Ụ
Ụ
M C L C
M Đ UỞ Ầ
ườ ở ệ ư ộ Các t c ng ể ố ư i thi u s c trú Vi t Nam dù c trú hàng ngàn năm hay
ớ ườ ườ ề m i vài ba trăm năm, dù đông hay ít ng ỗ ộ i m i t c ng ắ i đ u g n bó s ố
ớ ị ử ậ ộ ướ ộ ườ ề ph n mình v i l ch s dân t c trong n c. Các t c ng i đ u cùng nhau
ệ ổ ả ặ ố ệ ữ ử ố tham gia và b o v T qu c chung. Đ c bi ủ t nh ng th cách s ng còn c a
ặ ạ ắ ệ ế ả ộ gi t ngo i xâm, thiên tai kh c nghi t liên ti p x y ra làm cho các t c ng ườ i
ạ ầ ả ự ể ơ ọ ố ọ xích l i g n nhau h n. H đã ph i d a vào nhau đ ch ng ch i, đ t n t ể ồ ạ i
ể ả ộ ườ và phát tri n. Tr i qua quá trình đó, các t c ng ề i đã chung đúc nên truy n
ế ề ộ ạ ữ ố ệ th ng đoàn k t b n v ng, hình thành nên m t đ i gia đình Vi ủ t Nam c a
ườ ứ ấ ộ các t c ng ạ i anh em. Trong b c tranh đa d ng và phong phú y, văn hoá
ườ ệ ặ ắ ữ ế ả ộ các t c ng i Vi t Nam là nh ng m ng màu đ c s c và quý hi m.
ủ ầ ạ Góp ph n vào kho tàng văn hoá phong phú và đa d ng c a văn hoá Vi ệ t
ả ể ế ộ ườ ộ Nam ph i k đ n nhóm các t c ng ữ ệ i thu c Ng h Nam Á.
ữ ệ ở ệ ồ ộ ườ Ng h Nam Á Vi t Nam g m 32 t c ng i và cũng là 32 ngôn ng ữ
ư ậ ề ạ ế ủ khác nhau. Chính vì nh v y nên v sinh ho t kinh t và văn hoá c a các
ườ ấ ạ ộ t c ng i cũng r t khác nhau và mang tính đa d ng phong phú.
ả ấ ị ầ ữ ề ữ D i đ t hình ch S còn vô vàn nh ng đi u thú v c n khám phá và tìm
ể ộ ườ ể ố ố ừ ắ ỗ ộ ườ hi u. Các t c ng i thi u s phân b t B c chí Nam, m i t c ng i có nét
ế ự ệ ẽ ớ ọ ố ạ ạ sinh ho t kinh t c c kì khác bi ữ t, h s ng bên c nh hay xen k v i nh ng
ườ ủ ể ọ ẫ ặ ậ ủ ộ ộ t c ng i ch th ; m c dù v y h v n gi ữ ượ đ c nét riêng c a t c ng ườ i
h . ọ
ặ ở ể ẽ ọ ề Chúng ta s cùng nhau tìm hi u v cách ăn, m c, …hay nói tóm g n
ấ ả ộ ề ườ ữ ủ ọ ủ ọ là là t t c nh ng gì thu c v th ắ ng ngày c a h và văn hoá c a h , ch c
ắ ẽ ư ứ ề ế ấ ị ch n s có nhi u th mình ch a bi t và r t thú v .
ƯƠ
CH
NG 1
Ộ
Ộ
I THU C NHÓM NGÔN NG
Ữ
ƯỜ VĂN HÓA CÁC T C NG Ệ
ƯỜ
VI TM NG
NG
ƯỜ Ứ I CH T
ồ ố ị ư ị ử I. Ngu n g c l ch s và đ a bàn c trú
1. Ngu n g c l ch s
ồ ố ị ươ ườ ộ ị ủ ứ ư ườ ử ư ủ ng x a c a ng Quê h i Ch t thu c đ a bàn c trú c a ng i Vi ệ ở t
ố ạ ệ ả ạ ỉ ả hai huy n B Tr ch và Qu ng Tr ch, t nh Qu ng Bình.
ị
ư ươ ườ ứ ẫ ở ố ả ạ ạ 2. Đ a bàn c trú Quê h ủ ng c a ng i Ch t v n B Tr ch, Qu ng Tr ch. Sau này
ố ạ ầ ớ ọ h di tán ph n l n lên vùng núi Minh Hóa, B Tr ch.
II. Sinh ho t kinh t
ạ ườ ế ứ ố ộ ộ ư ư ệ ị T c ng i Ch t v n là m t c dân nông nghi p, nh ng do b phân tán
ỏ ố ư ữ ệ ề ầ ị ệ thành nh ng nhóm nh , s ng trong đi u ki n đ a lý g n nh tách bi t nhau,
ạ ế ủ ườ ứ nên sinh ho t kinh t c a các nhóm ng i Ch t có khác nhau.
ườ 1. Ng i Ch t
ứ ở ườ ứ ộ ướ ạ các thung lũng ủ ế i Ch t này ch y u làm ru ng n Nhóm ng c, bên c nh đó còn làm
ượ ắ ẫ ộ ru ng vãi, r y, săn b n, đánh cá, hái l m, chăn nuôi.
ườ ứ ố ở ươ ố ằ ẳ ố S ng i Ch t này s ng các thung lũng t ơ ng đ i b ng ph ng , n i
ể ả ế ộ ướ ữ ử ộ ớ có kh năng phát tri n kinh t ru ng n ộ c, ru ng vãi, v i nh ng th a ru ng
ấ ố ụ ệ ố ằ ồ ổ ặ ấ ậ b c thang n m trong h th ng đ t d c t , ho c đ t bãi b i c . Vì th , h ế ọ
ộ ề ệ ể ế ề ạ ặ đa d ng nhi u m t. Đó là lý do căn có đi uề ki n phát tri n m t n n kinh t
ờ ố ế ẫ ế ộ ủ ườ ả b n d n đ n đ i s ng kinh t , văn hóa, xã h i c a nhóm ng i này t ươ ng
4
ề ướ ị ể ố ổ đ i n đ nh và theo chi u h ng phát tri n.
ứ ở 2. Ng
ườ ộ ứ ở ượ ầ i Ch t ậ B ph n ng các vùng cao ườ i Ch t ơ Hóa S n, Th ng Hóa, Dân Hóa g n sát biên
ớ ệ ượ ẫ ắ ộ gi i Vi tLào làm r y, làm ru ng vãi , săn b n, đánh cá, hái l m, chăn
nuôi.
ườ ườ ể ẫ ớ Ng ứ i Ch t th ng phát tri n kinh t ế ươ n ế ợ ng r y, k t h p v i kinh t ế
ờ ố ọ ươ ủ ộ ố ổ ị ữ ru ng vãi, chăn nuôi, nên đ i s ng c a h t ng đ i n đ nh. Nh ng năm
ồ ả ấ ươ ậ ậ ủ ọ ả ự ả khí h u thu n hòa ngu n s n xu t l ng th c lúa, ngô c a h đ m b o 8
ữ ậ ắ ệ ồ ươ ế đ n 9 tháng, nh ng năm khí h u kh c nghi t, thì ngu n l ự ng th c ch đ ỉ ủ
ế ờ ạ ồ ườ ắ ăn 6 đ n 9 tháng. Th i gian còn l i đ ng bào th ng ăn s n, khoai và các
ạ ả ủ ậ ừ ạ ệ ớ lo i s n v t khác c a kinh t ế ướ t ữ c đo t trong nh ng khu r ng nhi t đ i.
ườ ứ ở ọ ườ ư ư ở ư Ng i Ch t vùng cao nh ng h th ị ng đ nh c ơ nh ng n i thung
ấ ươ ể ằ ẳ ố ộ ẹ lũng h p, đ t t ng đ i b ng ph ng đ làm ru ng khô, chăn nuôi và
ươ ụ ề ẫ ố ở n ng r y còn nhóm Mày, Arem, R c, Mã Li ng s ng vùng cao, trên các
ườ ề ố ộ ườ s ệ n d c không có đi u ki n làm ru ng khô, nên th ư ớ ng du canh, du c v i
ể ẫ ạ ậ ề n n kinh t ế ươ n ng r y quá l c h u, chăn nuôi cũng không phát tri n, và vì
ế ờ ố ủ ọ ạ ậ ế ấ th đ i s ng c a h cho đ n nay còn r t đói nghèo, l c h u.
ư ậ ơ ấ ế ủ ườ ứ ồ Nh v y , c c u kinh t c a các nhóm ng ữ i Ch t bao g m nh ng
ộ ướ ươ ụ ề ẫ hình thái ru ng n c, n ng r y, chăn nuôi và các ngh ph gia đình, kinh
ế ượ ắ t khai thác ( săn b n, đánh cá, hái l m).
ậ
1. Tr ng thái c trú
ấ III. Văn hóa v t ch t ư ạ
ả ươ ừ ố ọ ớ ầ ng đ u v i ư Làng b n:ả s ng du canh du c trong r ng núi. H ph i đ
ể ậ ừ ư ể ặ ộ mãnh thú đ giành gi t t ng hang đ ng rèm đá. Nh ng do đ c đi m kinh t ế
ự ư ể ả ả ộ ườ du canh, du c , hang đ ng không đ m b o cho s di chuy n th ng xuyên
ề ạ ợ ợ ừ ữ ằ ọ ạ ọ ủ c a h , nên nh ng túp l u t m b , l p b ng lá cây r ng l i m c lên ph ổ
5
ể ị ự ề ể ế ấ ọ ị ủ ứ ả bi n. V sau do s phát tri n c a s c s n xu t, h có th đ nh canh, đ nh
ấ ị ộ ờ ươ ố ề ữ ư c trong m t th i gian nh t đ nh, nên mái nhà t ng đ i b n v ng đ ượ c
ồ ướ ữ ề ầ ọ m c bên nh ng tri n núi cao, đ u ngu n n c.
ườ ườ ở ữ ấ ươ ả Còn b n ng ứ i Ch t th ng nh ng vùng thung lũng th p, t ố ng đ i
ề ệ ể ẳ ơ ộ ướ ộ ằ b ng ph ng, n i có đi u ki n phát tri n ru ng n c, ru ng vãi và n ươ ng
r y.ẫ
ườ ồ ợ ủ ự ấ ả Th ng khi vùng đ t xung quanh b n, ngu n l i c a t ạ nhiên c n
ệ ư ế ậ ki ấ t, nh cây nhúc, cây nghèn đã h t, thú v t, chim muông nghèo nàn, đ t
ằ ả ườ ỳ ử ị ặ đai khô c n… ho c trong b n có ng ế ấ ắ i ch t b t đ c k t ệ , có d ch b nh
ề ồ ạ ờ ả ơ tri n miên… là đ ng bào l i d i b n đi n i khác.
ử ủ ườ ấ ủ ộ ộ ứ i Ch t mang dáng d p c a m t t c ng ườ i Nhà c a:ử Nhà c a c a ng
ắ ố ị ệ ướ ế ả sinh s ng trong hoàn c nh đ a lý quá kh c nghi t. các b c ti n hành làm
ủ ọ ấ ơ ầ ự ẩ ị ả nhà c a h r t đ n gi n. Lúc đ u gia đình t ữ ậ chu n b và t p trung nh ng
ậ ệ ư ỗ ứ ế ả ộ ấ nguyên v t li u nh g tre, n a, tranh, mây, dây bu c… đem đ n m nh đ t
ọ ọ ố ể ế ữ ủ đã ch n. Sau đó ch nhà ch n ngày t t đ ti n hành làm nhà. Nh ng ngày
ố ữ ẵ ả ườ ứ t t là nh ng ngày ch n trong tháng. Riêng tháng b y là ng i Ch t không
ủ ả ị ấ làm nhà, vì cho tháng b y là tháng x u. Sau khi đ nh ngày ch nhà báo cho
ế ể ọ ườ ả dân b n bi t đ m i ng i cùng tham gia.
ứ ạ ấ ạ ỗ Ở ườ ng ắ i Ch t có hai lo i nhà: nhà sàn và nhà đ t. M i lo i nhà g n
ớ ừ ề ườ li n v i t ng nhóm ng ấ ị i nh t đ nh:
ụ ứ 2. Y ph c và trang s c
ụ ủ ườ ứ ơ ướ ấ i Ch t còn r t thô s . Tr c đây , trong hoàn Trang ph c c a ng
ắ ố ệ ố ườ ứ ề ả c nh s ng quá kh c nghi t, đa s các nhóm ng ể i Ch t đ u đ tóc dài, búi
Ở ọ ư ụ ứ ầ tóc sau gáy. ế ứ h trang s c h u nh không có, còn trang ph c h t s c
ề ấ ả ơ ỏ ố nghèo nàn, đ n gi n. Đàn ông, đàn bà đ u l y v cây làm áo kh . Cây
6
ườ ể ấ ữ ọ ỏ th ng ch n đ l y v làm áo, váy là nh ng sui, rang, si, dò…
ư ầ ờ ộ ị ị ớ ự ậ Trong th i gian g n đây, v i s v n đ ng đ nh canh đ nh c , ng ườ i
ụ ủ ị ự ẽ ề ứ ộ ườ ồ ạ Ch t ch u s tác đ ng m nh m v y ph c c a ng ụ ủ i Ngu n và y ph c c a
ộ ộ ườ ề nhóm Khùa thu c t c ng i Vân Ki u.
ườ ị ả ưở ủ ườ ệ Nhóm ng i Sách ch u nh h ụ ng y ph c c a ng i Vi t. Ph n ụ ữ
ạ ở ầ mang lo i váy kín màu đen không có hoa văn, có dây rút ố đ u váy, gi ng
ư ủ ườ ệ nh váy c a ng i Vi t.
ứ ở ề ườ ườ ụ ữ ườ ạ V trang s c, nhóm ng i Sách ng i ph n th ng đeo lo i hoa
ỗ ạ ườ ạ ằ ồ ườ ệ tai b ng b c hay đ ng và chu i h t c m mua đ ượ ở c ng i Vi t hay
ườ ấ ườ ợ ng i Lào, ít th y tr ụ ữ ng h p ph n đeo vòng.
ườ ụ ướ ườ ữ Ng i đàn bà R c, Arem, Mã Li ng c đây th ng đeo ề tr nh ng vòng
ở ổ ỗ ạ ườ ủ ư ườ ệ ồ ỏ ố v c núi c nh chu i h t c m c a ng i Vi ệ t. Đ ng bào quan ni m
ườ ụ ữ ẽ ặ ệ ắ ố ng ượ i ph n đeo vòng c vào s g p may m n trong công vi c hái l m.
ườ ợ ừ ố ổ ữ ồ Và đàn ông th ng đeo nh ng vu t h , răng nanh l n r ng. Đ ng bào quan
ộ ệ ữ ệ ậ ọ ượ ni m nh ng v t đó là “ bùa h m nh”, giúp cho h tránh đ ữ ặ c thú d , g p
ắ ắ may m n trong săn b n.
ố ứ 3. Các hình th c ăn, u ng, hút
ườ ấ ơ ắ ằ ươ ồ Ng i Ch t ạ ng pháp “ làm p i”. Cho h t ứ n u c m, ngô, s n b ng ph
ướ ớ ạ ỏ ướ ế ể ngô vào n c ngâm 34 ti ng, sau đó v t h t ngô ra kh i n c, đ ráo cho
ắ ươ ọ ỏ ử ạ ề ộ ồ vào n i giã thành b t. S n t ế ặ i g t v , r a s ch, ch t thành nhi u mi ng
ỏ ả ạ ỏ ấ ỏ ố ỏ ố nh , cho vào c i giã nh . Lúa cho vào c i giã nh c g o và v tr u bên
ắ ầ ắ ấ ỏ ồ ồ ngoài. Sau khi đã đâm nh lúa, ngô, s n, đ ng bào b t đ u n u p i.
