a n h ữ n g
n g ư ờ i b u ô n b á n n h ỏ , ti ể u th ư ơ n g , h à n g x én .
H à n g h o á k h ô n g n h iề u , c h ủ y ê u là m u a di
b á n l ạ i t ừ c h ỗ n à y s a n g c h ỗ k ia , g iá cả
k h ô n g th ô n g n h á t, m ạ n h a i n g ư ờ i n ấ y d ặ t,
d à n đ ô n t ì n h t r ạ n g b u ô n m ộ t lã i m ư ờ i, mộ t.
v ô n b ô n lò i... V ậ y m à n g ư ờ i b á n h à n g v ẫ n
lu ô n m iệ n g “lỗ v ố n ”, “c h a n g d ư ợ c lã i g ì” h a y
"c h ỉ d ư ợ c lã i t í c h ú t”, n g ư ờ i m u a x o n g m oi
n g ã n g ử a là m ìn h b ị lừ a . C â u nó i c ử a
m iệ n g c ủ a n g ư ờ i V iệ t là " m iệ n g co n b u ô n ”
d ê c h í s ự ă n g ia n n ó i dôi tr o n g b u ô n b á n .
tr o n g c á c h là m ă n ... Rồ i cớ r ấ t n h iề u tiê n g
x ấ u k h á c dô i vớ i n g ư ờ i b u ô n b á n tr o n g s u ố t
m ộ t g ia i d o ạ n d à i c ủ a lị c h s u . C h o n ê n b â y
giờ k h i d à t nu 'oc p h á t t r i ể n , d ộ i n g ũ d o a n h
n h â n n g à y m ộ t d ô n g d à o , th ì t â m lí n g u ô i
ddi v a n á m iin h b ó i n h ữ n g h ìn h a n h cũ
c ù a q u á k h ứ n ê n n h iề u k h i h ọ (lá n h d ồ n g
n h ữ n g n g ư ờ i b u ô n b á n v ặ t ấ y vô i d o a n h
n h â n , ơ m ộ t c h ừ n g m ự c n à o d ó , t â m lí ấ y
c ù n g có t r o n g n h ữ n g d o a n h n h â n và
k h ô n g í t n g ư ờ i đ ã có n h ữ n g h à n h vi k in h
d o a n h k h ô n g d ẹ p c u a lôi là m ă n cũ , n ê n sụ
đ á n h g iá c ủ a n g ư ờ i d d i vói h ọ k h ô n g h a n
NGHIÊN CỨ U TRAO Đ ổ l 25
là s a i. X u ấ t p h á t từ n h ữ n g n g u y ê n n h â n
n à y , đ ồ n g th ờ i đ ể x â y đ ự n g m ộ t đ ộ i n g ũ
d o a n h n h â n c h u y ê n n g h iệ p , có đ ầ y đ ủ
p h ẩ m c h ấ t c ủ a c á c n h à d o a n h n h â n h iệ n
đ ạ i, c h ú n g t a p h ả i x â y d ự n g n ê n n h ữ n g
tiê u c h í, n h ữ n g c h u ẩ n m ự c v ă n h o á d o a n h
nhân.
2 . T h ế n à o l à m ộ t d o a n h n h â n ?
T h e o s ự h iể u b i ế t c ủ a tô i d o a n h n h â n
là n g ư ờ i c h ủ m ộ t d o a n h n g h iệ p , d o a n h
n g h iệ p â y b a o g ồ m c ả v iệ c s ả n x u ấ t b u ô n
b á n (cả x u ấ t n h ậ p k h ẩ u ) n h ằ m t ạ o r a lợ i
n h u ậ n ch o c h ín h h ọ v à t h ú c đ ẩ y s ự p h á t
tr i ể n c ủ a x ã hộ i. Đ iề u n à y T ừ đ iê n tiế n g
V iệ t đ ị n h n g h ĩa n g ắ n g ọ n là : “D o a n h n h â n
là n g ư ờ i là m n g h ê k in h d o a n h ” 1. B á c h k h o a
th ư O x fo rd vê' b u ô n b á n th ì đ ị n h n g h ĩa :
“D o a n h n h â n là m ộ t n g ư ờ i đ ả m n h iệ m c u n g
c ấ p m ộ t h à n g h o á h a y d ị c h v ụ c h o th ị
tr ư ờ n g đ ể t h u đ ư ợ c lợ i n h u ậ n c á n h â n ,
th ư ờ n g th ì h ọ đ ầ u t ư v ó n c á n h â n v à o v iệ c
k in h d o a n h , c h ấ p n h ậ n r ủ i ro liê n q u a n
đ ế n s ố đ ầ u tư đó. N g ư ờ i ta ch o r ằ n g n h ữ n g
v iệ c k h ở i x ư ớ n g từ m ộ t d o a n h n h â n th ư ờ n g
tạ o r a c ủ a c ả i x ã h ộ i v à v ì v ậ y c h ín h p h ủ
n ê n tạ o d i ề u k iệ n m ô i tr ư ờ n g đ ể c h o họ
p h ấ n đ ấ u ' .