ườ ườ ướ ố ướ Ng ứ i Ch t th ố ng u ng n c chè xanh ( pha thêm ít mu i ), n c lã,
ặ ướ ừ ố ượ ho c n c lá ngái, lá cây r ng và u ng r u.
ườ ứ ấ ệ ố ườ Ng ố i Ch t r t thích hút thu c và nghi n thu c. Ng i Ch t t ứ ự ồ tr ng
7
ố ở ươ ẫ ố ượ ể ấ ấ l y cây thu c trong các n ng r y. Thu c đ c qu n theo ki u loa kèn,
ộ ầ ộ ầ ỏ ườ ừ ắ ầ ế ổ m t đ u to, m t đ u nh . Th ẻ ng tr em t 6 đ n 7 tu i đã b t đ u hút và
ụ ả ư ầ hút h u nh liên t c c ngày.
4. Các công c sinh ho t gia đình
ụ ạ
ư ỏ ượ ữ ụ ắ ỏ Nh ng công c dùng trong săn b n và hái l m nh n , giáo, gùi nh ,
gi …ỏ
ụ ữ ế ế ả ấ Nh ng công c liên quan đ n kinh t s n xu t:
ụ ả ụ ế ậ ấ ướ ấ Ti p nh n các d ng c s n xu t do Nhà n ổ c cung c p và trao đ i
ườ ữ ự ề ồ ố ưỡ ớ v i ng ế i Ngu n. Đó là nh ng chi c rìu, r a, li m, cu c, l ụ i cày… ph c
ấ ươ ẫ ộ ướ ậ ỉ ả ụ v cho s n xu t n ng r y và ru ng n ế c. Ch có chi c g y ch c l ọ ỗ là
ụ ế ấ ế ả ấ ồ ự ấ ụ d ng c duy nh t liên quan đ n kinh t s n xu t do đ ng bào t làm l y.
ạ ằ ư ố ụ ữ ụ ố Nh ng d ng c sinh ho t h ng ngày trong gia đình nh c i, chày, ng
ủ ẹ ồ ấ n u p i, thúng, m ng, m t.
ấ ủ ữ ậ ị ườ ứ ế ứ Nh ng giá tr văn hóa v t ch t c a ng i Ch t h t s c nghèo
ề ủ ạ ộ ầ ị nàn v ch ng lo i và ít ỏ ề ố ượ i v s l ờ ng. Nó đang b mai m t d n cùng th i
ấ ế ứ ộ ờ ố ề ả ậ ấ ủ ộ gian. Đi u đó ph n ánh m t đ i s ng v t ch t h t s c th p kém c a t c
ườ ng i này.
IV. Văn hóa tinh th nầ
1.Tôn giáo tín ng ngưỡ
ề ủ ố ổ ệ ế 1.1 Cõi s ng và cõi ch t trong quan ni m c truy n c a ng ườ i
Ch tứ
ọ ừ ư ầ ờ ấ ế ừ H u nh xung quanh h , t ố núi r ng,, sông su i, tr i đ t đ n nhà
ự ượ ữ ụ ử c a… đâu đâu cũng có nh ng l c l ầ ng “cu muých” ( th n ma) trú ng : các
8
ả ầ ạ ấ ờ ở ừ lo i “ th n ma” cai qu n núi r ng, ð t ðai mà con ngý i ðang ữ . Nh ng “
ấ ứ ệ ầ ờ ồ th n ma” thý ng “ ðòi ăn”, nên làm b t c vi c gì, đ ng bào cũng cúng bái,
ễ ậ dâng l v t.
ạ ờ ố Trong các lo i ma, ma tr i , ma nhà, ma rú, ma su i thì ma tr i đ ờ ượ c
ự ế ư ấ ạ ả ọ ộ coi là quan tr ng nh t, cai qu n toàn b các lo i ma khác. Nh ng th c t ma
ả ưở ế ấ ồ nh h ng đ n đ ng bào nh t là ma nhà.
ự ượ ủ ọ ữ Chính nh ng l c l ng siêu nhiên đó là nguyên nhân c a m i may
ạ ắ ằ ả ấ ố ộ ộ m n, thành đ t trong lao đ ng s n xu t, trong cu c s ng h ng ngày, và
ư ấ ọ ủ ủ ố ọ cũng là nguyên nhân c a m i r i ro, tai h a nh m t mùa, đói kém, m đau,
ế ủ ắ ạ ố ồ …Mu n tăng thêm may m n, h n ch r i ro, theo đ ng bào không có cách
ả nào khác là ph i cũng t ế ườ th ng xuyên.
ư ậ ế ớ ủ ườ ứ ắ ồ ừ Nh v y, th gi i quan c a ng i Ch t b t ngu n t ạ ệ quan ni m v n
ậ ữ v t h u linh.
ụ ầ ồ Theo đ ng bào không gian vũ tr chia làm ba ph n.
ầ ờ ế ớ + T ng trên “Pl i” là th gi ụ ủ i cao xa c a vũ tr .
ế ớ ầ ặ ấ ơ ườ ạ ố ữ + T ng gi a là th gi i m t đ t, n i con ng ậ i và v n v t sinh s ng.
ướ ế ớ ữ ườ ấ ầ + T ng d i là th gi i dành riêng cho nh ng ng i x u.
ề ủ ệ ế ố ổ ườ Cõi s ng và cõi ch t theo quan ni m c truy n c a ng ứ i Ch t
ộ ự ế ớ ự ứ ệ ể ệ ườ ậ bi u hi n m t s nh n th c sai l ch th gi i t nhiên và con ng i. Coi
ọ ậ ề ừ ữ ứ ế ệ ẫ ậ ồ ạ m i v t đ u có linh h n. T nh n th c sai l ch đó d n đ n nh ng ho t
ưỡ ế ễ ậ ấ ộ đ ng tôn giáo tín ng ư ng nh cũng t , dâng l ứ ậ v t, ma thu t… r t ph c
ề ả ề ưở ự ế ự ệ ạ t p. Đi u đó, gây nhi u nh h ộ ng tiêu c c đ n công vi c xây d ng xã h i
ứ m i ớ ở ườ ng i Ch t.
9
ứ ờ 1.2 Các nghi th c th cúng
ứ ữ ế ề ế ắ ờ Nh ng hình th c th cúng có liên quan đ n ngh săn b n, đ n chu k ỳ
ươ ẫ ồ ướ ộ lao đ ng n ng r y và tr ng lúa n ư c nh sau:
ữ ứ ế ề ắ ờ + Nh ng hình th c th cúng liên quan đ n ngh săn b n
ứ ế ự ọ ố ồ ử ữ Hàng năm c đ n tháng 9 P Cavel ch n ngày t t r i c nh ng ng ườ i
ỏ ừ ừ ượ ườ ứ ỏ ầ ộ tài gi i đi săn thú r ng. Thú r ng săn đ c ng i ta v t b ph n ru t, còn
ử ả ọ ể đ nguyên c con quay chín trên bép l a. M i thành viên trong cavel cùng
ễ ậ ư ộ ủ ắ ủ ế ạ ượ mang theo l v t nh b t nhúng, c mài, c s n, g o n p, r ộ ế u… đ n m t
ấ ằ ễ ể ẵ ầ ỗ ị ườ ị đ a đi m đã đ nh s n, trên m i bãi đ t b ng g n cavel. L cúng th ng t ổ
ự ứ ổ ườ ch c vào bu i sáng khi Chôblú và P Cavel cúng xong, ng ắ ầ i ta c t đ u, tai,
ữ ư ừ ố ỗ ườ ắ ượ đuôi, b n chân đ a vào r ng, ch nh ng ng i đàn ông đã b t đ c thú đ ể
ệ ượ ầ ộ ắ ầ cúng th n săn, mong th n phù h cho công vi c đ c may m n.
ữ ứ ế ộ ỳ ươ + Nh ng nghi th c liên quan đ n chu k lao đ ng n ẫ ng r y.
ễ ễ ươ ố L Klo ng: là l ấ ể tìm đ t đ làm n ẫ ng r y.
ễ ấ ỗ ễ ượ ọ ỗ ế ệ L l p l : là l cúng đ c ti n hành sau công vi c ch c l ạ tra h t đã
hoàn t t.ấ
ễ ơ ớ ễ ầ ị ầ ầ L c m m i: là l c u xin th n lúa và các v th n linh khác cho phép
ạ thu ho ch mùa màng.
ễ ưỡ ỳ ộ ờ ế ườ 1.3 Các nghi l , tín ng ng liên quan đ n chu k m t đ i ng i
ẻ ườ ể ự Sinh đ : Ng i đàn bà sau khi sinh xong có th t ấ mình chăm nom l y
ẻ ự ứ ữ ẩ ố ị ườ ứ ứ đ a tr và t ồ chu n b nh ng đ ăn, th c u ng. Ng ệ i Ch t quan ni m
ế ườ ẻ ạ ẽ ề ả ằ r ng, n u ng i đàn bà sinh đ t i nhà hay làng b n , thì s gây nhi u tai
ữ ườ ườ ọ h a cho nh ng ng i thân và dân làng. Vì ng ề i đàn bà khi sinh mang nhi u
ẻ ớ ứ ấ ờ ượ ắ ử ạ ẽ ể ạ vía x u, khi đ a tr m i ra đ i, nó đ c t m r a s ch s đ làm s ch vía,
ợ ồ ể ủ ấ ướ ấ ổ ỏ đu i vía x u ra kh i thân th c a nó. Sau 30 ngày hai v ch ng n u n c lá
10
ớ ượ ơ ổ ồ ề ế ề th m đ lên hòn đá xông r i m i đ c v nhà. Khi v đ n nhà ng ườ i
ữ ồ ị ễ ậ ư ượ ể ơ ị ẩ ch ng chu n b nh ng l v t nh r u, th t, c m đ cúng báo cho ông bà,
ổ ế ề ứ ủ ẻ ộ ớ t ầ tiên, th n linh bi t v đ a tr , m t thành viên m i trong nhà c a mình.
ướ ỏ ươ C i h i: Trai gái đ ượ ư c t ể do tìm hi u yêu đ ng. Khi đôi trai gái đã
ế ể ể ẩ ộ ồ ớ ị tìm hi u nhau đ n đ chín mu i thì báo v i gia đình đ chu n b làm l ễ
ướ ệ ầ ọ ố c i. Công vi c đ u tiên là ch n ngày t ữ t. Nhà trai mang sang nhà gái nh ng
ễ ậ ư ồ ự ạ ặ ệ ể ộ ợ ờ l v t nh n i, rìu, r a, g o và đ c bi ầ t có m t con l n đ cúng m i th n
ề ứ ủ ọ ế linh v ch ng ki n tình yêu c a h .
ủ ọ ộ ố ồ ự t r i t ự mình d ng c t cái Làm nhà: Ch nhà ch n ngày lành tháng t
ướ ớ ượ ủ ớ ờ ỡ ỉ lên tr c, sau đó m i nh bà con giúp đ và ch có ch nhà m i đ c phép
ể ợ ồ ộ ố ấ ự ng i phía trên c t colo c đ l p, khi nhà đã hoàn t ủ t, ch nhà t tay nhen
ộ ế ử ế ử ả ượ ụ lên m t b p l a, b p l a đó ph i đ c cháy liên t c ba ngày ba đêm. Sau đó
ủ ự ặ ầ ầ ầ ờ ch nhà t mình ho c m i th y rang, th y xây ( th y cúng ) t ổ ứ ễ ch c l cúng
ầ ộ ượ ắ ể đ xin phép ông, bà th n linh phù h cho gia đình đ ộ c may m n trong cu c
s ng.ố
Ở ố ườ ứ ẹ ế đa s nhóm ng i Ch t, khi ba m , ông bà ch t, con cháu Tang ma:
ả ế ườ ế ượ ữ ế báo cho bà con dân b n bi t. Ng i ch t đ ể ọ c bó chi u đ d c gi a nhà
ướ ử ủ ầ ề ướ ồ ố ườ tr c c a bu ng ch , đ u quay v h ng cu i nhà. Ng i ch t đ ế ượ ể ở c đ
ờ ợ ờ ườ nhà ba ngày. Trong th i gian đó con cháu làm l n, gà cúng m i ng i đã
ế ầ ổ ề ự ễ ch t và các th n linh, t tiên v d l .
ứ
ữ ệ ế ầ ố ọ ờ ậ 1.4 Các hình th c ma thu t ậ Ma thu t ch a b nh: Khi đau m h m i th y cũng đ n bói tìm
ệ ế ễ ắ ầ ầ nguyên nhân gây b nh và sau đó ti n hành l ộ d c si. Th y cúng đ u đ i
ừ ầ ố ướ ạ ọ ầ ầ vòng hoa r ng, tay c m hai ng n c kéo đi kéo l i và đ c r m r m l ờ i
ậ ễ ễ ậ ồ ề ọ ộ ộ cúng g i các ma v nh n l v t g m 7 cái bánh, m t con gà, m t đĩa . l
ầ ộ ỉ ườ ố ầ tr u cau. Sau khi cúng xong th y cúng bu c dây ch vào tay ng i m đ ể
11
ữ ạ ẻ ườ ộ ắ ắ ỏ ộ gi vái l ố ớ i. Đ i v i tr em, ng ơ i ta v t m t n m c m nh và bu c ch ỉ
ả ị ễ ậ ế ( khi qua núi khe, mà sau đó b đau, thì ph i mang l ơ v t đ n n i núi khe đó
ề ể ọ đ g i vái v ).
ề ả ọ ơ ượ u cúng nh ờ ủ Sau khi cúng g i vái v , ch nhà ph i làm c m, canh, r
ộ ườ ỳ ế ệ ầ ma nhà phù h cho ng i đau. Vi c cúng vái không quá c u k , n u nhà
ỉ ố ầ ươ ớ ướ ủ ầ ố nghèo quá thì ch đ t tr m h ng v i n c su i là đ . Ông th y cúng cũng
ỏ ễ ậ ủ ế không đòi h i l v t gì, ch nhà có cái gì bi u cái đó.
ỗ ợ ừ ậ ạ ậ ườ Ma thu t làm h i: ứ i Ch t tin ạ T ch s hãi ma thu t làm h i, ng
ườ ố ệ ồ ạ ằ r ng có ma ng i s ng ( Cha nanh hay cha v ). Đó là vi c đ ng bào gán cho
ườ ộ ố ặ ợ ộ ố m t s ng i ho c m t s gia đình nào đó có ma đáng s nói trên. Ng ườ ị i b
ạ ườ ệ ấ ấ ồ gán là “cha nanh”, “cha v ” là ng i “x u m m, x u mi ng”, hay qu ở
ắ ườ ẫ ườ ị m ng nói năng ng i khác, mà ng u nhiên sau đó ng ở ắ i b qu m ng đau
ố ặ ấ ộ ườ ế ạ ặ m, ho c chiêm bao th y m t ng i nào đó đ n làm h i mình. Đ c bi ệ t
ườ ẻ ườ ứ ệ ằ ồ ng i Ch t có quan ni m k l i nhác là “Cha nanh”. Đ ng bào cho r ng,
ườ ộ ờ ọ ng ố ộ i “ Cha nanh” có m t th i kì đi h c phù phép, phù chú và có thu c đ c.