UIÉ H KHOA HOC k í HỘ I VIẾ T NAM
VIỆ N N6HIÊR c ú t V i N HÓA
T Ọ A Đ Ằ M K H O A HỌ C
2 0 0 5
Tác giá dang trinh bà y tham luậ n
C á c tá c g iả c ủ a c ô n g t r ìn h : “C ác n h à
d o a n h n h â n : tà i n ă n g , t í n h k h í v à k ĩ t h u ậ t ”
th ì c h o r ằ n g : D o a n h n h â n là n g ư ờ i có th ó i
q u e n s á n g tạ o v à đ ổ i m ớ i đ ể t ạ o d ự n g đ ư ợ c
c á i gì đ ó có g iá tr ị đ ư ợ c t h ừ a n h ậ n t ừ v iệ c
n ắ m b ắ t đư ợ c n h ữ n g cơ h ộ i x u ấ t h iệ n tro n g
c u ộ c sô n g “x u n g q u a n h ”3.
C ò n th e o B á c h k h o a th ư A n h n g ữ
C o llin t h ì đ ị n h n g h ĩa : “D o a n h n h â n là
n g ư ờ i sở h ữ u h a y đ iề u h à n h m ộ t d o a n h
n g h iệ p , h ọ p h ấ n đ â u là m r a lợ i n h u ậ n b ằ n g
c á c h c h ấ p n h ậ n r ủ i ro v à t ìm r a n h ữ n g
s á n g k iế n m ớ i”4.
T ừ m ộ t sô đ ị n h n g h ĩa n à y , đ iề u q u a n
tr ọ n g m à c h ú n g tô i m u ô n r ú t r a ở đ â y đ ó
là v a i t r ò cá n h â n c ủ a m ộ t c o n n g ư ờ i đ ư ợ c
g ọ i là d o a n h n h â n . N h ữ n g p h à m c h ấ t v à
n ă n g lự c c ủ a h ọ s ẽ q u y ế t đ ị n h s ự t h à n h
b ạ i c ủ a d o a n h n g h i ệ p m à h ọ sở h ữ u h a y
đ ứ n g đ ầ u .
3 . T h ử b à n v ể t i ê u c h í c ủ a c á c
d o a n h n h â n v ă n h o á
3.1. L à n g ư ờ i c ó đ ạ o đ ứ c tô t
Đ iề u n à y x u ấ t p h á t t ừ c á i t â m c ủ a n g ư ờ i
d o a n h n h â n . Đ ặ c b i ệ t là đ ố i vói ng ư ờ i Á Đ ô n g
n ó i c h u n g v à n g ư ờ i V iệ t N a m n ó i r iê n g , do
cu ộ c s ô n g c ộ n g đ ồ n g v ó n có
c ủ a n ó tr o n g lị c h sử . M ộ t
m ặ t d o th i ê n t a i b ã o lụ t lu ô n
r ìn h r ậ p , m ặ t k h á c là n ạ n
n g o ạ i x â m lu ô n đ ồ n g h à n h
vớ i s ự p h á t t r iể n c ủ a đ ấ t
n ư ố c . V ì v ậ y “lụ t th ì l ú t cả
là n g ” n ê n v iệ c c ù n g n h a u
g ó p sứ c , c h ia sẻ v à đ ù m bọ c
là n h u c ầ u tồ n tạ i c ủ a n g ư ờ i
V iệ t. C on n g ư ờ i có đ ạ o đứ c là
n g ư ờ i b iế t c h ia sẻ , g iú p đỡ
n h ữ n g n g ư ờ i k h á c tro n g
n h ữ n g lú c k h ó k h ă n , k h ô n g
th ờ ơ , l ã n h c ả m trư ố c đ ồ n g
lo ạ i th e o lô i “c h á y n h à h à n g
26 LÊ HÔNG LÝ
xóm b ìn h c h â n n h ư v ạ i ”. Đ ặ c b iệ t là k h i
a n h đ ã ă n n ê n l à m r a t h ì việ c c h ia s ẻ lạ i
c à n g c ầ n t h iế t. B ằ n g s ự h ả o t â m c ô n g đ ứ c
v ào các c ô n g v iệ c từ t h i ệ n g iú p dỡ n h ữ n g
n g ư ờ i n g h è o , c á c tổ c h ứ c x ã h ộ i, g iú p đõ
c h ín h n h ữ n g n g ư ờ i th â n h ọ h à n g c ủ a m ìn h ,
c ô n g đ ứ c v à o c á c c ô n g tr ì n h p h ú c lợ i c ủ a
q u ê h ư ơ n g . T h ự c t ế c h o t h ấ y , c à n g n h ữ n g
d o a n h n h â n n à o đ ã t r ả i q u a m ộ t q u á k h ứ
v ấ t v ả th ì h ọ th a m g ia v à o v iệ c n à y c à n g
tíc h cự c. D o t h ấ u h iể u n ỗ i n h ọ c n h ằ n , cự c
n h ọ c c ủ a sự t h iế u t h ô n , n g h è o đói v à n h ữ n g
sự m ấ t m á t n ê n sự đ ồ n g c ả m c ủ a họ v ớ i
n h ữ n g n g ư ờ i k h ô n g m a y m ắ n c à n g lớ n.
N g ư ờ i t a t h ư ờ n g n ó i, k h i c á i t â m c ủ a
a n h t r o n g s á n g th ì m ọ i sự ứ n g x ử v à h à n h
đ ộ n g c ủ a a n h lu ô n m in h b ạ c h , rõ r à n g v à
lu ô n h ư ớ n g th iệ n . M ộ t k h i n ó đ e n tô i sẽ
d ẫ n tớ i n h ữ n g h à n h đ ộ n g , ứ n g x ử k h ô n g
là n h m ạ n h , p h i đ ạ o d ứ c . C h ẳ n g h ạ n n h ư
v iệ c lợ i d ụ n g c ác v iệ c là m t ừ th iệ n đ ể ă n
c ắ p tiề n c ô n g q u ỹ th e o lô i d ù n g tiề n c h ù a
đ ể b a n p h á t k h ắ p nơ i. H o ặ c v iệ c lợ i d ụ n g
các việ c là m từ th i ệ n d ể b u ô n lậ u , r u a tiề n ;
là m từ th iệ n d ể k h u y ế c h t r ư ơ n g u y t ín h a y
bộ m ặ t c ủ a d o a n h n g h iệ p d ể rồ i b ê n t r o n g
dó là m n h ữ n g v iệ c m ờ á m . B iế t b a o n h i ê u
v ụ á n đ ã x ả y r a tr o n g n h ữ n g n ă m g ầ n d â y ,
m à m ớ i n h ấ t là h i ệ n tư ợ n g tổ n g g iá m dô'c
P jco T r ầ n N g h ĩa V in h , co n n g ư ờ i m à “có lú c
dư ợ c b á o giố i x e m n h ư m ộ t d o a n h n h â n
t h à n h đ ạ t v à đư ự c n h ậ n m ộ t g iả i th ư ở n g
c a o -” .
T r ư ó c sứ c m a n h c ủ a d ồ n g tiề n v à sự
q u y ế n r ủ c ủ a n h ữ n g g iá t r ị v ậ t c h á t, sắ c
đ ẹ p , m ộ t d o a n h n h â n k h ô n g có b ả n lĩn h r ấ t
d ễ bị s a n g ã . T ro n g ta y a n h ta v ừ a có t iề n
lạ i có q u y ê n th ì sự t h a h o á s ẽ là đ iề u r ấ t d ễ
x ả y r a n ế u là n g ư ờ i k h ô n g có b ả n lĩn h .