ẻ ệ ọ ọ ồ ố ố ậ H chính là k gây tai h a cho dân làng là ngu n g c đau m, b nh t ấ t, m t
ị ọ ườ ằ ồ mùa… nên b m i ng i căm ghét xa lánh. Đ ng bào cho r ng “ cha nanh”
ấ ườ ố ẽ ườ ố ặ ấ ả trông th y ng i m s làm cho ng i m n ng thêm, th y qu đang chín
ữ ẻ ẽ ấ ả ố ẽ s làm cho nó th i, th y tr em s làm cho nó đau…B n thân nh ng ng ườ i
ọ ị ế ấ ổ ườ ấ ấ ố x u s mang ti ng có ma đó r t kh tâm. H b coi là ng ể i r t nguy hi m
ủ ọ ợ ấ ạ ấ ồ “ không trong s ch” con cái c a h khó l y v , l y ch ng ( vì con ma đó s ẽ
theo sang gia đình khác ).
ộ ố ẻ ấ ự ợ ụ L i d ng lòng tin đó, m t s k x u t gán cho thành viên nào đó
ườ ừ ữ ặ ườ ệ trong làng ( th ng là nh ng ng oi quá nghèo đói ho c là ng i có bi t tài
ấ ị ệ ạ ườ ạ nh t đ nh ) là “cha nanh, cha v ” chuy n có ma đi gây h i ng ồ i khác. Đ ng
ệ ỡ ườ ố ằ bào quan ni m r ng, s dĩ có ma ng ữ i s ng, là vì nh ng gia đình có ng ườ i
12
ệ ế ồ ườ ế ch t do không lo vi c ma chay chu đáo nên h n vía ng ơ i ch t không có n i
ố ở ố ơ ơ ầ ăn , ch n ạ , s ng b v trên tr n gian, lâu ngày thành “cha nanh, cha v ”
ậ nh p vào con cháu.
ệ * Văn ngh dân gian
ộ ọ ế ệ ổ ọ ế ư Truy n c là m t l ai hình chi m u th trong kho tàng văn h c dân
ườ ể ệ ứ ệ ườ ề ụ ủ gian c a ng i Ch t . Nó th hi n quan ni m con ng i v vũ tr . V ề
ọ ớ ủ ề ấ ộ ố ọ cu c đ u tranh ch ng ch i v i thiên nhiên, v khát v ng c a con ng ườ i
ươ ộ ố ế ạ v ấ n đ n cu c s ng m no, h nh phúc.
ủ ườ ứ ữ ệ Trong kho tàng văn hóa dân gian c a ng i Ch t, nh ng làn đi u dân
ặ ắ ượ ấ ữ ư ộ ớ ộ ạ ổ ca n i lên nh m t lo i hình đ c s c đ m tính ch t tr tình. V i n i dung
ượ ử ụ ằ ả ờ phong phú dân ca đ ề c s d ng trong nhi u khung c nh. B ng l ị i ca d u
ứ ủ ệ ầ ắ ọ ườ ng t, mang giai đi u tr m l ng, đi vào tâm th c c a con ng ả i, ph n ánh
ộ ự ứ ế tình yêu lao đ ng, yêu t do và tình yêu l a đôi, tha thi t. Dân ca ng ườ i
ứ ắ ộ ự ủ ồ ạ ớ Ch t g n bó m t cách t nhiên v i sinh ho t hàng ngày c a đ ng bào.
ạ ụ ạ ụ ủ ạ ầ Nh c c dân gian: Nh c c có trong sinh ho t tinh th n c a ng ườ i
ữ ứ ệ ạ Ch t cũng khá phong phú. Tuy nhiên hi n nay, nh ng lo i hình nh c c ạ ụ ở
ộ ơ ụ ầ ấ ị ỉ ượ ồ đ ng bào b mai m t, r i r ng d n, chúng ta ch còn th y đ c bóng dáng
13
ạ ụ ư ộ ố m t nh c c nh : đàn ng, sáo, tù, chiêng,…
ƯƠ
CH
NG 2
Ộ
ƯỜ
Ộ
VĂN HÓA CÁC T C NG
I THU C NHÓM NGÔN NG
Ữ
MÔNKHMER ở
ườ ậ ở ệ Ng ầ ớ ố i Khmer ph n l n s ng t p trung Campuchia. Còn Vi t Nam
ườ ủ ế ở ồ ủ ử ằ ố ệ thì ng i Khmer s ng ch y u đ ng b ng sông C u Long c a Vi t Nam
ạ ộ ỉ thu c các t nh Sóc Trăng, Trà Vinh, B c Liêu, Cà Mau, Kiên Giang, An
ề ầ ậ ơ ồ Giang, H u Giang, C n Th , Vĩnh Long, Đ ng Tháp, Long An, Ti n Giang,
phiên âm ti ng Vi
ế ượ ọ ộ ế ệ ủ B n Tre và đ c g i là Khmer Cr m (theo ế t c a ti ng
Khmer có nghĩa là d i).ướ
ế
ạ 1. Sinh ho t kinh t ườ ế ờ Ng i Khmer đã bi t thâm canh lúa n ướ ừ c t ồ lâu đ i. Đ ng bào bi ế t
ọ ế ủ ợ ợ ụ ủ ề ể ố ch n gi ng lúa, bi t làm th y l i và l i d ng th y tri u đ thau chua, x ổ
ả ạ ấ ị ươ ư ấ ề ồ ồ phèn c i t o đ t, có đ a ph ng tr ng nhi u d a h u. Đ ng bào cũng phát
ể ế ư ể ệ ợ tri n kinh t ị toàn di n nh chăn nuôi trâu bò đ cày kéo, nuôi l n, gà, v t
ề ủ ư ệ ể ả ố ườ ừ đàn, th cá và phát tri n các ngh th công nh d t, g m, làm đ ng t cây
ố ố th t n t.
ặ ế ệ ướ ể Đ c đi m kinh t : Nông nghi p dùng cày và thâm canh lúa n c B ộ
ứ ụ ệ ệ ệ ề ả ớ ị nông c khá hoàn thi n và hi u qu , thích ng v i đi u ki n đ a lí sinh thái
ộ ặ ệ ệ ấ ằ ạ ồ Nam b , đ c bi t nh t là vi c cày b ng hai trâu. Đ ng bào thành th o ngh ề
ệ ả ế ệ ườ ố ố ố đánh cá, d t, chi u, đan lát, d t v i, làm đ ng th t n t và làm g m. Chăn
14
ổ ế ợ ị nuôi nuôi trâu bò, l n, gà, v t khá ph bi n.
ạ 2. Sinh ho t văn hoá
ố ề
ụ 2.1. Trang ph c truy n th ng ụ ổ ủ ộ ề ườ Trang ph c c truy n c a t c ng ặ ắ i Khmer khá đ c s c, có cá tính ở
ố ụ ề ặ ạ ậ ắ ớ l i m c váy và phong cách trang ph c g n v i tín giáo đ o Ph t. Đi u đó
ượ ể ệ ở ữ ể ặ đ c th hi n nh ng đ c đi m sau:
ụ Trang ph c nam:
ườ ớ ườ ườ ặ ộ Bình th ng nam gi i trung niên và ng i già th ng m c b bà ba
ị ễ ế ọ ặ ấ ằ ầ ắ đen, qu n khăn r n trên đ u. Trong d p l ầ t h m c áo bà ba tr ng, qu n , t
ặ ắ ắ đen ho c áo đen, quàng khăn quàng tr ng chéo ngang hông v t lên vai trái.
ướ ể ườ ặ ộ ắ ỏ Trong đám c i thì chú r th ng m t b xà rông và áo ng n b ngoài màu
ổ ứ ự ẻ ạ ắ ắ ỏ đ , đây là lo i áo x ng c, c đ ng cài cúc, quàng khăn tr ng v t qua vai
ướ ớ ệ ả ằ trái và đeo thêm con dao c i v i ý nghĩa nh m b o v cô dâu.
ụ ữ Trang ph c n :
ụ ữ ộ ườ ươ ố Cách đây ba, b n m i năm ph n Khmer Nam B th ặ ng m c váy
ạ ằ ố ơ ằ ố ườ ế ộ (xăm p t) là m t lo i váy b ng t t m, hình ng và th ng kín. Chi c váy
ể ạ ấ ạ ố ở ộ đi n hình là lo i xăm p t chân khen, m t lo i váy h , qu n quanh thân
ề ộ ư ườ ạ ớ nh ng khác nhi u t c ng i khác cũng có lo i váy này v i cách mang váy
ườ ụ ữ ữ ồ ừ ướ vào thân. Ng i ph n Khmer mang lu n gi a hai chân t sau ra tr ồ c, r i
ắ ạ ư ế ạ ầ ắ ộ kéo lên d t c nh hông t o thành nh chi c qu n ng n và r ng. Ngày
ườ ườ ụ ữ ườ ụ ằ ặ ơ ụ th ng ng i ph n Khmer th ng m c trang ph c b ng t ắ l a, màu s c
ự ỡ ệ ằ ặ ồ ơ ằ ế ỉ khá r c r , bao g m m c váy, áo d t b ng t t m, hay ch kim tuy n thêu
ổ ọ ầ hoa văn khác nhau. Trong đó áo t m vông (còn g i là áo c vòng) th ườ ng
ượ ơ ằ ế ề ớ ọ ỉ ế đ ệ ằ c d t b ng t t m hay ch kim tuy n v i nhi u h a ti t hoa văn khác
ẽ ượ ế ợ ổ ẩ ả ớ ộ nhau s đ ộ c k t h p hài hòa v i xà rông là m t m nh th c m r ng
ố ạ ả ặ ử ườ ướ kho ng 1m, dài 3,5m khi m c thì cu n l i che n a ng i phía d i và đ ể
ữ ể ể ầ ặ ị ệ ặ tôn thêm nét d u dàng uy n chuy n đ y n tính, đ c bi ụ t dù m c trang ph c
15
ụ ữ ể ế ề ạ ộ ạ nào đi n a thì cũng không th thi u “Sbay” là m t lo i khăn l a m m m i
ượ ố ừ ườ ả ạ đ c cu n chéo t ố vai trái xu ng bên s ạ n ph i. Bên c nh đó, trên các lo i
ụ ườ ạ ườ ụ ữ trang ph c ng i ph n Khmer còn đính thêm h t c m, kim sa và các
ự ỡ ể ạ ắ lo i hoa văn khác đ cho màu s c thêm r c r . Trong l ễ ướ c ặ i, cô dâu m c
ạ ườ ở ế ướ ớ áo dài màu vàng thêu kim tuy n và đính h t c m phía tr c v i các đ ồ
ạ ườ ộ ố ủ ế ứ ằ ồ ứ trang s c ch y u làm b ng h t c m, đ ng và thêm vào m t s trang s c
ư ế ằ ạ ạ ồ quí hi m khác nh hoa tai làm b ng đ ng, vàng, b c và các lo i hoa t ươ ể i đ
ấ ờ ủ ẻ ẹ ườ ụ ữ ậ tôn vinh v đ p trong ngày vui nh t đ i c a ng i ph n Khmer. V y nên
ụ ề ặ ộ ố ườ ụ ữ ẽ ả khi m c b trang ph c truy n th ng Khmer, ng ấ i ph n s c m th y
ị ơ ể ể ở ị thân hình tr nên d u dàng, uy n chuy n, thùy m h n.
ậ ụ 2.2 T p t c
ể 2.2.1. T p t c đi tu đ thành ng
ậ ụ ườ ườ i ưỡ ề ễ ộ ậ Ng i Khmer mang tín ng ng Ph t giáo nên có nhi u l h i và
ạ ộ ắ ồ ủ ớ ờ ố đ i s ng sinh ho t c ng đ ng g n v i tôn giáo này, theo đó ngôi chùa c a
ườ ể ặ ậ ộ ị ệ ng i Khmer là m t giá tr văn hóa v t th đ c bi ơ ậ t. Đó là n i t p h p c ợ ư
ể ế ầ ơ ễ ộ ộ ồ ễ ộ dân trong vùng, là n i di n ra h u h t các l h i c ng đ ng. Các l h i tôn
ẩ ượ ồ ữ ư ễ ự giáo này v n còn đ c đ ng bào Khmer gìn gi và th c hành nh l ban
ễ ễ ễ ị ượ ậ ễ ế ớ hành giáo lý, l ậ ả Ph t đ n, l dân áo cà sa, l an v t ng Ph t, l k t gi i,
ấ ả ữ ễ ộ ằ ỉ ễ ộ ủ ư … T t c nh ng l h i đó tuy r ng ch là l h i c a tôn giáo nh ng vào
ữ ữ ế ầ ườ ề nh ng ngày này h u h t nh ng bà con ng ư ự i Khmer đi u tham gia nh th c
ớ ộ ủ ệ ệ ồ hi n trách nhi m c a mình v i c ng đ ng.
ị ưỡ ủ ộ Giá tr văn hóa tôn giáo, tín ng ể ng c a dân t c Khmer còn bi u
ệ ở ị ố ớ ườ ư ả ủ ộ hi n rõ ư v trí nhà S . Đ i v i ng i Khmer, S c c a m t ngôi chùa là
ế ủ ả ướ ệ ố trung tâm đoàn k t c a c phum, sóc. Tr ậ ẫ c kia, khi h th ng pháp lu t v n
ư ả ế ạ ị ư ộ còn h n ch thì S c có v trí nh m t “quan tòa” nên ngôi chùa và nhà S ư
ườ ườ ắ ữ ữ ầ ữ ế ủ c a ng i Khmer chính là ng i n m gi ư và l u gi h u h t nh ng giá tr ị
ữ ễ ộ ớ ồ ườ văn hóa. Ngoài ra nh ng l ủ ộ h i l n c a c ng đ ng ng ằ i Khmer tuy r ng
ả ễ ộ ư ẫ ộ ị ư ẽ s không ph i là các l ấ h i tôn giáo nh ng nhà S v n có m t v trí nh t
16
ộ ễ ộ ư ễ ộ ộ ở ị đ nh b i trong m t cu c l h i nào đó nh l ư h i đua ghe ngo thì nhà S là
ườ ế ị ệ ọ ừ ệ ể ườ ng i quy t đ nh m i vi c, t ọ vi c tuy n ch n, phân công ng i tham gia
ễ ộ ệ ạ ủ ế ờ ậ ệ l h i, đ n vi c h th y ghe ngo, ngày gi t p luy n…
ư ủ ị ở ị ấ ọ ễ ộ V trí c a nhà S luôn v trí trang tr ng nh t trong các l h i nên
ế ổ ườ ượ ư con trai trong các gia đình Khmer đ n 12 tu i th ng đ c đ a vào chùa đi
ư ệ ở ụ ả tu. Nh ng vi c đi tu ầ đây không ph i là nhu c u, m c đích cá nhân mà là
ộ ậ ụ ủ ườ ệ ộ ắ m t t p t c, m t s c thái c a ng i dân Khmer. Vi c đi tu này là hoàn toàn
ự ườ ườ ơ ườ t ệ nguy n, có ng i tu 3 ngày, có ng i tu 3 năm hay lâu h n, ng i Khmer
ệ ể ườ ể ượ ậ ộ coi vi c đi tu là đ thành ng i, là đ đ ư ộ c xã h i nhìn nh n nh m t
ườ ủ ư ư ệ ề ạ ả ơ ứ ng ầ i có đ y đ t ẹ cách v đ o đ c và văn hóa nh vi c tr n cha m ,
ươ ữ ụ ư ọ ậ h c t p văn ch ng, ngôn ng , phong t c,… ệ Ngày x a, trong quan ni m
ườ ế ườ ạ ủ c a ng i Khmer n u ng i con trai nào không qua giai đo n tu trong chùa
ợ ở ế ấ ấ ấ ộ ớ ị thì b xã h i và gia đình cho là b t hi u và l n lên r t khó l y v , b i vì
ườ ổ ấ ọ ườ ế ồ ọ ng i con gái Khmer đ n tu i l y ch ng, h th ữ ng ch n nh ng chàng trai
ụ ệ ọ ườ đã qua tu luy n trong chùa, đã hoàn t c. Theo h , đó là ng i đã hoàn thành
ụ ọ ượ ườ ế ữ ượ nghĩa v và h c đ c cách làm ng ấ i, nh t là bi t ch nghĩa, đ ọ c m i
ườ ọ ọ ng i tr ng v ng.