C h ín h lú c n à y n h ữ n g g iá trị v ă n h o á và đ ạ o
đ ứ c là c á i q u y ê t đ ị n h p h ầ n t h ắ n g d ể n íu
k é o p h ầ n “n g ư ờ i" m à x u a đ u ổ i p h ầ n “c o n ” ó'
n g ư ờ i d o a n h n h â n ấ y .
M ộ t n g ư ờ i đ ã t ừ n g n ế m t r ả i n h ữ n g
g ia n n a n v ấ t v ả c ủ a c u ộ c số n g , t h â u h iể u
n ỗ i đ a u c ủ a đ ồ n g lo ạ i, t h ấ u h iê n sự v ấ t v ả
c ù a c ô n g việ c m u u s in h , d ê k iê m r a d ồ n g
tiề n p h ả i đ ổ m ồ h ô i, sô i n ư ớ c m a t th ậ m c h í
c ả b ằ n g m á u ... K hi đ ó trư ớ c lú c " v u n g ta y
q u á t r á n ” h o ặ c đ ị n h “n é m ti ế n q u a c ử a so ” ,
n h ữ n g g iá t r ị v ă n h o á k ia t r ỗ i d ậ y r ă n đ e,
c ả n h c á o v à t h ứ c t ỉ n h a n h ta d ừ n g lạ i. Bở i
c á i tâ m , c á i sự tù n g t r ả i v à k iê n th ứ c m à
a n h t a h ọ c đư ợ c t r ê n d ư ờ n g đ ờ i, tr o n g sá c h
vở ... n h ư n h ữ n g sợ i d â y v ô h ìn h n íu k éo
n g ă n c h ặ n n h ữ n g h à n h vi th i ê u v ă n h o á ấ y
c ủ a a n h ta .
C ò n dố i v ớ i n h ữ n g n g ư ờ i k h ô n g có v ă n
h o á th ư ờ n g là n h ữ n g k è k h ô n g có b ế d à y
c ủ a v ô n sô n g từ n g t r ả i , t h iế u sự h iể u b iế t
k iê n th ú c c ả v ê k h o a h ọ c l ẫ n c u ộ c s ô n g ,
k h ô n g có n ê n t ả n g d ạ o d ứ c n íu k éo s ẽ r ấ t
d ễ bị s a n g ã . Đ ô i vớ i h ọ s ự g ià u lê n n h a n h
b ằ n g c á c p h i v ụ là m ă n b ấ t c h ín h , sự t h iế u
v ă n h o á do k h ô n g d ư ợ c r è n lu y ệ n d ạ y dỗ
tro n g m ộ t m ôi tr ư ờ n g sô n g n h ấ t đ ị n h d ã
tạ o r a t â m lí p h ấ t lê n dư ợ c là d o s ố p h ậ n ,
do tà i n ă n g c ủ a c á n h â n n ê n b â y giờ d ư ợ c
q u y ế n h ư ở n g t h ụ , p h á p h á c h , x ả lá n g .
X u ấ t h iệ n n h ữ n g k iể u trọ c p h ú , n h ũ n g
ô n g c h ủ m ớ i c ủ a n ề n k in h t ế t h ị t r ư ờ n g
n h ữ n g n ă m g ầ n d â y c ủ n g là d iề ư dỗ h iể u .
Đ ồ n g tiê n k i ê m r a q u á d ỗ đ ô i v ớ i n h ữ n g
n g ư ờ i k h ô n g có m ộ t t r ì n h d ộ v ă n h o á , d ạ o
đ ứ c n h á t d ị n h ắ t sẽ g â y n ê n n h u n g ta i h ọ a
k h ô n g p h ả i c h ỉ c h o c á n h â n h ọ m à còn c ho
c ả x ã h ộ i c h ú n g ta .
Vì v ậ y , đ ạ o đ ứ c là m ộ t tiê u c h í c a n d ư ợ c
dê' c a o đô i voi d o a n h n h à n , d â y k h ô n g p h ả i
là v ấ n đê' m ớ i n h ư n g lu ô n lu ô n p h ả i dư ợ c
c h ú trọ n g . Đ ổ x â y d ự n g đ ư ợ c tiê u c h í n à y
n g o à i v iệ c tự d o a n h n h â n p h ả i p h â n d â u
th ì t á c d ộ n g x ã h ộ i c ù n g vô c ù n g q u a n
trọ n g . L àm s a o d ể k h i nó i d ê n việ c tô i là
d o a n h n h â n , d ù c h ỉ là m ộ t c á i tê n k h iê m
tô n n h ư n g n ó c h ứ a d ự n g s ự t r a n g trọ n g .