ủ ễ ườ ườ ượ ổ ứ ầ L đi tu c a ng i Khmer th ng đ ch c vào ngày đ u L c t ễ
ư ố Chôl Chnam Thmây. Vào ngày này, gia đình nào mu n đ a con vào chùa tu,
ộ ướ ườ ả ọ ộ ắ b t bu c vài tháng tr c đó, ng i con trai này ph i vào chùa h c thu c vài
ọ ẽ ổ ứ ộ ễ ọ ể ườ ơ ả bài kinh c b n, h s t ch c m t l g i là BankBomBuôn đ ng i đi
ừ ạ ọ ượ ườ ầ ẻ ướ tu t giã h hàng, b n bè và đ ọ c m i ng ứ i c u chúc s c kho . Tr c khi
ễ ế ạ ầ ầ ằ ằ vào l ộ , anh ta c o đ u, thay qu n b ng chi c xà rông, thay áo b ng m t
ả ắ ắ ừ ả ể ứ ỏ ằ khăn v i tr ng đ p lên vai t trái sang ph i đ ch ng t r ng anh ta đã t ừ
ườ ể ọ ồ ễ ỏ ế ụ b th t c. Lúc đó ng i ta g i anh là Nec (r ng). Đ vào l , bu i t ổ ố ọ i h
ế ụ ờ ư ọ ớ ả m i s sãi đ n t ng kinh, cúng Tam b o và th gi ậ i theo Ph t. Vào sáng
ơ ướ ọ ư ạ hôm sau, khi c m n c xong xuôi, h đ a con trai lên chùa, có b n bè thân
17
ế ễ ậ ế ệ quy n mang l ọ v t cùng đi theo. Đ n chùa, h đi vòng quanh chánh đi n ba
ớ ồ ồ ọ ư ộ vòng r i m i vào trong làm l ễ Ở . đây có m t nhà s ng i g i là Uppachhe
ề ủ ể ạ ả ỏ ọ ậ gi ng d y, h i và đ c các đi u c a lu t tu hành cho các nec nghe đ sau đó
ữ ư ớ ầ ọ ờ nec m i c m áo cà sa đi vào hàng gi a s sãi và đ c l i xin tu. Khi v ị
ượ ạ ấ ậ ắ ằ ớ th ng to ch p thu n thì nec m i đi thay xà rông và khăn tr ng b ng áo cà
ế ề ủ ậ sa, ti p theo là l ễ ọ ớ th gi ồ i 10 đi u c a Ph t giáo g m không sát sinh, không
ắ ộ ố ố ượ tr m c p, không tà dâm, không nói d i, không u ng r u, không ăn ngoài
ứ ữ ế ế ồ b a, không xem múa hát, không dùng đ trang s c, không chi m gh cao và
ườ ư ụ ế ạ ố gi ng êm, không đ ng đ n vàng b c. Cu i cùng, các nhà s cùng Ph t t ậ ử
ầ ướ ườ ể ấ ớ ụ t ng kinh c u ph c cho ng ứ i m i tu hành và chúng sinh đ ch m d t
ổ ễ bu i l .
2.2.3. T p t c c
ậ ụ ướ ỏ i h i ụ ướ ủ ườ Trong phong t c hôn nhân, mùa c i c a ng ộ ắ i Khmer Nam b b t
ờ ế ế ả ờ ị ầ ừ đ u t tháng 1 đ n tháng 3 âm l ch, vào kho ng th i gian th i ti t khô ráo
ạ ộ ữ ế ớ ồ và mùa màng đã thu ho ch xong. V i đ ng bào Khmer Nam B , nam n đ n
ổ ưở ể ế tu i tr ng thành thì đ ượ ự c t ể ế do tìm hi u nhau đ ti n đ n hôn nhân. Nhìn
ụ ề ổ ượ ạ chung, phong t c hôn nhân c truy n đ ạ c chia thành 4 giai đo n: giai đo n
ễ ễ ỏ ấ tr ướ ễ c l nói, l nói, l h i và l ễ ướ c i. Trong đó, l ễ ướ c ọ i là quan tr ng nh t.
Giai đo n tr
ạ ọ ướ ễ c l ủ nói: Hai h xem ngày tháng năm sinh c a
ể ế ấ ợ ổ ợ chú r và cô dâu có h p tu i hay không, n u h p thì lúc b y gi ờ ẽ ế s ti n
ướ ế hành các b ư ậ c ti p theo. Nh v y, trên th c t ự ế ệ ướ ỏ ắ ầ ừ i h i b t đ u t vi c c
ỏ ướ ế đám nói đ n h i và c i.
Giai đo n l
ạ ễ ờ ờ ườ nói: Bao gi nhà trai cũng m i ng ố ạ i mai m i đ i
ư ệ ớ ướ ườ ố ạ ệ ệ di n th a chuy n v i nhà gái. Tr c nay ng i làm m i đ i di n phía nhà
ộ ườ ứ ạ ộ ố ụ ữ ạ trai là m t ng i ph n đã có gia đình, đ c h nh, có cu c s ng h nh phúc.
Giai đo n l
ạ ễ ỏ ễ ọ ượ h i: di n ra sau khi nhà trai đã ch n đ c ngày
18
ố ự ị ễ lành tháng t t d đ nh cho hôn l .
Giai đo n l
ạ ễ ướ ườ ổ ứ c i: Gia đình và bà con th ng t ch c ba ngày
bên nhà gái.
ầ ậ ọ Theo đó, ngày đ u tiên g i là ngày nh p gia, bên nhà trai làm l ễ ư đ a
ể ễ ậ ồ ầ ượ chú r sang nhà gái, đoàn đi mang theo l v t g m tr u cau, r ị u, th t, và
ề ồ ộ ướ ạ ờ m t mâm bu ng bông cau. Nhi u đám c i còn m i thêm dàn nh c c ổ
ử ứ ề ộ ả ọ truy n dân t c đi kèm. Ngày th hai c hành l ễ ướ c i ph i ch n gi ờ ố t, t
ướ ệ ổ ầ ướ tr ọ c tiên vi c quan tr ng là cúng ông bà, t tiên và ăn tr u đính ổ c, bu i
ề ẽ ễ ắ ể ồ ư ọ ế ể ế chi u s làm l c t tóc cho cô dâu, chú r r i đ a h đ n mi u đ cúng, xin
ớ ủ ổ ố ế ậ ầ ọ th n công nh n cho h là thành viên m i c a phum, sóc. Đ n bu i t i gia
ờ ư ư ụ ơ đình m i s sãi, dâng c m cho s cúng, t ng kinh chúc phúc, dâng bánh trái
ể ẹ ớ ơ ưỡ ụ ợ cho cha m cô dâu đ nh công n d ở ệ ng d c v và m ti c đãi khách hai
ụ ạ ự ứ ệ ế ọ ọ h . Ngày th ba, th c hi n phong t c l y ông bà, h hàng. Đ n gi ờ ố t t cô
ễ ầ ễ ắ ể ắ dâu và chú r th p đèn làm l . Lúc này th y cúng và ông mai làm l c t hoa
ẻ ứ ể ắ ẫ ồ cau lên đôi tr t c là gia đình hai bên d n d t cô dâu và chú r ng i làm l ễ
ớ ướ ợ ồ ướ ự ủ sánh duyên cho đôi v ch ng m i c i, d ủ i s ch trì c a ông Maha.
ướ ệ ẹ ắ ồ Tr ố c khi c t bu ng hoa cau non đang p b , ông Maha múa đi u “Rom
ứ ọ ơ b kbaisrây” có ý nghĩa là h hàng đôi bên đã chính th c cho phép hai
ườ ế ắ ấ ắ ợ ồ ng ắ i k t duyên thành v thành ch ng. Ông Maha c t l y hoa cau tr ng r c
ươ ắ ừ ỗ ế ồ ườ ồ lên tân lang, tân n ng và r c t ch ng i cho đ n đ ng đi vào bu ng tân
ể ươ ầ hôn đ chúc phúc đôi uyên ở ắ ng. Sau đó là múa m n p mâm tr u và làm l ễ
ỉ ổ ể ề ẩ ặ ặ ộ bu c ch c tay cho cô dâu, chú r có kèm theo t ng ph m ti n ho c vàng
ờ ừ ứ ạ ỉ ổ ọ ộ cùng l i chúc m ng l a đôi h nh phúc. Ở ễ l bu c ch c tay, h hàng hai
ợ ồ ẻ ố ấ ợ bên chúc phúc cho đôi v ch ng tr ằ s ng trăm năm b ng cách l y s i ch ỉ
ể ướ ồ ế ả ộ ộ ọ ồ h ng c t tay chú r tr c r i đ n cô dâu. H đàng trai c t tay ph i cô dâu
ể ọ ể ộ ướ ự ủ ủ và chú r , h đàng gái c t tay trái chú r và cô dâu, d i s ch trì c a ông
ố ễ ợ ồ ắ ồ Maha. Cu i cùng khi làm l xong đôi v ch ng d t nhau vào bu ng tân hôn,
19
ườ ủ ắ ạ ồ ườ ợ ng i ch ng n m v t áo “Sbai” c a ng i v theo sau.
ướ ườ ứ ấ ặ ộ ệ Vào đám c i, ng ộ i Khmer Nam B có m t nghi th c r t đ c bi t là
ứ ẹ ể ệ ắ ờ ườ vi c “c t bông cau”. T c cha m chú r nh hai ng i thanh niên ch a v ư ợ
ủ ệ ắ ạ đi c t bông cau (theo quan ni m c a bà con là bông vàng, bông b c) mang
ỏ ắ ế ầ ẩ ầ ề ể ở ộ ơ v đ m t n i cùng chi c đèn d u nh th p nhang kh n c u cho đôi v ợ
ồ ượ ạ ở ứ ấ ồ ch ng trăm năm đ c h nh phúc. Bông cau đây g m 3 bó: bó th nh t là
ợ ượ ỉ ắ ế ằ ộ ớ ể ạ ơ đ t n cha (21 s i cau đ c bu c b ng ch tr ng v i 21 mi ng cau và
ể ạ ơ ầ ẹ ợ ượ ỉ ắ ằ ộ ứ tr u), bó th hai là đ t n m (12 s i cau đ ớ c bu c b ng ch tr ng v i
ể ạ ơ ứ ế ợ ượ ầ 12 mi ng cau và tr u), bó th ba là đ t ị n anh ch (6 s i cau đ ộ c bu c
ỉ ắ ế ớ ộ ặ ắ ữ ủ ầ ằ b ng ch tr ng v i 6 mi ng cau và tr u). Ngoài ra còn m t đ c s c n a c a
ễ ồ ụ ể ụ ế ộ hôn l đ ng bào Khmer Nam B là t c “quét chi u”. C th là khi cô dâu và
ẽ ể ộ ườ ổ ườ chú r vào phòng thì s có m t ng i cao tu i theo sau, đó là ng ỏ i kh e
ề ạ ườ ế ỏ m nh, đông con, nhi u cháu. Ng ế i này đem chi c chi u ra và h i: “Có ai
ế ộ ế ậ ả ờ chu c chi u không?”, lúc đó chú r ể ướ b c ra nh n chi u tr i ra và m i cô
ị ủ ễ ồ ồ ể ị ể ặ ế dâu cùng v ch l ữ ộ ậ ng i, r i đ lên chi u m t v t có giá tr đ t ng nh ng
ườ ệ ổ ứ ng ỡ i đã giúp đ trong vi c t ch c hôn nhân.
2.2.4. Tín ng
ưỡ ề ễ ộ ậ ngưỡ ạ Bên c nh tín ng ng Ph t giáo sinh ra nhi u l ặ h i mang nét đ c
ừ ư ể ắ ạ ậ ớ ủ tr ng và g n v i tôn giáo này. Đ o Ph t Ti u th a là tôn giáo chính c a
ườ ậ ơ ộ ng ạ ờ ố i Kh me Nam B đã thâm nh p khá lâu vào trong sinh ho t đ i s ng
ữ ầ ễ ộ ủ ồ ừ ắ ọ ủ c a qu n chúng nên nh ng l h i c a h dù b t ngu n t ẫ đâu v n mang
ắ ể ỏ ổ màu s c tôn giáo và không thoát kh i c ng chùa. Trong quá trình phát tri n
ễ ộ ạ ủ ị ự ế ố ữ ử ị l ch s , các l h i còn ch u s pha t p c a nh ng y u t tôn giáo khác nh ư
ở ồ ạ ố ễ ồ ạ đ o Bà La môn, song đây cũng t n t i khá rõ ngu n g c l nghi nông
ủ ư ệ ồ ướ ề ễ ậ ế nghi p c a c dân tr ng lúa n c. Đi u đó cũng d nh n bi t qua các l ễ
ư ễ ể ễ ổ ễ ộ h i tiêu bi u nh l Đônta (l cúng ông bà t tiên), hay l Ok Om Bok (l ễ
ạ ư ể ễ ắ ờ ễ cúng trăng) l ữ i di n ra vào th i đi m gi a mùa m a và mùa n ng, l Chôl
20
ế ớ ồ ớ ờ Chnam Thmây (t ừ t năm m i) có ý nghĩa đón m ng năm m i đ ng th i còn
ờ ỳ ắ ứ ấ ạ ướ ờ ỳ ướ có ý nghĩa ch m d t th i k n ng h n, b c sáng th i k có n ờ ồ c tr i d i
ụ ể ẩ ớ ị dào đ chu n b cho v làm mùa m i.
ườ ộ ưỡ ắ ượ Ng i Khmer Nam b có tín ng ng tô tem có kh c rõ hình t ng,
ộ ộ ủ ả ố ườ ằ ồ ướ hoàn c nh s ng c a m t t c ng i trên vùng đ ng b ng trũng n c. Do đó
ả ượ ượ ườ ẫ không ph i ng u nhiên hình t ắ ng con r n Naga đ c ng ọ i Khmer ch n
ượ ổ ậ ụ ầ làm hình t ạ ng ch m tr ộ trên các xà nhà, đ u c t, trên các v t d ng th ờ
ặ ệ ắ ầ ượ ổ cúng, trang trí trong nhà. Đ c bi t r n th n Naga còn đ c xem là t tiên
ế ề ự ữ ề ẫ ộ ố ủ c a dân t c Khmer qua truy n thuy t v s ph i ng u gi a Preak Thôn là
ầ ặ ậ ắ ờ ứ con trai th n m t tr i và nàng Neak là con gái vua r n Naga. Nh n th c
ượ ủ ị ưỡ ế ầ ườ đ c giá tr văn hóa c a tín ng ng này nên h u h t ng i dân Khmer
ư ố ụ ớ ướ không di c , di canh mà luôn c bám tr v i vùng sông n ộ ơ c Nam b , n i
ổ ứ ẻ ủ ủ ắ ớ đã sinh ra t tiên c a mình. V i ý nghĩa dùng s c d o dai c a loài r n n ướ c
ể ầ ầ ố ộ ị Naga mà sinh s ng và phát tri n trên vùng nê đ a đ m l y Nam b , cũng t ừ
ề ễ ộ ả ướ đó s n sinh ra nhi u l ắ ủ ề h i mang màu s c c a n n văn minh lúa n c nh ư
ư ặ ậ cúng trăng (Ok Om Bok), đua ghe ngo, đua bò,… Dù mang đ c tr ng Ph t
ưỡ ớ ườ ừ ượ giáo hay tín ng ng tô tem thì v i ng i Khmer t khi đ ờ ế c sinh ra đ i đ n
ở ạ ớ ổ ư ộ ườ ề ễ ộ khi tr l i v i t tiên, cũng nh các t c ng i khác luôn có nhi u l h i ghi
ố ớ ặ ủ ự ế ơ ế ự ấ ự d u s có m t c a mình trên th gian này và s hàm n đ i v i các th l c
ữ ễ ộ ầ ả ượ ắ siêu nhiên. Nh ng l h i đó ph n nào ph n ánh đ c s c màu văn hóa mang
ủ ọ ộ ấ ấ d u n dân t c tính c a h .
ễ ộ 2.2.5. L h i ễ ế ớ L Chol Chnam Thmây (T t năm m i).
ủ ễ ộ ồ ờ L Chol Chnam Thmay c a đ ng bào dân t c Khmer không có th i
ấ ị ỗ ờ ư ườ ơ ỗ gian nh t đ nh, m i năm m i ngày gi khác nhau nh ng th ữ ng r i vào gi a
ươ tháng 4 d ị ng l ch.
ễ ầ ế ễ ằ Theo l ệ ườ th ng h ng năm, h g n đ n l Chôl Chnam Thmây, bà
21
ị ấ ẩ ơ ướ ế ậ ở ệ con Kh me lo chu n b r t chu đáo, mà tr c h t t p trung ặ vi c ăn, m c,
ở ể ệ ẩ ố ị . Đ chu n b cho vi c ăn u ng, đãi khách, dâng cho nhà chùa, gia đình nào
ể ẵ ướ ạ ẩ ị ị ị cũng lo chà g o đ s n, làm bánh, chu n b th t heo, gà, v t... N c sinh
ạ ượ ổ ầ ầ ọ ườ ử ho t cũng đ c gánh đ đ y ghè, đ y chum, m i ng i s a sang bàn th ờ
ế ổ ử ậ ọ Ph t, trang hoàng nhà c a, quét d n sân nhà, k t c ng chào... Trong đêm
ừ ẵ ầ ờ ạ giao th a, trên bàn th có bày s n 5 nhánh hoa, 5 đèn c y, 5 cây nhang, 5 h t
ẹ ề ạ ậ ợ ạ ố c m và nhi u lo i trái cây. Cha m , ông bà t p h p con cháu l ồ ế i, ng i x p
ướ ờ ổ ố ề ộ chân v m t phía tr c bàn th t ể ễ tiên, đ t nhang đèn, vái ba cái đ ti n
ư ướ ượ ọ đ a Têvêđa cũ và r ớ c Têvêđa m i, mong đ ằ c ban phúc lành. H tin r ng
ượ ờ ờ ố Têvêđa là ông tiên đ c tr i sai xu ng chăm sóc dân chúng trong th i gian
ỳ ẽ ệ ế ộ ố ị ế m t năm, h t nhi m k s có v khác xu ng thay th .
ộ ơ Trong ba ngày h i Chôl Chnam Thmây, bà con Kh me còn đi thăm
ộ ố ứ ừ ổ ớ ỏ ỏ h i, m ng tu i năm m i cho nhau, chúc nhau s c kh e, cu c s ng yên vui,
ố ế ạ ườ ả ề ố phát đ t. T i đ n, ng ử i ta đ t pháo thăng thiên, th di u, đánh quay l a...
ạ ổ ụ ệ ể ầ Các c già k chuy n th n tho i, c tích cho con cháu. Gái, trai tham gia các
ố ộ cu c hát đ i đáp aday, hát dùkê, múa rômvông...
ễ ượ ổ ứ L Chol Chnam Thmay đ ể ắ ầ ch c 3 ngày 3 đêm có th b t đ u c t
ừ ậ ẽ ặ ỗ ọ t 13/4 ho c 14/4. Vào năm nhu n s kéo dài 4 ngày và tên g i m i ngày l ễ
là khác nhau.
ứ ấ Ngày th nh t (ngày Chôl sangkran Chmây): làm l ễ ướ r ạ ị c đ i l ch.
ườ ắ ộ ỗ ặ ầ ộ ọ M i ng ẹ i t m g i, m c qu n áo đ p, đ i c lên chùa. Vào gi ờ ố t t đã đ ượ c
ể ề ấ ọ ườ ờ ch n, b t k sáng hay chi u (th ng là vào 7 gi ặ sáng ho c 5 gi ờ
ề ọ ườ ễ ậ ả ế chi u).M i ng i mang theo l v t: nhang đèn, hoa qu đ n chùa làm l ễ
ướ ạ ị ặ ơ r c Đ i l ch, Môha SangKran. Môha SangKran đ t trong khay s n son
ư ệ ệ ế ọ th p vàng đ a lên ki u khiêng đi vòng quanh chính đi n 3 vòng trang tr ng,
ừ ễ ớ ừ ờ ề ớ ố ừ v a là l chào m ng năm m i v a ch đi m báo năm m i t ấ t hay x u, tùy
ộ ướ ệ ệ ớ ễ vào cu c r ồ c có hoàn thi n hay không, r i m i vào chính đi n làm l . Sau
22
ấ ả ễ ậ ụ ừ ớ đó, t t c vào l Ph t, t ng kinh chúc m ng năm m i.
ứ ơ ễ ơ Ngày th hai (ngày Wonb f): làm l ỗ ắ dâng c m và đ p núi cát. M i
ị ư ơ ở ư gia đình làm c m dâng cho các v s sãi ổ ớ chùa vào bu i s m và tr a. Tr ướ c
ư ụ ườ ự khi ăn, các nhà s t ng kinh làm l ễ ạ ơ t ữ n nh ng ng ậ i làm ra v t th c và
ữ ườ ự ế ề ậ ổ nh ng ng i mang v t th c đ n cho nhà chùa. Bu i chi u thì h t ọ ổ ứ ễ ch c l
ể Ở ọ ườ ắ ề ắ đ p núi cát đ tìm phúc duyên. đây m i ng ọ i đ p cát thành nhi u ng n
ỏ ướ ộ ở ượ ư núi nh theo tám h ng và m t núi trung tâm, t ụ ng tr ng cho vũ tr .
ể ộ ướ ứ ụ ẫ ờ ư ầ ọ T c này có d n ch ng theo tích lâu đ i bi u l ầ c v ng c u m a, c u
ườ ủ phúc c a con ng i.
ứ ơ ễ ắ ượ ậ ắ ư Ngày th ba (ngàyL m săk): làm l t m t ng Ph t, t m s . Vào
ư ọ ế ụ ế ổ ơ bu i sáng dâng c m sáng cho các s , h ti p t c nghe thuy t pháp. Sang
ọ ố ề ổ ễ ậ ư ướ ướ ươ bu i chi u, h đ t đèn nhang, dâng l v t, đ a n c có p h ơ ng th m
ượ ế ơ ươ ờ ộ ử ậ ồ ớ ứ ế ắ đ n t m t ậ ng Ph t. Bi t n th ọ ng nh Đ c Ph t đ ng th i g t r a m i
ủ ề ướ ọ ự ư ớ đi u không may c a năm cũ, b c sang năm m i, m i s nh ý. Sau đó h ọ
ẽ ắ ế ọ ị ư cũng s t m cho các v s sãi cao niên. K t thúc l ễ ạ t i chùa, m i ng ườ i
ướ ư ớ ể ự ệ ễ ầ r c các nhà s t i nghĩa trang, đ th c hi n l ồ c u siêu cho linh h n
ữ ườ ề ấ ố ễ ắ ượ ậ ạ nh ng ng i quá c . Sau đó ai v nhà n y, làm l t m t ng Ph t t i nhà
ơ ướ ổ ữ ứ mình, làm mâm c m n c cúng cho ông bà t tiên và làm nh ng th c ăn
ể ọ ẹ ị ườ ặ ọ ngon cho ông bà cha m dùng. Đây là d p đ m i ng i sum h p và g p g ỡ
ệ ộ ộ ọ ọ ọ nhau sau m t năm lao đ ng m t nh c, ngoài sum h p h p gia đình còn đ ượ c
ữ ề ỡ ờ ố ẹ ặ g p g bà con xóm gi ng cùng chúc cho nhau nh ng l i chúc t t đ p, cùng
ưở ẻ ớ ứ ễ ơ vui ch i và th ng th c các món ăn vui v v i nhau. L Chol Chnam
ế ọ ườ ầ ớ Thmay có nghĩa là t ớ t năm m i, m i ng ọ i c u mong sang năm m i m i
ứ ẽ ố ẹ ữ ư ữ ế ơ ộ th s t ề t đ p h n, nh ng gì còn thi u sót cũng nh nh ng mu n phi n
ắ ẽ ế ề ẽ ế trong năm cũ s tiêu tan h t, đi u may m n s đ n.
23
ƯƠ CH NG 3
Ấ Ộ ƯỜ Ộ VĂN HÓA C C T C NG I THU C NHÓM NGÔN NG Ữ
I.
H’MÔNGDAO
1. Nông nghi pệ
ế ạ Sinh ho t kinh t
ộ ườ ộ ố ư ữ ệ T c ng i H’mông là nh ng c dân nông nghi p. Ngoài m t s ít có
ướ ọ ủ ế ươ ử ụ ứ ẫ ộ ru ng n c, h ch y u làm n ấ ng r y. Căn c vào quá trình s d ng đ t
ể ươ ạ ươ ị ươ có th phân chia n ng làm hai lo i : n ng đ a canh và n ng du canh,
ươ trong đó n ng du canh là chính.
ươ ậ ồ ồ ồ Trên n ầ ạ ng, đ ng bào tr ng lúa, ngô, m ch ba góc, tr ng rau, đ u, b u
ệ ề ả ạ ỗ ố bí, đ , dong gi ng, cây thu c, các lo i cây ăn qu và cây công nghi p.
ủ ế ụ ả ự ấ ạ ổ ố Công c s n xu t ch y u cày, cu c, các lo i dao, r a, rìu, thu ng,
ọ ỗ ạ ủ ắ ỏ ồ ậ g y ch c l , n o c , nhíp. Cày c a đ ng bào vùng cao có thân ng n, to,
ẻ ể ắ ợ ớ ươ ớ ố ươ ch c kho đ phù h p v i các n ng h c đá. Cùng v i canh tác n ẫ ng r y,
ư ị ư ị ế ợ ụ trong quá trình đ nh c , đ nh canh c dân vùng núi cao đã bi i d ng th t l ế
2. Chăn Nuôi
ể ấ ờ ạ ắ ậ ộ ướ ấ đ t khai phá và đ p b t o thành ru ng b c thang đ c y lúa n c.
ề ầ ộ ố ồ Dân t c H’mông có truy n th ng chăn nuôi gia súc, gia c m. Đ ng bào
ớ ố ượ ự ậ ớ ợ nuôi trâu, bò, ng a, dê v i s l ng l n hàng trăm con. L n là v t nuôi ch ủ
ề ỗ ừ ế y u, m i gia đình đ u có t 57 con.
3. Hái l m, săn b n
ượ ắ
ờ ố ượ ệ ệ ằ ắ ả ả ủ Hái l m, săn b n nh m c i thi n đ i s ng và b o v mùa màng c a
ẫ ọ ộ ượ ư c dân vùng núi cao. Ngày nay, h at đ ng này v n đ c duy trì, tuy nhiên
ư ướ ấ ồ ỏ ạ ắ ề không nhi u nh tr c kia. Đ ng bào H’mông r t gi i săn b n các lo i thú
ầ ỏ ươ ươ ế ầ ồ ỉ ư ợ ừ nh nh l n r ng, c y h ng, h u nai, kh , cáo, ch n… H u h t đàn ông
24
ế ộ ố ế ỏ ườ ỏ ề đ u bi ạ ẫ t ch tác các lo i b y, n . M t s ng i gi i rèn, khoan, làm súng
ạ ẫ ế ệ ả ả ồ kíp, súng ho mai, sáng ch các lo i b y thú có hi u qu . Ngoài ra đ ng bào
ỏ ề ắ ằ ặ ặ ặ ặ ố còn gi ắ ứ i đánh b t cá b ng nhi u hình th c: Ru c, đ t ch n, đ t đó, l n b t
ằ ướ cá b ng tay, dùng chài l i…
ượ ể ạ ế ủ Hái l m đóng vai trò đáng k trong sinh ho t kinh t ồ c a đ ng bào.
ủ ứ ữ ấ ừ ủ Vào nh ng năm m t mùa đói kém, c nâu, c mài, các th măng, rau r ng
4.
ượ ữ ế ố ồ đã giúp đ ng bào v t qua nh ng ngày thi u th n.
ề ủ Các ngh th công
ộ ườ ể T c ng i H’mông đã duy trì và phát tri n ngh d t v i, ề ệ ả đáp ngứ
ụ ữ ặ ả ầ ấ ộ ố ph n nào v i m c trong cu c s ng. Ph n H’mông r t gi ỏ ệ ả ằ i d t v i b ng
ạ ừ ồ ợ s i cây lanh (ngo i tr ệ nhóm H’mông Xanh, H’mông Súa tr ng bông d t
v i).ả
ộ ủ ệ ả ổ ế ề ồ ườ Ngh tr ng bông d t v i khá ph bi n và quen thu c c a ng i ph ụ
ữ ể ộ ộ ẹ ầ ườ ụ ữ ả ả ệ ấ ả n . Đ có m t b qu n áo đ p, ng i ph n ph i đ m nhi m t t c công
ệ ả ệ ồ ợ ộ vi c : tr ng bông, kéo s i, d t v i, nhu m chàm, in hoa văn… Đan lát là
ệ ủ công vi c c a đàn ông.
ứ ằ ọ ấ ề ạ ấ ạ ồ H r t thành th o ngh làm gi y, làm đ trang s c b ng b c, rèn đúc
ụ ả ụ ủ ụ ẩ ả ấ ạ ọ ể công c , vũ khí. S n ph m c a h đ ph c v s n xu t và sinh ho t gia
II.
ổ ộ ớ ườ đình, ngoài ra còn đem ra trao đ i hàng hóa v i các t c ng i khác.
1. Làng b nả
ậ ấ Văn hóa v t ch t
ủ ư ả ượ ự ề Làng b n c a c dân H’mông ch y u ủ ế đ c d ng trên các tri n núi
ư ư ừ ế ướ ậ cao hay l ng ch ng núi, khí h u thoáng mát, nh ng hi m n c và giao
25
ạ thông đi l i khó khăn.
ả ậ ố ượ ả ề B n phân tán và b n t p trung. S l ả ng nhà trong b n nhi u hay ít
ộ ố ụ ể ư ệ ề ộ ỳ ị ị ị tu thu c đi u ki n đ a hình c th và cu c s ng đ nh canh đ nh c hay du
ộ ỗ ư ủ c c a m i dân t c.