NGHIÊN CỨ U TRAO Đ ổ l 27
k ín h p h ụ c v à vị n ổ c ủ a n g ư ờ i đ òi. D o dó đòi
h ỏ i d ư lu ậ n x ã h ộ i (v ớ i s ự đ ồ n th ổ i, t r u y ề n
ta i n h a u ) h a y b á o c h í v à c á c p h ư ơ n g t iệ n
th ô n g tin đ ạ i c h ú n g c ầ n có c á i n h ìn k h á c h
q u a n , đ ú n g đ ắ n v à c ô n g m in h , có t í n h x ây
d ự n g , c h ứ k h ô n g á p d ặ t, g á n é p h a y đ á n h
đ ồ n g “cá m ò m ộ t lứ a ” n h ấ t là n h ũ n g th ó i
x ấ u , là m m ờ n h ạ t h ìn h ả n h c ủ a m ộ t d o a n h
n h â n v ă n h o á . C h ả n g h ạ n n h ư h iệ n tư ợ n g
m à d ạ o d iễ n Đ ặ n g N h ậ t M in h d ã n h ắ c đ ế n
k h i n ó i v ề m ộ t th ắ c m ắ c c ủ a m ộ t vị d o a n h
n h â n m à ô n g g ặ p t r ê n m ộ t c h u y ê n b a y
rằ n g : “T ạ i sa o t r o n g c á c p h im V iệ t N a m h ễ
cứ có ô n g g iá m đ ôc là ắ t p h ả i bồ b ị c h vớ i cô
th ư k í x in h d ẹ p , là n h ậ u n h ẹ t , c h ó i bờ i,
th a m n h ũ n g ...” C ủ n g c a n p h ả i nói th ê m
rằ n g , tro n g t h ê g ió i h iệ n d ạ i c á c p h ư ơ n g
ti ệ n t h ô n g ti n đ ạ i c h ú n g hà m ộ t q u y ề n lự c
k h á m ạ n h ( n ê u k h ô n g nó i là r ấ t m ạ n h ) dô i
k h i có t h ể c h i p h ô i h a y lá i d ư l u ậ n x ã h ộ i
s a n g m ộ t h ư ở n g t iê u c ự c. N ói v ậ y d ể t h ấ y
d ạ o d ứ c k h ô n g c h ỉ c ầ n đ ô i vớ i d o a n h n h â n
m à c ầ n ch o t ấ t c ả m ọ i n g ư ờ i tr o n g x ã h ộ i,
tu y n h iê n nó đ ư ợ c d ê cao tr o n g d o a n h n h â n
bói lẽ có liê n q u a n đ ế n n h iề u b ộ p h ậ n lớ n
tro n g x ã hộ i.
D o a n h n h â n có d ạ o đ ứ c t ố t c ủ n g c ầ n
đư ợ c x e m x é t ỏ góc dộ d ờ i s ô n g th ư ờ n g n g à y
tro n g g ia d in h c ủ a họ . Q u a n h ệ vợ c h ồ n g
co n c á i t ừ v iệ c tổ c h ứ c g ia d in h , n u ô i d ạ y
co n c á i, đô’i x u vớ i vợ v à n h ữ n g n g ư ờ i t h â n
tr o n g g ia d in h có tr á c h n h iệ m , có tì n h cả m .
Đ ó là n h ữ n g v iệ c n h ỏ n h ấ t , th i ế t th ự c n h ấ t
đế t ạ o n ê n n é t v ă n h o á c ủ a d o a n h n h â n . S ự
đố i x ử d ứ n g m ự c , có tìn h vói vợ c o n , c h a
m ẹ , a n h e m , b ồ b ạ n v à x ó m g iề n g c ủ a
d o a n h n h â n c ũ n g là cơ sở n ề n tả n g t in h
t h ầ n c h o họ tr o n g cu ộ c sô n g th ư ơ n g trư ờ n g .
NgUỢ c lạ i c á i h ậ u p h ư ơ n g ấ y lạ i là n ơ i đ ê
họ d ấ m m ìn h th ư g iã n , c h ia sẻ s a u n h u n g
cu ộ c v ậ t lộ n c ă n g t h a n g tr ê n t h ư ơ n g
trư ờ n g , n ó là n ơ i tiè p s ứ c , c ù n g cô sứ c
m ạ n h c h o d o a n h n h â n v à o n h ũ n g th á c h
th ứ c m ố i đ a n g đ ợ i ở p h ía trư ở c . Đ ặ c b iệ t đố i
vớ i m ộ t s ố n g ư ờ i c h ẳ n g m a y t h ấ t b ạ i th ì g ia
d i n h , bè b ạ n , vợ c o n ... là n h ữ n g n g ư ờ i a n ủ i,
c h ia s ẻ s ự th ô n g c ả m , đ ộ n g v iê n vô c ù n g
q u ý g iá đô i vở i d o a n h n h â n .
T h ử tư ở n g tư ợ n g , s a u n h ữ n g giờ là m
v iệ c v ấ t v ả , n h ữ n g CUỘ C v ậ t lộ n v ớ i th ư ơ n g
tr ư ờ n g n h ư “c h iế n tr ư ờ n g ”, d o a n h n h â n tr ở
v ề t h ấ y g ia d in h đ ầ m â m , c o n c á i k h o ẻ
m ạ n h , h ọ c h à n h t iế n b ộ , n g ư ờ i vọ ' h iề n đ ả m
đ a n g v à n h ữ n g n g ư ờ i t h â n t h i ế t k h á c đ ề u
h o à t h u ậ n , y ê u m ế n n h a u , th ì đ ó là m ộ t bệ
đỡ c h o n h ữ n g s á n g tạ o t u y ệ t vờ i c h o d o a n h
n h â n . N g ư ợ c lạ i, n ế u là n g ư ờ i th iế u v ă n
h o á k h i t h à n h d ạ t la o v à o n h ữ n g c u ộ c ă n
c h o i, b ó m ặ c g ia đ ìn h , q u ă n g v ế n h à m ộ t
đ ô n g ti ề n tư ở n g n h ư v ậ v đ ã là tử tế , so n g
h ọ d â u có b iế t đ ế n con h ư , vợ h ỏ n g . C h ỉ đ ế n
k h i c ả n h s á t g ọ i m ó i b iế t co n n g h iệ n n g ậ p
h a y t h ả h ồ n v à o c á c đ ộ n g lắ c , c ác c h ố n ă n
ch ơ i... T h ử h ỏ i t r o n g t â m t r ạ n g n h ư v ậ y
liệ u d o a n h n h â n ấ y c ò n đ ầ u óc n à o m à s á n g
tạ o , m à p h á t tr iể n !
ơ đ â y c ũ n g c ầ n p h ả i p h á n b iệ t g iữ a
đ ạ o đ ứ c c ủ a d o a n h n h â n v à d ạ o đ ứ c k i n h
d o a n h là h a i v ấ n đ ề k h á c n h a u . C h ú n g tô i
n g h ĩ r ằ n g trư ố c h ế t d o a n h n h â n p h ả i là
n g ư ờ i có đ ạ o đ ú c th e o n h ữ n g c h u ẩ n m ự c .
lố i s ô n g v ă n h o á c ủ a d â n tộ c, t ừ n ế n t ả n g
ấ y d o a n h n h â n sẽ v ữ n g v à n g m à x â y d ự n g
b ả n lĩn h ch o d ạ o d ứ c k i n h d o a n h c ủ a d o a n h
n g h iệ p , c ủ a cô n g ti m ìn h n h ư c á c c h u ẩ n
m ự c v ă n h o á .