ả ườ ưở ắ ắ ủ B n c a ng i H’mông cách nhau t ng ng n mà hóa xa, ng n v ề
ề ườ ườ ữ ề ố ư ầ t m nhìn nh ng xa v đ ng đi vì ng i H’mông s ng trên nh ng mi n núi
ở ố ừ ả ư ầ ả ọ ồ cao nên 2 ng n đ i nhìn g n nhau nh ng mu n t b n này sang b n khác
ạ ả ậ ố ừ l ồ i ph i xu ng thung lũng r i trèo núi lên. Th m chí t nhà này sang nhà kia
ấ ả ế ớ ồ ư ệ ế ả ồ ồ cũng ph i đi m t c ti ng đ ng h , th nh ng v i đ ng bào thì vi c di
ể ườ ư ữ ư ể ọ ộ chuy n là quá bình th ng vì h là nh ng c dân a chuy n đ ng. Vì h ọ
ủ ọ ữ ể ố thích di chuy n và s ng trên nh ng vùng núi cao nên tính cách c a h cũng
ệ ọ ẽ ấ ọ ố ư ấ ấ ặ r t đ c bi ộ t, h s ng r t tin nhau nh ng m t khi đã ghét ai thì h s r t khó
2. Nhà c aử
ế ấ ạ ượ ự ả l y l c s c m m n. i đ
ườ ự ề ấ ặ ủ Nhà c a ng i H’mông là n n nhà đ t. M c dù có s khác nhau v ề
ề ế ấ ậ ệ ư ự ặ ố quy mô và v t li u xây d ng nh ng v k t c u và b trí m t hàng t ươ ng
ủ ố ườ ổ ế ặ ấ ố đ i th ng nh t. Nhà c a ng i H’mông ph bi n là nhà 3 gian ho c 3 gian
Ở ớ ỹ ậ chái. ộ ủ ọ vùng Hà Giang, Lào Cai nhà c a h làm khá to v i k thu t m ng
ắ ắ ấ ậ ả ơ ơ ỹ nên r t ch c ch n, còn các n i khác làm nhà đ n gi n và k thu t ngàm và
ộ ạ ượ ợ ằ ươ ằ ỏ bu c l t. Nhà đ c l p b ng ngói âm d ẻ ặ ng c tranh ho c b ng ván x ,
ườ ữ ườ ế ấ ế ặ ộ t ế ng dùng vách li p n a, trình t ng ho c x p đá. K t c u b khung nhà
ổ ế ộ ộ ộ ộ khá ph bi n là b vì kèo 3 c t, 2 c t con hai bên và m t cái chính nóc. Đ ể
ộ ạ ớ ế ườ ổ ế liên k t các c t l i v i nhau, ng i ta làm hàng xà ngang mà ph bi n là xà
kép.
ặ ằ ờ ườ ượ ố ạ ủ M t b ng sinh ho t c a ngu i H’mông th ng đ c phân b : gian
ử ồ ườ ủ ầ đ u h i có c a ra vào, giáp vách trên có gi ợ ồ ng dành cho v ch ng ch nhà,
26
ử ế ề ớ lui v vách sau là b p chính. Gian này có vách ngăn và có c a thông v i gian
ữ ủ ị ồ ớ ứ ữ ữ ầ ộ ộ gi a. C t gi a c a v trí kèo th hai ngăn gian đ u h i v i gian gi a là c t
ờ ọ ễ ị ườ ườ th ma. M i nghi l , kiêng k trong gia đình ng i H’mông th ễ ng di n ra
ậ ộ ờ ọ ờ ữ xung quanh c t th ma này. Gian gi a giáp vách h u là bàn th . M i ng ườ i
ụ ữ ườ ử ụ ồ ượ ấ trong nhà nh t là ph n th ng đi c a ph . Chu ng gia súc đ c làm ở
ệ ậ ắ ỗ ch thu n ti n cách nhà không xa l m.
ụ ứ 3. Y ph c trang s c
ứ ủ ụ ườ ấ ạ Y ph c và trang s c c a ng i H’mông r t phong phú và đa d ng và có
ệ ộ ữ ụ ụ ủ ữ ấ ự s khác bi ữ t gi a các nhóm nh t là n ph c. B n ph c c a ng ườ i
ự ư ẻ ế ấ ả ồ H’mông g m váy, áo x ng c có y m l ng, t m v i che váy phía tr ướ c,
ắ ư ư ả ằ ấ ầ ạ ỏ th t l ng và vuông v i nh che đ ng sau l ng, khăn qu n đ u, xà c p. Váy
ư ượ ư ụ ế ể ế ộ hình nón c t, x p n p xòe r ng, khi di chuy n váy đu đ a nh l n sóng.
ắ ằ ắ Váy H’mông tr ng làm b ng lanh tr ng, váy H’mông Hoa có thêu in hoa văn
ở ấ ằ ả ở ấ và g u tay. Váy H’mông Xanh may b ng v i láng, sát g u váy thêu hoa
ữ ậ ặ ạ ắ văn hình ch u th p ho c hình vuông. Váy H’mông đen l ơ i ng n h n cùng
ể ớ ki u dáng v i các nhóm khác.
ụ ữ ổ ằ ư ề ạ ứ Ph n H’mông đeo nhi u trang s c nh vòng c b ng b c, hoa tai
ổ ế ở ỉ ằ b ng nhuôm, vòng tay và vòng chân. Tuy nhiên đó ch ph bi n ữ nh ng
ườ ả ườ ng i giàu có và khá gi ữ còn nh ng ng i nghèo không có.
ố 4. Ăn, u ng, hút
ố ồ ườ ữ ộ Đa s đ ng bào trong nhóm H’mông th ng ăn 2 b a chính m t ngày;
ữ ố ữ ủ ế ủ ứ ườ ộ b a sáng và b a t i. Th c ăn ch y u c a ng ơ i H’mông là b t ngô, c m
ậ ơ ượ ằ ỡ rau, đ u xào m và canh. C m đ c xúc ăn b ng thìa.
ườ ủ ế ồ ọ Ng i H’mông ch y u canh tác lúa, ngoài tr ng lúa ra h còn canh tác
ắ ắ ọ ắ thêm ngô, khoai, s n. Ngoài canh tác lúa, ngô, khoai, s n… h còn săn b n
27
ượ ự ữ ẩ ồ và hái l m nh ng ngu n th c ph m t ừ ự t nhiên.
ố ồ ướ ằ ướ ượ ấ ừ Đ ng bào H’mông u ng n c lã h ng ngày, n c l y t c đ các khe
ố ừ ế ố ướ su i hay t gi ng n ướ ự c t ồ nhiên. Ngoài ra đ ng bào còn u ng n ộ c rau lu c
ướ ườ ố ướ ữ và n c chè. Tuy nhiên ngày nay ng i không u ng n c lã n a mà đem v ề
ớ ố ồ đun sôi r i m i u ng.
ượ ứ ế ằ ố ổ ễ R u là th c u ng ph bi n h ng ngày và trong các nghi l tín
ưỡ ườ ấ ượ ừ ườ ố ng ng, ng i ta c t r u t ngô và men lá. Ng i H’mông u ng r ượ ấ u r t
ỏ ớ ạ ể ố ữ ả ợ ọ gi i, nh ng ngày ch phiên h có th u ng v i b n c ngày. Trong t ấ ả t c
ễ ấ ị ả ượ ế ắ ồ ườ các nghi l nh t đ nh ph i có r u làm đ cúng. Nh c đ n ng i H’mông
ườ ớ ế ượ ả ượ ở ng i ta ph i nh đ n r u và r u đã tr thành văn hóa.
ườ ư ề ệ ố ố ồ Ng i H’mông hút thu c lá, x a khi còn tr ng nhi u thu c phi n thì
ườ ệ ả ố ườ ạ ừ ộ ố m t s ng i hút c thu c phi n. Nay ng ố i H’mông đã lo i tr cây thu c
ỏ ờ ố ệ ệ ậ ằ ọ ố phi n ra kh i đ i s ng, h thay thu c phi n b ng cây ngô cây đ u.
Ế Ố Ộ III. N P S NG GIA ĐÌNH VÀ XÃ H I
1. T ch c làng b n
ổ ứ ả
Ở ộ ườ ạ ổ ứ ủ vùng t c ng i H’mông, bên c nh t ch c hành chính c a chính
ự ế ề quy n th c dân phong ki n còn t n t ồ ạ ổ ứ i t ch c công xã nông thôn đ ượ ả c b o
ủ ọ ữ ể ậ ặ ư l u khá đ m nét. Nhìn chung làng xã c a h có nh ng đ c đi m sau:
ự ạ ấ ỗ ộ ữ ư M i công xã có m t ph m vi c trú đ t đai riêng d a trên nh ng
ườ ườ ố ượ đ ng phân gi ớ ự i t nhiên ( đ ng, khe, su i, eo núi,…), đ ọ c m i ng ườ i
ậ ướ công nh n theo quy c.
ươ ề ở ữ ấ ộ ừ ộ Tr ru ng n ng thu c quy n s h u cá nhân và đ t đai đã có ng ườ i
ữ ế ấ ả ừ ề ử ụ ề ộ chi m h u, t ọ t c r ng núi sông ngòi, đ u thu c quy n s d ng chung, m i
28
ườ ể ng i trong làng có th khai thác.
ư ề ỗ ọ ườ M i làng có nhi u dòng h khác nhau, nh ng trong đó th ộ ng có m t
ữ ọ ơ ườ ư ệ ầ ọ vài dòng h đông h n, là nh ng ng i c trú đ u tiên, quan h dòng h khá
ặ ẽ ch t ch .
ữ ề ỗ ễ ữ ễ M i làng đ u có nh ng nghi l chung. Đó là nh ng l cúng liên quan
ớ ờ ầ ạ ộ ệ ấ ả t i ho t đ ng s n xu t nông nghi p hàng năm, cúng th th n chung. Cúng
ễ ề ả ữ ấ ọ ồ ộ ị l ệ là d p đ ng bào h p bàn nh ng vi c thu c v s n xu t, sinh ho t, t ạ ổ
ứ ố ỏ ữ ữ ế ườ ch c ăn u ng, t tình đoàn k t gi a nh ng ng i cùng thôn xóm.
ỗ ộ ườ ứ ầ ộ ườ M i làng có m t ng i đ ng đ u và m t vài ng ệ i giúp vi c do dân
ườ ưở ườ ủ ọ ử c . Th ng Tr ng làng là ng ẩ ậ i c a dòng h đông có công khai kh n l p
ườ ụ ậ ể ệ ấ ả làng. Ông là ng i có kinh nghi m s n xu t, am hi u phong t c t p quán,
ệ ộ ớ ượ ườ ậ ả quan h r ng rãi v i bà con và đ ọ c m i ng ệ i tin c y. Ông đ m nhi m
ề ớ ả ờ ố ấ ộ ưỡ ệ nhi u công vi c liên quan t i s n xu t, đ i s ng xã h i và tín ng ng.
ưở ườ ứ ả ữ Tr ng làng là ng i đ ng ra hoà gi ụ i nh ng xích mích, duy trì phong t c
ủ ầ ọ ộ ộ ố ạ ậ t p quán và chú tr ng c ng c tinh th n c ng đ ng thôn xã. Bên c nh
ưở ớ ườ ọ tr ng làng, l p ng i già cũng đóng vai trò quan tr ng trong thôn xóm.
ầ ộ ồ ể ệ ấ ả ấ Tinh th n c ng đ ng thôn xã th hi n r t rõ nét trong s n xu t, sinh
ế ố ư ạ ạ ạ ọ ho t cũng nh lúc có ho n n n, là y u t quan tr ng đ i v i s t n t ố ớ ự ồ ạ ủ i c a
công xã.
ọ 2. Dòng h , gia đình và hôn nhân
ọ ọ ộ Ở ườ ng ạ i H’mông, dòng h đóng m t vai trò quan tr ng trong sinh ho t
ộ xã h i, hôn nhân và gia đình.
ọ ủ ệ ằ ọ ừ ộ ổ H quan ni m r ng các dòng h c a mình sinh ra t m t ông t , tuy
ổ ổ ế ấ ọ ố ọ các ông t đó có tên g không th ng nh t. Các dòng h ph bi n là: Giàng,
ầ ầ ọ Thào, Lù, Vù, Sùng, Mã, Lùng, H u, Li, Vàng, T n, Tráng,…Và h cũng có
29
ệ ượ ề ậ ọ ự ặ ắ nhi u dòng h mang tên các con v t, các hi n t ng t ề nhiên ho c g n li n
ệ ộ ọ ỗ ễ ổ ữ ấ ị ớ v i m t quan ni m kiêng c nh t đ nh. M i dòng h có nghi l cúng t tiên
khác nhau, cách chôn cách, ma chay riêng.
ọ ị ấ ủ ữ ệ Quan h hôn nhân gi a các thành viên c a các dòng h b c m tri ệ ể t đ .
ủ ườ ỉ ườ Trong đám ma c a ng i H’mông, ch có ng i cùng dòng h m i đ ọ ớ ượ c
khiêng quan tài.
ủ ườ ụ ề Gia đình c a ng ể ỏ i H’mông là gia đình nh mà tính ph quy n bi u
ề ậ ụ ệ ậ ạ ỗ ỉ ộ hi n khá đ m nét trong nhi u t p t c sinh ho t. M i gia đình ch có m t
ợ ồ ủ ườ ặ c p v ch ng và con cái, đôi khi có thêm ông bà. Ch gia đình là ng i cha,
ườ ế ệ ả ọ ế n u ng i cha đã già y u thì con c thay, m i công vi c trong gia đình do
ườ ế ị ườ ệ ặ ữ ọ ng i cha quy t đ nh. Đàn ông th ng làm nh ng công vi c n ng nh c nh ư
ươ ề ụ ừ ẫ ặ ắ làm n ng r y, cày b a, làm nhà, săn b n, đánh cá ho c làm ngh ph . Đàn
ữ ế ệ ế ộ ố ệ bà quán xuy n nh ng công vi c b p núc, đôi khi gánh vác m t s vi c
ư ầ ẻ ữ ệ ẹ ỏ ấ ả không kém ph n v t v nh đàn ông. Tr nh làm nh ng vi c nh nh ư
ủ ấ ẹ ế ắ ị ki m c i, l y măng, chăn trâu bò. Con cái ít b cha m đánh m ng, th ườ ng
ỉ ả ạ ượ ố ử ử ế ư là khuyên d y, ch b o. Con nuôi đ c đ i x t t nh con đ . ẻ Ở ườ ng i
ề ồ ễ ậ H’mông khi con gái v nhà ch ng đã qua nghi l “ nh p môn” thì coi nh ư
ố ẹ ẻ ả ượ ế ề ẳ ộ ồ ọ ố thu c h n nhà ch ng. N u h mu n v thăm b m đ ph i đ c nhà
ồ ồ ờ ủ ồ ch ng đ ng ý và bao gi cũng có ch ng cùng đi theo. Hôn nhân c a ng ườ i
ộ ợ ộ ợ ư ữ ề ồ ồ H’mông là hôn nhân m t v m t ch ng b n v ng, v c trú bên nhà ch ng.
ượ ầ ủ ể ệ ấ ị Hôn nhân mua bán đã đ c xác đ nh r t rõ ràng và th hi n đ y đ trong hai
ế ướ ở ườ ế ườ ả ti ng “g , bán”. Tr c đây ng i H’mông không hi m tr ợ ng h p nhà
ị ợ ạ ắ ồ gái đã thách c ướ ừ i t 60 120 đ ng b c tr ng, 60 120 kg th t l n, 60–120 lít
r u.ượ
ạ ộ ườ ồ ạ ẫ ữ ư Bên c nh đó, t c ng i này v n còn t n t i nh ng tàn d hôn nhân
30
ỷ nguyên thu sau đây:
ụ ậ ượ ấ Theo phong t c thì con dì, con già, con cô, con c u đ c l y nhau.
ườ ướ ế ả ả ậ Ng ả i cô khi g bán con tr c h t ph i g cho con c u – “ n ướ ố c t t không
ả ộ ườ ch y vào ru ng ng i”.