3.2. S ự tr u n g th ự c và c h ữ “t í n ”
C ó m ộ t th ự c t ố k h á p h ổ b iế n h iệ n n a y
tr o n g t ì n h h ìn h k in h tê n ư ớ c ta k h i đ a n g ở
g ia i đ o ạ n ổ n đ ị n h d ầ n v à o n ề n k in h tê th ị
tr ư ờ n g d ó là s ự t r u n g th ự c v à g iữ c h ữ tín
tr o n g k in h d o a n h . T ro n g th ờ i k in h t ế b a o
c a p . sự k h a n h iế m c ủ a h à n g h o á v à th iê u
tự do k in h d o a n h , c h o n ê n n h à nư ớ c lê n k ế
h o ạ c h c h o cá c đ ị a p h ư ơ n g , n h à m á y s ả n
2 8 LÊ HỔ NG LÝ
x u ấ t t ừ n g m ặ t h à n g k h á c n h a u . S a u đó
n h ữ n g h à n g h o á đó đ ư ợ c p h â n p h ô i c h o m ọ i
n g ư ờ i, m ọ i tố c h ứ c x ã h ộ i. H à n g s ả n x u ấ t
k h ô n g m ấ y k h i đ á p ứ n g đư ợ c n h u c ầ u s ử
d ụ n g . D o đ ó d ù có x ấ u xí, k é m c h ấ t lư ợ n g
m ộ t tí v ẫ n b á n đ ư ợ c h ế t t h ậ m c h í k h ô n g có
m à b á n . T â m lí l à m ă n c h ể n g m ả n g , k é m
c h ấ t lư ợ n g c ủ a s ả n p h ẩ m k h á p h ổ b iê n . V ì
v ậ y , k h i d i v à o k in h t ê t h ị tr ư ờ n g lô i là m ă n
c ũ v ẫ n cò n rơ i r ớ t ở k h ắ p n ơ i. T â m lí là m ă n
p h ả i có lã i t h ậ m c h í lã i t h ậ t n h a n h b ằ n g
b ấ t cứ g iá n à o đ ã t h ú c đ ẩ y k h ô n g í t n h ữ n g
d o a n h n h â n c h ấ p n h ậ n s ả n x u ấ t c á c m ặ t
h à n g k é m c h ấ t lư ợ n g , h à n g g iả , h à n g n h á i
n h ằ m t h u lợ i n h u ậ n n h a n h . Đ ôi v ó i n g ư ờ i
ti ê u d ù n g k h i bị lừ a m ộ t lầ n là lầ n s a u h ọ
từ bỏ c h ỗ c ũ v à c ả n h g iác vố i c h ỗ m ớ i sẽ
m u a . T u y n h iê n , n h ữ n g n g ư ờ i s ả n x u ấ t
c ũ n g n h ư k in h d o a n h t h i ế u t r u n g th ự c th ì
c h ỉ h i v ọ n g lừ a đ ư ợ c m ỗ i k h á c h h à n g m ộ t
lầ n là h ọ đ ã có lợ i.
N g à y n a y , k h i m ở c ử a l à m ă n v ó i n ư ớ c
n g o à i, q u y m ô k in h d o a n h đ ã đ ạ t tớ i m ứ c
cao h ơ n trư ớ c r ấ t n h iề u , s ự c ạ n h t r a n h
n g à y m ộ t k h ó c l iệ t h ơ n , ch o n ê n th ó i là m
ă n k h ô n g t r u n g th ự c v à k h ô n g đ ả m b ả o c h ữ
tín sẽ b ị t r ả g iá . Vì v ậ y , sự t r u n g th ự c v à
g iữ c h ữ tín vớ i k h á c h h à n g p h ả i là c h u ẩ n
m ự c v ă n h o á c ủ a b ấ t k ì m ộ t d o a n h n h â n
n à o .
T r o n g m ọ i t r ư ờ n g h ợ p s ự t r u n g th ự c
v à c h ữ t í n c ầ n đ ư ợ c g iữ g ìn , k h ô n g vì c á i
lợ i n h ỏ trư ớ c m ắ t m à là m a n h h ư ở n g đ ô n
t i ê n g t ă m c ủ a d o a n h n g h i ệ p c ũ n g n h ư b ộ
m ặ t c ủ a cả n ư ớ c . M ộ t t h í d ụ m à c h ú n g tô i
dư ợ c t r ả i n g h i ệ m c ầ n đ ư ợ c t r ì n h b à y ở
d â y . N ă m 1 9 9 7 , k h i có d ị p c ô n g tá c ở
h u y ệ n đ ả o V â n Đ ồ n , k h i n g h ỉ ở th ị t r ấ n
C á i R ồ n g , c h ú n g tô i đ ế n m ộ t sô n h à n g h ỉ