ồ ạ ụ ồ ấ ồ ị Phong t c hôn nhân anh em ch ng cũng t n t i. Em ch ng l y ch dâu
ế ệ ả ấ ợ ồ ị ể ả đ b o v con cái và tài s n. N u em ch ng đã có v thì l y ch dâu làm v ợ
l . ẽ
ủ ạ ườ ậ Trong sinh ho t gia đình và hôn nhân c a ng i H’mông thì ông c u và
ậ ọ ườ ả bà cô đóng vai trò quan tr ng. Ông c u là ng ạ i tham gia d y b o cháu tr ở
ườ ư ụ ở thành ng i có t cách: Theo phong t c, cháu cũng tr thành con r t ể ươ ng
ướ ả ỏ ế ấ ậ ậ ồ lai. Cháu gái t c khi đi l y ch ng ph i h i ý ki n ông c u. Ông c u là
ườ ặ ề ọ ướ ấ ướ ng i d n dò cháu m i đi u tr ồ c khi đi l y ch ng. Trong đám c i, ông
ề ặ ườ ủ ậ c u luôn có món quà t ng cháu gái, nhi u khi là ng i ch trì đám c ướ i
ườ ư ề ồ cháu gái, và là ng i thay măt nhà gái đ a cháu v nhà ch ng. Vì có trách
ư ậ ệ ướ ậ ượ ậ nhi m nh v y nên khi cháu c i, ông c u đ ộ ố ề c nh n m t s ti n và quà
ủ ư ặ t ng c a nhà trai đ a cho nhà gái.
ướ ụ ướ ợ ổ ứ Tr c đây t c “c ổ ế p v ” khá ph bi n. Thanh niên t ch c đón đ ườ ng
ướ ườ ề ườ ằ ướ c p ng i con gái v , dù ng i đó không b ng lòng. Sau khi c p đ ượ c
ườ ế ệ ướ hai hôm, nhà trai cho ng i báo nhà gái bi t và bàn vi c c ụ i. Vì t c này
ả ấ ữ ề ườ ừ ườ nhi u cô gái đã ph i l y nh ng ng i không v a ý. Trong tr ợ ng h p
ườ ượ ạ ứ ả ả ấ ộ ng i con gái đ ề c b n bè c u thoát thì nhà trai ph i m t m t kho n ti n “
ự ề đ n danh d ” cho nhà gái.
ổ ế ụ ệ ồ ườ Hi n nay t c này ít ph bi n, trai gái yêu nhau r i ng i con tri m i t ớ ổ
ứ ườ ề ướ ẩ ị ch c “ kéo” ng i con gái v . Tr ữ c khi “ kéo” nhà trai đã chu n b nh ng
ứ ầ ế ướ ỉ ắ ự ư th c n thi t cho đám c ộ i. Nói là kéo, nh ng th c ra ch d t tay nhau m t
31
ườ ắ ồ ườ ự ườ ề quãng đ ng ng n, r i ng i con gái t theo ng i con trai v nhà.
3. Sinh đẻ ờ ố ế ạ ậ ả ưở ệ ế ớ Đ i s ng kinh t nghèo nàn, l c h u đã nh h ng l n đ n vi c sinh
ữ ạ ồ ưỡ ổ ế ườ ẻ ủ đ c a đ ng bào, tình tr ng h u sinh vô d ng khá ph bi n. Ng i ph ụ
ữ ư ữ ề ề ả ờ ị n trong th i gian mang thai ph i ch u nhi u đi u kiêng c nh : không
ượ ế ầ ả ớ đ c ti p xúc v i th y cúng, trèo cây, hái qu ,…
ụ ữ ỡ ẻ ệ ẻ ồ ườ Ph n H’mông đ ng i. Vi c đ đ do ng i thân và làng xóm giúp
ượ ắ ằ ậ ứ ọ ẻ ế ở ộ ỡ đ . Rau đ c c t b ng c t n a. N u h đ con trai thì chôn rau c t chính
ẻ ở ướ ầ ườ ụ ẻ ả ượ ủ c a nhà, đ con gái chôn i g m gi d ng. S n ph đ xong đ ố c u ng
ướ ị ợ ư ừ ứ ấ ạ ị n ớ ừ c g ng và ăn các th c ăn n u v i g ng nh : th t gà, th t l n n c, hay
ớ ạ ứ ứ ấ ọ ượ ắ ử ạ ế ẽ tr ng n u v i h t tiêu. Đ a bé l t lòng đ c t m r a s ch s , đ n ngày
ứ ườ ễ ặ ế th 3 ng i ta làm l đ t tên và deo vòng vía cho bé. N u là con trai, cái tên
ượ ử ụ ớ ặ ế ợ đó đ ấ c s d ng cho đ n khi l y v , m i đ t ten khác.
ướ ữ ạ ưỡ ườ ườ Tr c đây do n n h u sinh vô d ng ng i H’mông th ng làm l ễ
ờ ụ ợ ồ ặ ấ ầ ự c u t hay th m . V ch ng l y nhau 5, 7 năm không có con ho c con hay
ố ố m đau thì làm l ễ ầ ự c u t vào ngày lành tháng t t. Sáng hôm làm l ễ ợ , v
ự ề ồ ộ ố ườ ch ng và các con ra cách nhà 1, 2 cây s , d ng m t cái l u trên đ ng đi,
ụ ậ ề ế ắ ầ ấ ồ ọ trong l u b c hai cái gh . Sau khi đã c u kh n, h vào b i r m ng i ch ờ
ườ ườ ợ ễ ườ ế đ n khi có ng i qua đ ề ổ ng thì đón v m gà, l n làm l cúng. Ng i qua
ườ ợ ồ ặ ợ ủ ẽ ộ ỉ đ ổ ng s bu c ch ho c s i lanh vào c tay v ch ng gia ch và các con đ ể
ẻ ạ ọ ạ ố ọ ế chúc h đ t mong mu n. Sau này n u h có con hay con kho m nh thì
ườ ườ ượ ư ố ẹ ứ ủ ng i qua đ ng đ ẻ c xem nh b m th hai c a tr .
ườ ờ ụ ụ ụ ệ ồ Ng i H’mông còn có t c th m . M theo quan ni m đ ng bào có
ớ ứ ủ ế ư ẻ ả liên quan t ấ i s c kho gia đình và s n xu t, nh ng ch y u liên quan t ớ i
ệ ưỡ ẻ vi c nuôi d ng, chăm sóc tr con.
4. Tang ma
ườ ườ ườ ế Khi trong gia đình có ng ế i ch t, ng ờ i ta m i ng i đ n hát m ở
32
ườ ườ ế ướ ế ờ đ ồ ặ ng r i đ t ng i ch t lên “cáng”, treo tr ặ c bàn th ho c trên gh dài
ử ở ườ ườ ế ự ắ ặ đ t ngay c a ra vào ng ng i ta nh c đ n s tích gà . Trong lúc hát m đ
ườ ế ề ớ ổ ườ ộ ẫ ườ d n đ ng ng i ch t v v i t tiên. Ng i ta mang m t con gà đã ch t đ ế ể
ặ ặ ố ộ nguyên lông moi lòng ra ngoài, ho c con gà còn s ng đ t trong âu b t ngô
ườ ế Ở ướ ầ ườ ế ồ ể ở đ đ ầ phía đ u ng i ch t. d i “ cáng” phía đ u ng i ch t còn đ ể
ượ ồ ộ r u, b t ngô dùng làm đ cúng hàng ngày.
ườ ườ ổ Trong đám ma, ng i H’mông th ố ng dùng khèn, tr ng – th i các bài
ỏ ế ủ ế ườ ố ố ớ ườ hát bày t lòng luy n ti c c a ng i s ng đ i v i ng ế i ch t. Ng ườ ế i đ n
ế ấ ả ượ ườ ả vi ng mang theo gi y b n, ngô, r u; ng i thân mang theo c chăn, lanh,
ậ ố ổ ườ ậ ế ợ ợ l n. Khi m súc v t b n chân ng ộ i ta đem s i lanh bu c con v t đ n tay
ườ ễ ậ ế ờ ng i ch t. L v t cúng đám ma bao gi ợ cũng có l n, trâu, bò.
ộ ố ọ ờ ể ụ ư ỏ ộ ặ M t s h có t c đ a xác ra ngoài tr i đ trên m t sàn nh có ho c
ạ ườ ế ớ không có mái che. T i đó, ng i ta gi ố t bò cúng và ăn u ng xong m i chôn
ườ ư ợ ườ ư ấ c t. Tr ng h p không đ a xác vào quan tài ngay, ng i ta đ a quan tài
ệ ướ ồ ớ ư ố ố ườ xu ng huy t tr c r i m i đ a xác xu ng sau. Đám ma th ng kéo dài 5, 7
ủ ắ ườ ườ ế ngày. Chôn xong, ch nhà c m cành cây trên đ ế ng (n u ng i ch t là nam:
ể ồ ữ ườ ế 9 cành, n : 7 cành) đ h n ng i ch t không bi ế ườ t đ ạ ề ng quay v làm h i
ườ ả ấ ế ả ơ gia đình. Sau đó ng i ta mang c m ra m , l y lá che m , cúng ti p hai
ữ ồ ặ ộ ở ả ề ể ầ ư ỗ ơ ế ngày n a r i nh t m t hòn đá m v , đ g n b p coi nh ch c m ng ườ i
ế ặ ạ ch t đ t t i đó.
IV. VĂN HOÁ TINH TH NẦ
ngưỡ
1. Tôn giáo, tín ng ườ ả ư ư ề ọ ỷ Ng i H’mông còn b o l u nhi u tàn d tôn giáo nguyên thu . H tin
ể ị ế ậ ề ự ạ ộ ọ ồ ị ằ r ng v n v t đ u có linh h n, g i là pli. Khi m t th c th b ch t ( b phân
ữ ế ỏ ồ ỷ hu ) thì linh h n lìa kh i xác và bi n thành ma. Có ma lành và ma d . Ma
ữ ạ ằ ọ ườ lành ban phúc, ma d giáng ho . H còn cho r ng con ng i có 3 h n ồ ở
ẻ ẩ ượ ườ ỉ đ nh đ u và hai tay, do đó khi tr sinh đ c 3 ngày ng i ta đ t l a ố ử ở ử c a
33
ẻ ể ọ ồ đ g i h n tr .
ườ ả ứ ằ ạ ườ ố Ng i H’mông còn tin r ng có ma Ngũ h i t c là lo i ma ng i s ng,
ể ạ ườ ậ có th làm h i ng i và súc v t.
ứ ậ ộ ị ề Ma thu t là m t hình th c mê tín d đoan, ạ nó đã gây ra nhi u tác h i
ộ ộ ữ ề ế ấ ộ ộ làm m t đoàn k t trong n i b dân t c, gây hi m khích gi a các dân t c,
ộ ổ ề ả nhi u khi x y ra xung đ t đ máu.
ườ ề ưỡ ế ế Ng i H’mông có nhi u tín ng ng và nghi l liên quan đ n nông
ệ ườ ả ấ ỗ ườ ả ọ nghi p. Thông th ng trong m i khâu s n xu t ng i ta ph i ch n ngày
ố ưỡ t t, gi ờ ố t t kĩ l ng.
ế ươ ễ ơ ồ L cúng n ị ậ ng vào d p l p thu, l ớ cúng c m m i, cúng h n lúa đ u làề
ễ ầ ọ ữ nh ng l ầ cúng riêng trong gia đình. H còn cúng các th n chăn nuôi, th n
ừ r ng, th n ầ đ tấ lúc đi săn.
ụ ổ ượ ọ ờ T c th cúng t tiên cũng đ c coi tr ng.
ọ ậ ệ 2. Văn h c ngh thu t dân gian
ủ ệ ọ ườ ấ ậ Văn h c ngh thu t dân gian c a ng i H’mông r t phong phú bao
ủ ệ ạ ả ổ ố ầ ả ồ g m truy n c , dân ca, câu đ ,… ph n ánh kh năng sáng t o c a qu n
ứ ủ ọ ề ự ậ ộ ườ chúng và nh n th c c a h v t nhiên, xã h i, con ng i.
ệ ượ ề ụ ữ ổ Truy n c dân gian đ ệ ề c truy n t ng khá nhi u. Đó là nh ng truy n
ạ ồ ư ệ ồ ố ộ ỷ ệ ể ề k v ngu n g c dân t c nh : truy n Đ i h ng thu , các truy n nói v ề
ề ậ ớ ữ ụ ệ ạ ố ồ ngu n g c vũ tr và quá trình sáng t o ra nó. Nh ng truy n đ c p t ặ i m t
ố ử ẻ ồ ả ố ỗ ộ ệ ổ ủ ấ ủ x u c a xã h i: n i kh n kh c a tr m côi, c nh đ i x nghi ủ t ngã c a
ố ớ ẻ ộ ữ ụ ữ ồ ị ạ ch dâu đ i v i em ch ng, nh ng m dì gh đ c ác, nh ng tên quan tàn b o,
ữ ờ ườ ỏ ấ ừ ợ ồ đ ng th i ca ng i nh ng con ng i thông minh tài gi i xu t thân t lao
ữ ẹ ẽ ố ộ đ ng, nh ng m i tình đ p đ , trong sáng,…
ệ ả ệ ượ ề ờ ố ậ ấ ổ Truy n c còn gi ữ i thích nh ng hi n t ng v đ i s ng v t ch t cà
34
ầ ủ ụ ư ộ ộ tinh th n c a các dân t c nh : ma chay, cúng m , cúng c t cái, múa khèn,…
ể ề ế ọ ị Dân ca chi m v trí đáng k trong n n văn h c dân gian. Dân ca có
ề ạ ướ ữ ố ố ượ nhi u lo i: cúng ma, c i xin, hát đ i đáp nam n , hát u ng r u, hát ru
ề ộ ễ ả ế ắ con…Nhi u bài dân ca có n i dung t ư ưở t ng sâu s c, cách di n t t ị nh ,
ữ ả ộ ố kín đáo đ ượ ấ ừ c l y t nh ng hình nh sinh đ ng hàng ngày. Hát đ i đáp nam
ữ ề ệ ầ ượ ạ ằ ụ n có v n đi u nhi u khi còn đ c ph ho b ng khèn, đàn môi, kèn lá.
ộ ượ ế ủ ư ế ề ữ M t trong nh ng bài hát đ c bi t nhi u nh : Ti ng hát làm dâu c a ng ườ i
H’mông.
ủ ạ ộ ườ ữ Âm nh c dân gian c a các t c ng i mang tính tr ả tình ph n ánh nét
ạ ủ ọ ư ụ ụ ộ ẹ ở đ p vùng cao. D ng c âm nh c c a h khá đ c đáo nh kèn lá, đàn môi.
ậ ượ ư ệ ạ ộ ườ Múa là m t lo i hình ngh thu t đ ộ c a chu ng. Ng i H’mông có
ệ ậ các đi u múa: đ p lúa, múa ô và múa khèn.
ụ ư ệ ệ ậ ạ ắ ặ Ngh thu t trang trí trên trang ph c nh : thêu, d t, kh c trên b c ho c
ủ ạ ạ ộ ộ ườ ồ đ ng đã đ t m t trình đ cao. Các lo i hình hoa văn c a ng i H’mông
ủ ọ ỉ ể ệ ẩ ắ ề ặ không ch bi u hi n bàn tay khéo léo, con m t th m mĩ c a h mà v m t
ấ ự ệ ậ ế ệ ử ụ ắ ngh thu t còn cho ta th y s tinh t trong vi c s d ng màu s c, cách b ố
ươ ư ầ ố ụ c c cân đ i, hài hoà, t i vui, trong sáng nh ng không kém ph n kín đáo.