th a m k h ả o g iá k h á c h s ạ n . T h ờ i đó k h á c h
d u lị c h ở đ â y c ò n r ấ t ít. K h i h ỏ i g iá c h ú n g
tô i đ ư ợ c b iê t vớ i k h á c h tr o n g n ư ớ c là
3 0 .0 0 0 - 5 0 .0 0 0 d /n g ư ờ i m ộ t d ê m , k h á c h
n ư ớ c n g o à i t ừ 6 U S D - 8 U S D / n g ư ờ i m ộ t
đ ê m . H ô m s a u t ì n h cờ k h i g ặ p h a i d u
k h á c h n g ư ờ i P h á p , h ọ n ó i h ọ d i t ừ P h á p
q u a T r u n g Q u ố c , T h á i L a n , C a m p u c h i a v à
L à o r ồ i m ớ i đ ế n V iệ t N a m m à k h ô n g c h ỗ
n à o n h ư ở n ư ớ c ta . Q u a n h ữ n g n g ư ờ i b ạ n
V iệ t N a m h ọ c ũ n g đ ã b i ế t g i á p h ò n g k h á c h
s ạ n n h ư c h ú n g tô i đ ã k ê t r ê n , n h ư n g k h i
h ọ d ế n g iá đ ó đ ã t ă n g lê n t h à n h 15 U S D /
n g ư ờ i m ộ t đ ê m , d ù k h á c h s ạ n r ấ t v a n g
k h á c h , ấ y là c h ư a k ê c á c d ị c h v ụ k h á c
t h ấ p k é m n h ư t h ê n à o . V ấ n đ ê m u ô n n ó i ỏ
đ â y là s ự t r u n g th ự c tr o n g k i n h d o a n h ,
đ ồ n g ý là p h ả i ă n lã i n h ư n g k h ô n g t h ê lã i
b ằ n g b ấ t c ứ g iá n à o đ ể d ẫ n tớ i b ắ t bí
k h á c h h à n g n h ấ t là n h ữ n g c h ỗ đ iể u k iệ n
k h ô n g t h u ậ n lợ i. (T h ờ i k ì 1 9 9 7 c h ư a có c ầ u
C ử a O n g n ê n r a V â n Đ ồ n v ẫ n p h ả i q u a
p h à , g ia o t h ô n g c á c h trở ).
N h ữ n g n g ư ờ i l à m ă n c h â n c h ín h v iệ c
g iữ c h ữ tín v ố i k h á c h h à n g là tiê u c h u ẩ n
h à n g đ ầ u n g ư ờ i t a p h ả i d ặ t ra . T ro n g q u á
k h ứ đ ã có k h ô n g í t n h ữ n g t ấ m g ư ơ n g là m
ă n n h ư v ậ y , th ờ i h i ệ n t ạ i đ i ề u n à y c à n g c ầ n
đư ợ c coi trọ n g . N g à y n a y k h ô n g n h ữ n g
th ô n g tin c ủ a k h á c h h à n g có r ấ t n h iê u , m à
s ự c ạ n h t r a n h c ủ a n h ữ n g n g ư ờ i b á n còn
n h iề u h ơ n g ấ p b ộ i, c h ỉ c ầ n m ộ t s ự t h ấ t tín
vớ i k h á c h h à n g có t h ể d a n đ ế n n h ữ n g h ậ u
q u ả k h ô n lư ờ n g , n g ư ờ i x ư a d ã n ó i “m ộ t l ầ n
b ấ t t ín , v ạ n s ự b ấ t t i n ”, đ ó là v iệ c m à m ỗ i
d o a n h n h â n lu ô n p h ả i c h ú ý.
3.3. T ô n tr ọ n g p h á p lu ậ t
Y t h ứ c t ô n t r ọ n g p h á p l u ậ t tr o n g v ă n
h o á d o a n h n h â n là m ộ t tiê u c h u ẩ n b ắ t b uộ c
d o a n h n h â n n à o c ũ n g p h ả i có. M õ i m ộ t
d o a n h n h â n có ý t h ứ c là m v iệ c t h e o p h á p
l u ậ t sẽ tạ o n ê n m ộ t h o ạ t d ộ n g k i n h t ế đ ồ n g
bộ tro n g c ả nư ớ c . K h i b iế t tô n trọ n g p h á p
lu ậ t , cá c d o a n h n g h iệ p l à m ă n vói n h a u
trư ớ c h ê t là t r ê n cơ sở lu ậ t p h á p s a u d ó m ố i
là b ạ n h à n g vổ i n h ữ n g m ố i q u a n h ệ là m ă n ,
c h ữ t ín ... C ó n h ư v ậ y h o ạ t d ộ n g k in h t ế sẽ