ườ ượ ể ệ ằ ẳ Hoa văn th ng đ ạ c th hi n b ng các v ch th ng song song, đ ườ ng
ẳ ườ ấ ườ ư ườ ế th ng, đ ng g p khúc song song, đ ng răng c a, đ ng chân r t, hình
ấ ộ ề ạ ạ trái trám, d u c ng, các lo i ngôi sao. Ngoài ra còn có nhi u lo i hình hoa lá,
35
ắ muông thú, hình ng ườ ượ i đ ệ ấ ẹ c cách đi u r t đ p m t.
ƯƠ CH NG 4
Ộ ƯỜ Ợ Ộ Ỗ I THU C NHÓM H N H P
VĂN HÓA CÁC T C NG ƯỜ I PU PÉO Ộ T C NG
ự ọ ủ ộ ộ Tên t g i c a t c ng ườ Pu Péo là Ka Beo. Ngoài ra dân t c Pu Péo i
ộ ộ ư ả ọ còn có các tên g i khác nh : La Qu , Penti Lô Lô. Đây là m t t c ng ườ i
ể ố ố ộ ệ thi u s trong s 54 t c ng ườ ở i Vi t Nam.
ộ ườ ữ ộ ườ T c ng i Pu Péo thu c nhóm ngôn ng Kađai. Tuy nhiên Ng i Pu
I.
ỏ ả ế ỏ Péo nói gi i c các ti ng H'Mông, Quan h a.
Ế Ạ SINH HO T KINH T
1. Đ a bàn c trú
ư ị
ườ ờ ở ự ổ ệ Ng ố i Pu Péo s ng lâu đ i ắ vùng c c B c lãnh th Vi t Nam. Dân
ế ườ ở ệ ồ ố s tính đ n tháng 7 năm 2003 là 900 ng ư i, c trú các huy n Đ ng Văn,
ắ ỉ Yên Minh, B c Mê, t nh Hà Giang.
ặ ế ể 2. Đ c đi m kinh t
ườ ủ ế ề ằ ươ Ng ố i Pu Péo ch y u s ng b ng ngh làm n ậ ộ ng và ru ng b c
ọ ồ ậ ạ ươ ộ ố thang, h tr ng ngô, đ u, lúa m ch trên n ng, có trình đ canh tác t t, bi ế t
ừ ụ ạ ấ ả ọ ố dùng các lo i phân bón… Trong s n xu t, h dùng công c cày, b a, cu c,
ứ ươ ữ ự ạ ỏ n o c … dùng trâu, bò làm s c kéo. L ng th c chính trong b a ăn th ườ ng
ả ồ ộ ợ ngày là b t ngô đ chín. Chăn th bò, dê, l n, gà.
ườ ọ ư ẽ Ng i Pu Péo không có làng xóm riêng, h c trú xen k và quan h ệ
ộ ườ ụ ể ằ ọ ộ ớ ầ g n gũi v i các t c ng i khác và có th nói r ng h luôn ph thu c vào
ữ ộ ườ ư ừ ặ ố ơ ị ị nh ng t c ng i có s dân đông h n. M c dù đã đ nh canh đ nh c t lâu
ư ả ườ ỏ ừ ế ờ đ i nh ng làng b n th ng phân tán và có quy mô nh t ộ 5 đ n 8 h .
36
ề ộ ủ ề Th công có ngh làm ngói máng, ngh m c,…
II.
Ấ Ậ VĂN HÓA V T CH T
ụ ậ
1. Phong t c t p quán
ủ ộ ồ ườ Ăn: B t ngô đ , canh là hai món ăn chính c a ng i Pu Péo.
ướ ườ ở ở ườ :Ở Tr c đây ng i Pu Péo nhà sàn, nay ấ nhà đ t trình t ợ ng, l p
ợ ỏ ngói máng hay l p c gianh.
ươ ệ ượ ử ụ ổ ế Ph ậ ng ti n v n chuy n: ể Gùi đ c s d ng ph bi n làm ph ươ ng
ể ệ ậ ti n v n chuy n.
2. Trang ph cụ
2.1.
ử ụ ủ ạ Có cá tính riêng trong ch ng lo i trong cách s d ng và trang trí.
ụ Trang ph c nam
ạ ẻ ự ọ ặ ắ ầ ạ Hàng ngày h m c áo cánh ng n lo i x ng c, màu chàm. Qu n là lo i
ị ễ ọ ớ ườ ấ ộ lá t a cùng màu. Trong d p l , nam gi i th ng đ i khăn chàm qu n theo l ố i
2.2. Trang ph c nụ ữ
ữ ẻ ặ ặ ắ ả ch nhân, m c áo dài x nách ph i, màu chàm ho c tr ng.
ụ ữ ườ ể ằ ầ ấ ượ Ph n Pu Péo th ng đ tóc dài qu n quanh đ u, cài b ng l ỗ c g ,
ặ ườ ủ ắ ộ ộ ho c bên ngoài th ng đ i khăn vuông ph lên tóc bu c th t ra sau gáy.
ướ ộ ượ Trong ngày c i cô dâu còn đ i mũ xung quanh đ c trang trí hoa văn theo
ụ ủ ụ ữ ả ộ ố ụ ả b c c d i băng và đính các bông v i. Y ph c c a ph n Pu Péo có b váy
ấ ặ ắ ậ ắ ử ụ ế ả ỹ áo r t đ c s c, s d ng k thu t đ p v i màu x p thành hình tam giác, hình
ụ ữ ườ ấ ẹ ả ế ặ vuông, qu trám r t đ p. Ph n th ng m c hai áo: áo trong là chi c áo
ả ắ ườ ng n cài cúc nách ph i, màu chàm không trang trí hoa văn, có đ ề ng vi n
ế ở ổ ự ẹ ể ổ ướ ề đi m xuy t ạ ẻ c áo, áo ngoài là lo i x ng c, c và n p tr c li n nhau,
37
ẹ ấ ố ượ không cài cúc, ng tay áo, n p áo và g u áo đ ề c trang trí hoa văn nhi u
ạ ấ ượ ặ màu. Váy là lo i dài đen, quanh g u đ ạ c trang trí hoa văn, ho c có lo i
ả ở ữ ể ạ ế trang trí c ề gi a thân váy. Phía ngoài váy còn có 'y m váy' (ki u t p d ).
ắ ư ư ế ắ ầ ượ Đáng l u ý chi c th t l ng dài màu tr ng, hai đ u đ c trang trí hoa văn
ặ ỡ ố ụ ậ ặ ầ ặ ắ ư màu s c s trong b c c hình thoi đ m đ c. Khi m c váy, hai đ u th t l ng
ứ ế ố ồ ổ ụ ữ ư buông dài xu ng h t thân váy. Ph n a mang đ trang s c vòng c , vòng
tay, đi giày v i.ả
Ế Ố
III.
1. Nhà c aử
Ộ N P S NG GIA ĐÌNH VÀ XÃ H I
ặ ườ ở ư ấ ọ ệ M c dù hi n nay ng i Pu Péo nhà đ t là chính. Nh ng h còn nh ớ
ế ệ ọ ở ấ r t rõ là sau khi đ n Vi t Nam khá lâu h nhà sàn.
ườ ệ ấ ố ườ ấ ủ Nhà đ t c a ng i Pu Péo hi n nay r t gi ng nhà ng ị i Hoa cùng đ a
ươ ặ ằ ư ạ ố ph ng. Nh ng cách b trí trên m t b ng sinh ho t có khác.
ộ ườ ượ ỗ ố ườ ợ ườ B khung th ng đ ằ c làm b ng g t t, th ng thuê th ng i Hán
ủ ể ườ làm. Đi m đáng chú ý là trong nhà c a ng i Pu Péo còn có gác xép. Gác
ơ ể ồ ạ ươ ự ườ này là n i đ đ đ c, l ng th c... Khi nhà có thêm ng i thì các con trai,
2. Hôn nhân gia đình
ườ ng ủ i già lên gác ng .
ệ ố ầ ượ ệ ặ ỗ ọ M i dòng h có h th ng tên đ m riêng dùng đ t tên l n l t cho các
ế ệ ế ế ậ ụ ế ớ ọ ế th h k ti p nhau. Trai gái các h k t hôn v i nhau theo t p t c: N u con
ấ ọ ọ ọ trai h này đã l y con gái h kia, thì mãi mãi con trai h kia không đ ượ ấ c l y
ườ ọ ề ườ ở ộ ợ v ng i h này. Nhi u ng ể ủ i dân t c khác cũng đã tr thành dâu, r c a
ướ ề ướ các gia đình Pu Péo. C i xin có nhi u b ả c. Hôm đón dâu, phù dâu ph i
ữ ơ ỏ ổ ể ề cõng cô dâu ra kh i c ng đ theo đoàn nhà trai v . Trong b a c m cúng t ổ
ứ ể ể ả ả ố tiên, th c ăn đ trên nong, c nhà cùng dâu r ph i ăn b c. M t l ộ ễ ướ c i Pu
ượ ế ề ướ ư ỏ Péo đ c ti n hành qua nhi u b ạ c nh thăm dâu, d m h i, xin dâu, đón
38
ặ ướ ễ ọ dâu và l ễ ạ l i m t. Ngày c ộ i là m t ngày l ễ ề tr ng, nên cô dâu chú r đ u
ư ụ ế ề ề ặ ấ ướ ợ m c trang ph c truy n. Đi u đó đ n nay ch a m t. Nhà trai c i v cho
ề ấ ọ ồ con, sau l ễ ướ c i con gái v nhà ch ng. Con cái l y h theo cha và ng ườ i
ườ ủ ồ ườ cha, ng i ch ng là ch nhà => gia đình ng i Pu Péo mang tính ph ụ
quy n. ề
3. T c l
ụ ệ ma chay
ễ ủ ườ ồ ễ ễ ứ Nghi th c tang l c a ng i Pu Péo g m l làm ma và l chay. Trong
ữ ườ ắ ướ ử ể ừ ạ nh ng ngày có tang ng i ta c m ta leo tr c c a đ tr tà ma làm h i. L ễ
ừ ố ượ ừ ố mãn tang v a u ng r u v a đánh tr ng.
4. T c l
ụ ệ ma chay
ễ ủ ườ ồ ễ ễ ứ Nghi th c tang l c a ng i Pu Péo g m l làm ma và l chay. Trong
ữ ườ ắ ướ ử ể ừ ạ nh ng ngày có tang ng i ta c m ta leo tr c c a đ tr tà ma làm h i. L ễ
IV.
ừ ố ượ ừ ố mãn tang v a u ng r u v a đánh tr ng.
VĂN HÓA TINH TH NẦ
ử ụ ố ấ ệ ộ ố ồ ộ Pu Péo là m t trong s r t ít dân t c hi n nay còn s d ng tr ng đ ng.
ướ ố ượ ổ ế ư ọ ỉ Tr c kia, tr ng đ ế c dùng ph bi n nh ng đ n nay h ch dùng trong
ễ ự ụ ố ố ượ ngày l chay. Theo phong t c Pu Péo, có tr ng "đ c", tr ng "cái" đ c ghép
ặ ặ ố ộ ớ v i nhau thành c p đôi. Hai tr ng treo quay m t vào nhau, m t ng ườ ứ i đ ng
ụ ụ ễ ữ ầ ủ ố ố ườ gi a c m c chu i gõ tr ng ph c v l cúng. Ng ệ i Pu Péo hi n nay còn
ử ụ ố ồ ễ ộ ề ọ đang s d ng tr ng đ ng trong các l ề h i, văn h c dân gian có nhi u truy n
ế ể ậ ướ ữ ở thuy t. Hát t p th trong đám c i gi a nhà trai và nhà gái tr ộ thành m t
39
ệ ấ ộ ứ ạ ờ ố hình th c sinh ho t văn ngh r t đ c đáo (hát xin dâu kéo dài su t 34 gi ).
ườ ờ ở ổ ờ Ng ậ i Pu Péo l p bàn th trong nhà, cúng t tiên 3 đ i. Trên bàn th ờ
ỗ ỏ ượ ỗ ờ ư có 3 hũ sành nh , m i hũ t ng tr ng cho m i đ i.
Ậ Ế K T LU N
ệ ể ề ế ề ề Qua vi c tìm hi u đ tài này, chúng ta đã bi t thêm nhi u đi u hay v ề
ườ ở ệ ơ ấ ả ộ ố ộ m t s t c ng ữ ệ i trong ng h Nam Á Vi t Nam. H n t ế t c , hi m có
ự ế ề ơ ể ồ ộ ườ ị d p đ chúng ta đi th c t ộ v n i có các c ng đ ng t c ng ể ố i thi u s sinh
ể ể ơ ề ọ ố s ng, và đ hi u h n v h .
ờ ầ ế ộ ố ề ạ Gi thì chúng ta đã ph n nào bi t thêm v m t s sinh ho t kinh t ế ,
ệ ồ ọ ươ ẫ ủ ọ ề tr ng tr t, chăn nuôi, làm nông nghi p, n ạ ng r y c a h …và v khía c nh
ụ ủ ứ ủ ư ậ ấ ọ ọ văn hoá nh văn hoá v t ch t: th c ăn c a h là gì, trang ph c c a h ra
ấ ệ ằ ọ ọ ạ ể ậ sao, h xây nhà b ng ch t li u gì, h đi l ằ i, v n chuy n b ng cách nào,…
ầ ủ ư ộ ườ ể ố ưỡ Hay cũng nh văn hoá tinh th n c a các t c ng i thi u s , tín ng ạ ng v n
ả ờ ưở ộ ố ộ ế ầ ậ ử v t c u linh, th đa th n, hay tôn giáo nh h ng đ n m t s t c ng ườ i
ư ế ệ ố ễ ộ ủ ọ ề ố ệ ế nh th nào, h th ng l h i c a h , quan ni m v s ng ch t ra làm sao,…
ạ ự ữ ứ ề ề ờ Đáp l i s mong ch , chúng ta đã có thêm nhi u tri th c v nh ng nét
ạ ế ư ề ủ ạ ặ ắ đ c s c trong đa d ng sinh ho t kinh t ộ cũng nh v văn hoá c a các t c
ườ ữ ệ ứ ề ỏ ằ ệ ng i trong nhóm ng h Nam Á. Đi u đó càng ch ng t r ng Vi t Nam
ạ ộ ỉ ườ ộ ứ không ch đa d ng t c ng i thôi đâu, mà kéo theo đó là có m t b c tranh
ế ắ ượ ộ ộ ườ ạ sinh ho t kinh t , văn hoá đa s c màu đ ồ c các c ng đ ng 54 t c ng i anh
40
ở ệ ủ ẽ ế ấ ậ ầ ố em Vi t Nam cùng v nên. Th t hi m th y qu c gia nào mà đ y đ các
ườ ữ ệ ộ ố ộ t c ng ộ ả i thu c các nhóm ng h khác nhau cùng chung s ng trên m t d i
ư ậ ẹ ấ đ t xinh đ p nh v y.
ồ ắ ế ề ứ ứ ậ ị Vì th , đ tài này đã trang b bao tri th c, b i đ p nh n th c cho chúng ta,
ề ể ộ ơ ườ ể ố ấ ướ ắ ệ cho ta hi u h n v các t c ng i thi u s trên kh p đ t n c Vi t Nam.
ộ ơ ớ ộ ườ ệ ế ơ R ng l n h n, t c ng i Vi ủ ể ể t ch th hi u bi ề ả ắ t h n v b n s c văn hoá
41
ộ ườ ớ ọ ơ ể ủ c a các t c ng ố i, và đ chúng ta chung s ng hoà bình v i h h n.
